1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Ιερός ναός Κοίμησης της Θεοτόκου Ομάδα εργασίας: Γιαννακέρη Αθηνά Καραϊσαρίδου Αγγελική Μπέκτση Χριστίνα Μποζίνης Βασίλειος Ορφανίδου Πολυξένη Υποθέματα: Χώρος-Χρόνος Ονομασία Εσωτερική Διακόσμηση- κιονόκρανα τοιχογραφίες τέμπλο Αρχιτεκτονική Οικοδομικές Φάσεις Περίβολος Εκκλησίας Υπεύθυνη καθηγήτρια Κουρτπαρασίδου Σοφία

1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Χώρος-Χρόνος Ο ιερός ναός της Αγίας Σοφίας και Λόγου του Θεού, ο οποίος είναι αφιερωμένος σήμερα στην κοίμηση της Θεοτόκου, βρίσκεται στο φρύδι του βράχου της Έδεσσας, στη συνοικία Βαρόσι και πιο συγκεκριμένα στο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από την οδό Μ.Αλεξάνδρου και τον βράχο, ανάμεσα στο Μητροπολιτικό Μέγαρο και το κτήριο του Παρθεναγωγείου. Η χρονολογία κατασκευής του ναού τοποθετείται από ειδικούς στον 13 ο αι., ενώ υποστηρίζουν ότι είναι της εποχής των Παλαιολόγων και τοποθετούν την κατασκευή του στο δεύτερο μισό του 14 ου αι. Εκτός αυτού η εκκλησία προϋπήρχε ως αρχαίος ειδωλολατρικός ναός αφιερωμένος στον Ύψιστο Δία, ο οποίος μετατράπηκε σε χριστιανικό πιθανώς από τα πρώτα χρόνια. του χριστιανισμού.

1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Ονομασία-γνωστά ονόματα Ο ναός είναι γνωστός ως ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου ή ως Παλαιά Μητρόπολη. Το αρχικό του όνομα ήταν «Αγία Σοφία» και η αλλαγή του ονόματος έγινε την εποχή της κατάληψης της Έδεσσας από τους Τούρκους. Η αλλαγή αυτή ήταν αναγκαία για τη σωτηρία του ναού μια και στα χρόνια του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς υπήρχε η διαταγή να εκτεμενίζονται όλοι οι ναοί με το όνομα «Αγία Σοφία».

Εσωτερική Διακόσμηση-Κιονόκρανα Στον Ιερό Ναό Κοίμησης της Θεοτόκου συναντώνται δύο είδη κιονόκρανων: τα θεοδοσιανά και τα δίζωνα. Θεοδοσιανά Στο δεύτερο μισό του 5 ου αι., τοποθετούνται τα εξαιρετικής τέχνης κιονόκρανα της Παλαιάς Μητρόπολης της Έδεσσας, δύο στη βόρεια κιονοστοιχία κι ένα στη νότια(συγκεκριμένα νοτιοδυτικό). Το κιονόκρανο του νοτιοδυτικού κίονα φέρει σπείρα από ανεστραμμένα φυλλάρια. Το περίγραμμα της καμπύλης προεξοχής ανάμεσα στα γωνιακά φύλλα της άκανθας διακοσμείται με φύλλο μαλακότερης άκανθας, που δημιουργεί οφθαλμούς, κολπίσκους και διακλαδώσεις. Τα εξογκώματα στη μέση του φυλλοφόρου άβακα αποτελούνται από πλέγμα γλωσσίδων πριονωτής άκανθας, ενώ μίσχος με φύλλο και άνθος διακοσμεί το σημείο επαφής των δύο ελίκων, κάτω από την γωνία του άβακα. Στα κιονόκρανα της βόρειας τοξοστοιχίας νέα στοιχεία αποτελούν η έξεργη, κυκλική, στεφάνη που περιβάλλει τις πλευρές στο άνω τμήμα τους, ανάμεσα στις έλικες, η οποία σήμερα δεν σώζεται σε όλη της την έκταση, και η αντικατάσταση της πρώτης ζώνης με μικρότερα φύλλα ριπιδιόσχημης, πριονωτής άκανθας «εν είδη» ανθεμίου. 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"

