Οικονομική κρίση και Εξαρτήσεις Χ. Πουλόπουλος Αν/της Καθηγητής Δ.Π.Θ.

Κοινωνικός αποκλεισμός και χρήση ουσιών Κοινωνικός αποκλεισμός είναι η συνθήκη στην οποία υπάρχει συνδυασμός κοινωνικής απομόνωσης, έλλειψης οικονομικών πόρων και περιορισμένης πρόσβασης στα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Οι επιπτώσεις της κρίσης στα φαινόμενα της χρήσης ουσιών και του εθισμού αποτελούν ένα παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο η κρίση εντείνει τα προσωπικά, οικογενειακά και κοινωνικά αδιέξοδα και μπορεί να οδηγήσει σε κλιμάκωση του κοινωνικού αποκλεισμού. Η κρίση ευνοεί τους παράγοντες κινδύνου για εξάπλωση της χρήσης ουσιών σε νέες ομάδες. Η κρίση επιβαρύνει τα προβλήματα όσων είναι ήδη εξαρτημένοι.

Ανεργία και χρήση Η ανεργία στα νεαρά άτομα σχετίζεται με την χρήση ουσιών, τη μικροδιακίνηση και την παραβατικότητα ως μέσο απόκτησης εύκολου εισοδήματος. Μέσω της χρήσης οι νέοι αποκτούν το αίσθημα του ανήκειν Η ομάδα διαθέτει συμβολικά ένα στόχο και υιοθετεί συμπεριφορές συγκρουσιακής αντιπαράθεσης με το κυρίαρχο σύστημα. Βιώνουν ταυτόχρονα το ρόλο του θύματος και του πολέμιου του συστήματος. Χρησιμοποιούν τις ουσίες ως κάποια μορφή αυτό-θεραπείας για την αντιμετώπιση των αρνητικών συναισθημάτων, της απογοήτευσης και της συναισθηματικής εξάντλησης. Η χρήση έρχεται να ανταποκριθεί σε κοινωνικές και ψυχολογικές ανάγκες που συνήθως καλύπτονται από την εργασία. Η είσοδος στην αγορά εργασίας επιτρέπει στους νέους να ενσωματωθούν στην κοινωνία των ενηλίκων, να αποκτήσουν στόχους και να νιώσουν ότι συμβάλλουν θετικά στην ευρύτερη κοινωνία. Η απώλεια ή η αδυναμία εύρεσης εργασίας τοποθετεί το άτομο στο περιθώριο της κοινωνίας. Η χρήση ουσιών στις περιπτώσεις αυτές μπορεί να λειτουργεί ως ένας μηχανισμός που χρησιμοποιεί το άτομο για να διαμορφώσει την ταυτότητά του και να συνδεθεί με άλλους που έχουν παρόμοια προβλήματα.

Η χρήση ως αυτό-θεραπεία Παρενέργεια της ανεργίας είναι επίσης η ανία. Αντίδοτο για την ανία μπορούν να αποτελέσουν οι ουσίες. Οι νέοι, άνεργοι χρήστες ουσιών βρίσκουν στις ουσίες ένα καταφύγιο λήθης, μια αυθόρμητη αυτοθεραπευτική μέθοδο. Με την χρήση προσπαθούν να αντιμετωπίσουν συναισθήματα άγχους, φόβου και αποδιοργάνωσης που δημιουργεί η πραγματικότητα και η απουσία θετικής προοπτικής. Η χρήση ουσιών μπορεί να προσλαμβάνει ακόμη και τη μορφή κοινωνικής διαμαρτυρίας και αμφισβήτησης από ορισμένες ομάδες ή άτομα. Βαθμιαία αποκόπτει τα άτομα από την κοινωνία και τα οδηγεί στο περιθώριο. Η κρίση, οδηγεί σε περισσότερη χρήση παράνομων ουσιών αλλά και σε άλλες μορφές εξάρτησης, όπως το αλκοόλ και ο τζόγος. Ευνοεί μια σειρά από παράγοντες που αφορούν στο άτομο, στην οικογένεια και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Παρατηρείται αύξηση της κατάθλιψης και ανάπτυξη άλλων προβλημάτων ψυχικής υγείας. Η ανάγκη εξεύρεσης πόρων συνδέεται ακόμη και με παράνομες ή ριψοκίνδυνες δραστηριότητες. Η έλλειψη υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου παίζει σημαντικό ρόλο. Η χρήση σχετίζεται με την προσπάθεια αποφυγής των σκληρών συνθηκών της καθημερινότητας.