Εσωτερική Διακόσμηση-Κιονόκρανα Δίζωνα Ένα από τα δύο αντιπροσωπευτικότερα δίζωνα κιονόκρανα της πόλης της Έδεσσας κοσμεί τον νοτιοανατολικό κίονα της Παλαιάς Μητρόπολης της Έδεσσας. Ανήκει στον τύπο I κατά Kitzinger, σύμφωνα με τον οποίο την κάτω ζώνη του κιονόκρανου καταλαμβάνει η στεφάνη με οκτώ φύλλα πεντάλοβης πριονωτής άκανθας, τα οποία λυγίζουν τον μεσαίο λοβό προς τα έξω και ενώνονται στη βάση τους, που υπογραμμίζεται με τη σπείρα των εξάφυλλων ανεστραμμένων φύλλων μαλακής άκανθας. Την άνω ζώνη κοσμούν τέσσερις γωνίες του άβακα με λυγισμένα τα μπροστινά τους πόδια. Τα μεσοδιαστήματα καλύπτουν όρθιοι αετοί, μετωπικοί, με ανοιχτές φτερούγες, που κρατούν στο ράμφος τους κατακόρυφα ένα φίδι και στα νύχια τους ανάστροφα τη μικρή προτομή ενός κατσικιού. Ο τύπος του θαυμάσιου αυτού κιονόκρανου αποτελεί «κοινό» τόπο στη γλυπτική, κυρίως του β’ μισού του 5 ου αι., σε ολόκληρη τη χριστιανική επικράτεια. Η τεχνική λάξευσης των επιμέρους λεπτομερειών, των σημαντικών στοιχείων του κιονόκρανου με την έντονη χρήση του τρυπανιού και της σμίλης, η μορφή εξαϋλωμένης πριονωτής άκανθας, που προβάλλει στο σκιερό βάθος, οι σχεδόν ολόγλυφες μορφές, αποδοσμένες με νατουραλιστική διάθεση, η ζωντάνια και η πλαστικότητα κατατάσσουν το κιονόκρανο αυτό από τα άριστα του είδους του..

1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Εσωτερική Διακόσμηση-Κιονόκρανα.

Εσωτερική Διακόσμηση Στο εσωτερικό του ναού οι σωζόμενες τοιχογραφίες ανήκουν σε δύο περιόδους. Οι παλαιότερες, που χρονολογούνται στο διάστημα ή 1389, εκτείνονται και στα τρία κλίτη και σώζονται αποσπασματικά. Τμήμα τους διατηρείται και στο χώρο του ιερού βήματος, σε πολλά σημεία, μάλιστα, έχουν επικαλυφθεί εξ ολοκλήρου από τις τοιχογραφίες του νεότερου στρώματος. Το κύριο τμήμα του εικονογραφικού προγράμματος της περιόδου αυτής αναπτύσσεται στο κεντρικό κλίτος του ναού, σε τρεις ζώνες. Η ανώτερη περιλαμβάνει παραστάσεις του βασικού χριστολογικού κύκλου, διατηρημένες μόνο στη νότια κιονοστοιχία, και η μεσαία σκηνές από τα Πάθη και τον κύκλο της Ανάστασης. Στη ζώνη αυτή, στο δυτικό τοίχο ενσωματώνονται και τρεις παραστάσεις από το Θεομητορικό κύκλο, η Κοίμηση, που δεν σώζεται σήμερα, πλαισιωμένη από τη Γέννηση και τα Εισόδια της Θεοτόκου. Η κατώτερη ζώνη, που διακόπτεται από τα τοξωτά ανοίγματα, φιλοξενεί ολόσωμους αγίους, ενώ στα εσωρράχια των τοξοστοιχιών εικονίζονται ανά δύο ολόσωμοι προφήτες. Στο νότιο και βόρειο κλίτος οι σωζόμενες τοιχογραφίες περιορίζονται μόνο στο βόρειο και στο νότιο τοίχο, αντίστοιχα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εικονογραφία των τεσσάρων πεσσοτοίχων του ναού. Ο Χριστός και η Θεοτόκος, ο Πέτρος και ο Παύλος κοσμούν τις επιφάνειες των δύο πεσσοτοίχων του ιερού, ενώ ολόσωμοι άγιοι κοσμούν τις αντίστοιχες επιφάνειες και των δυτικών πεσσοτοίχων. 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"

Εσωτερική Διακόσμηση Αποκαλυπτική για την αρχική ονομασία του ναού είναι η κτητορική παράσταση στη νότια όψη του νοτιοδυτικού πεσσού. Εικονίζεται ο ανώνυμος χορηγός, συνοδευόμενος από τα παιδιά του, να προσφέρει ομοίωμα του ναού στο Χριστό, που φέρει την προσωνυμία ''Σοφία Θεού''. Η όλη οργάνωση του εικονογραφικού προγράμματος της περιόδου αυτής ακολουθεί τη διάταξη και την ανάπτυξη εικονογραφικών κύκλων ναών του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα, που ανήκουν στο καλλιτεχνικό περιβάλλον της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης. Με εργαστήρια των πόλεων αυτών, αλλά του δευτέρου μισού του 14ου αιώνα, συνδέονται οι τοιχογραφίες και από την άποψη της τεχνοτροπίας. Παράλληλα αποτελούν και σημαντικό terminus ante quem για τη χρoνολόγηση του μνημείου. Στο 17ο αιώνα χρονολογούνται οι παραστάσεις του δεύτερου στρώματος διακόσμησης, στο χώρο του ιερού βήματος, στη βόρεια κιονοστοιχία και ψηλά στο φωταγωγό. Την περίοδο αυτή της τουρκοκρατίας και πιθανόν στο διάστημα , ο ναός μετονομάσθηκε και αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Τέλος σώζεται κτητορική επιγραφή ανάμεσα στις τοιχογραφίες του 14ου αι με τα ίχνη (Η ΣΟ)ΦΙΑ ΤΟΥ Θ(ΕΟ)Υ που επαληθεύουν την παράδοση και επιβεβαιώνουν τα ιστορικά στοιχεία για αφιέρωμα του ναού στην Σοφία του Θεού.

Εσωτερική Διακόσμηση 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Τοιχογραφία στο εσωτερικό του Ναού

Εσωτερική διακόσμηση 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Επισκοπικός θρόνος 18 ου αι.

1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Εσωτερική Διακόσμηση-Τέμπλο Το τέμπλο του ναού ανήκει στα μέσα περίπου του 19 ου αι., όπου η εκκλησιαστική ξυλογλυπτική ήταν βαθιά επηρεασμένη από τον νεοκλασικισμό ακριβώς μετά από το απόγειο του ελληνικού μπαρόκ. Την εποχή αυτή επικρατούν νεοκλασικά στοιχεία, παρ’όλα αυτά όμως στο τέμπλο της Παλαιάς Μητρόπολης επιβεβαιώνονται οι παλιές τεχνικές, αλλά προσαρμόζονται στις αισθητικές αντιλήψεις της εποχής.Πρόκειται για ένα ευθύγραμμο τέμπλο που το επιστύλιο του γέρνει προς τα εμπρός. Την ίδια μορφή έχει και το τμήμα που αντιστοιχεί στην πρόθεση. Και στα δύο λείπουν ή δεν βρίσκονται σήμερα στη θέση τους οι σταυροί με τα λυπηρά καθώς και τα βηματόθυρα.

Τέμπλο 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Απόψεις του τέμπλου της Κοίμησης της Θεοτόκου

1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Αρχιτεκτονική Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με δίκλινη στέγη, ευρύτατο νάρθηκα, υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος και τρίπλευρη αψίδα ιερού. Το τμήμα των κιονοστοιχίων στο εσωτερικό και η ανατολική πλευρά αποτελούν τον αρχικό πυρήνα του κτίσματος. Ίσως όμως και η ανατολική πλευρά να αποτελεί κάποια μεταγενέστερη φάση. Ο νάρθηκας στη δυτική πλευρά, καθώς και η στοά στη νότια είναι μεταγενέστερες προσθήκες. Ο ψηλός τοίχος που απομόνωνε το ναό από το δρόμο χρησιμοποιήθηκε μετά τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο ως δυτικός τοίχος της εκκλησίας, η οποία έτσι επεκτάθηκε μέχρι το δρόμο. Ο λιθόκτιστος ναός, από τοπική πελεκητή πωρόπετρα, εμφανίζει κτιστές αντηρίδες στην ανατολική πλευρά, όπου η τρίπλευρη αψίδα του ιερού στολίζεται στα τυφλά ισοϋψή τόξα (αψιδώματα)

Αρχιτεκτονική 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"

Οικοδομικές Φάσεις Χωρίζεται σε τρεις οικοδομικές φάσεις 1 η οικοδομική φάση: Ο ναός χτίστηκε πάνω σε προϋπάρχον, γεγονός που γίνεται αντιληπτό από το γεγονός πως έχουν επισημανθεί τμήματα παλαιότερης τοιχοποίας που έχουν ενσωματωθεί σε τοίχους της τρίκλιτης βασιλικής, ιδιαίτερα στο νότιο τοίχο του ιερού. Διαπιστώθηκε ότι ο ναός ήταν αρχικά τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα, χωρίς ίσως στοά. Η πρώτη επισκευή κατά την πρώτη οικοδομική φάση έγινε μετά τον καταστροφικό σεισμό του Οκτωβρίου του 1395, καθώς ο ναός αυτός μαζί με τον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου ήταν οι μόνοι που διασώθηκαν. 2 η οικοδομική φάση: Τον 17 ο αι. γίνεται ανακαίνιση. Ο ναός δέχεται νέα διακόσμηση με τοιχογραφίες που κάλυψαν εξ’ ολοκλήρου το παλαιότερο στρώμα ζωγραφικής. Το δεύτερο στρώμα διακοσμήσεως του κυρίως ναού διαπιστώθηκε σωζόμενο στην αψίδα του ιερού, αποσπασματικά στον βόρειο τοίχο του ιερού και κατά τόπους στον βόρειο και νότιο τοίχο του κεντρικού κλίτους. Την περίοδο αυτή ο ναός συνεχίζει να διατηρεί την αρχική μορφή στεγάσεως, με δίκλινη δηλαδή στέγη για το κεντρικό κλίτος και μονόκλινη, σε χαμηλότερο επίπεδο απ’ αυτό του κεντρικού κλίτους, για τα πλάγια κλίτη. Τα παράθυρα του φωταγωγού εξακολουθούν να είναι εν χρήσει και κατά την περίοδο αυτή. Για τον ίδιο λόγο προστέθηκαν στα παράθυρα υαλοστάσια, ανάλογα μ’ αυτά που συναντάμε στα αρχοντικά της Μακεδονίας το 18 ο -19 ο αι. Την ίδια περίοδο ο ναός απέκτησε πιθανότατα κιονοστήριχτη ανοικτή στοά κατά μήκος της νότιας πλευράς. 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"

Οικοδομικές φάσεις 3 η οικοδομική φάση Ο ναός στις αρχές του 19 ου αιώνα ανακαινίζεται ριζικά και δέχεται νέα δίκλινη στέγη που καλύπτει και τα τρία κλίτη. Η ανακαίνιση αυτή φαίνεται ότι συνδέεται με καταστροφή του ναού από άγνωστη αιτία, ίσως πυρκαγιά. Δεν αποκλείεται ακόμη η ριζική ανακαίνιση να συνδέεται με το κίνδυνο που διέτρεξε το 1784 να μετατραπεί ο ναός σε τζαμί και σκοπό είχε να μην προκαλεί η μορφή του Βυζαντινού ναού τους Τούρκους. Προκειμένου ο ναός να καλυφθεί με ενιαία δίκλινη στέγη οι εξωτερικοί τοίχοι υπερυψώνονται, οι τοίχοι του φωταγωγού του κεντρικού κλίτους μειώνονται. Η νότια στοά παραμένει ή μάλλον κατασκευάζεται. Παράλληλα κατεδαφίζεται ο δυτικός τοίχος του κυρίως ναού, ανακατασκευάζεται εκ θεμελίων σχεδόν ο βόρειος τοίχος και ανυψώνεται ο νότιος τοίχος. Την ίδια περίοδο ο ναός δέχεται ξύλινη οροφή με ουρανό, ενώ πιθανότατα οι τοιχογραφίες πλην αυτών της αψίδος καλύπτονται με επίχρηισμα. 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"

Στον περίβολο της εκκλησίας βρίσκονται δύο μητροπολιτικοί τάφοι 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης" Μητροπολίτης Εδέσσης Ιερόθεος ( ) Μητροπολίτης Εδέσσης Κωνσταντίνος Καπίτζογλου ( | Περίβολος Εκκλησίας

1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"

Η Κοίμηση της Θεοτόκου σήμερα… Σήμερα, μ’ ένα νέο πρόγραμμα επιδοτήσεων φιλοδοξείται να συνεχιστεί η συντήρηση του ναού. Η 15/8/2012 είναι μια σημαντική ημερομηνία για την παλιά Μητρόπολη της Έδεσσας, αφού έγινε η πρώτη Πανηγυρική Αρχιερατική Θεία Λειτουργία μετά από 42 χρόνια. 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"

Βιβλιογραφία _mitropoli_edessas-03021http:// _mitropoli_edessas «Η Έδεσσα και η περιοχή της-Ιστορία και πολιτισμός» Α’ και Β’ Πανελλήνιο Επιστημονικό Συμπόσιο, Δήμος Έδεσσας 2006 «Έδεσσα η πόλη των Νερών», Δήμος Έδεσσας, εκδόσεις Καστανιώτη 1ο Γενικό Λύκειο Έδεσσας "Νικόλαος Οικονομίδης"