Εξάρτηση και κρίση Οι εξαρτημένοι ως μια από τις πιο αδύναμες κοινωνικά ομάδες που ήδη βρίσκεται στο περιθώριο είναι μεταξύ αυτών που πλήττονται περισσότερο από την κρίση. Οι μελέτες που αφορούν τους εξαρτημένους με προβληματική χρήση ουσιών στο σύνολο των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης δείχνουν με σαφήνεια ότι στην πλειονότητά τους είναι άνεργοι, υποσιτισμένοι και με σοβαρότερα ζητήματα σωματικής και ψυχικής υγείας σε σχέση με το γενικό πληθυσμό. Η θνησιμότητα των εξαρτημένων εμφανίζεται φορές μεγαλύτερη από αυτή του γενικού πληθυσμού. Οι αυτοκτονίες ανάμεσα στους χρήστες είναι 14 φορές περισσότερες. Η ανεργία βρίσκεται σε υψηλά ποσοστά. Η έλλειψη άλλων εισοδημάτων οδηγεί σε παράνομες πράξεις Οι περισσότεροι χρήστες αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα με την αστυνομία.

Κρίση, ανεργία και εξάρτηση Λόγω της οικονομικής κρίσης η ήδη βεβαρυμμένη κατάσταση των εξαρτημένων επιδεινώνεται πολύπλευρα. Οι εξαρτημένοι χάνουν το κίνητρό τους για θεραπεία Βυθίζονται ακόμα περισσότερο στην παθητικότητα της χρήσης Αισθάνονται ότι, ακόμη και εάν διακόψουν τις ουσίες, θα βρεθούν αντιμέτωποι με την ανεργία, τον κοινωνικό ρατσισμό, το νόμο και την απουσία θετικών προοπτικών. Αντιμετωπίζουν σημαντικές δυσκολίες. Έρχονται συνήθως αντιμέτωποι με την ανασφάλιστη, αβέβαιη και κακοπληρωμένη εργασία.

Η αυτο-καταστροφικότητα και τα ναρκωτικά της κρίσης Κοινή χρήση σύριγγας Πολύ-τοξικομανία Ερωτικές επαφές χωρίς προφυλάξεις Παραβατικότητα Εκπόρνευση με στόχο την εξασφάλιση της δόσης Αστεγεία ‘Ελλειψη στήριξης από το οικογενειακό περιβάλλον Σοβαρά βιοποριστικά προβλήματα.

Ιατρικά προβλήματα 1 στους 3 αντιμετωπίζει χρόνια προβλήματα υγείας όπως ηπατίτιδα C, οδοντιατρικά και άλλα ιατρικά προβλήματα. Αύξηση παρατηρείται στις περιπτώσεις χρηστών που είναι φορείς του ιού HIV/AIDS. Τα κρούσματα μόλυνσης αυξήθηκαν κατά 1.500% μεταξύ 2010 και Το 2011 ο επιπολασμός του ιού στους χρήστες ουσιών αυξήθηκε από 0,8% σε 4,4%, και στην περιοχή της Αθήνας άγγιξε το 8,1%. Αντίστοιχη μεγάλη αύξηση παρατηρήθηκε και στη διάδοση της μόλυνσης από ηπατίτιδα C. Με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και τις καταιγιστικές κοινωνικο- οικονομικές αλλαγές που συνέβησαν εκεί, η αύξηση των χρηστών παράνομων ουσιών, κυρίως ηρωίνης, άγγιξε το 900% και οι φορείς του ΑΙDS στη Ρωσία από το 1995 έφτασαν το 2005 στο ένα εκατομμύριο άτομα.

Τα ναρκωτικά της κρίσης Συνεχής εμφάνιση νέων, συνήθως χημικά παρασκευασμένων και άρα πιο εύκολα διαθέσιμων και φτηνών εξαρτησιογόνων ουσιών Συνθετικά κανναβινοειδή εντοπίζονται κυρίως στη Θεσσαλονίκη Shisha εντοπίζεται στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Τα συνθετικά κανναβινοειδή είναι ουσίες οι οποίες αναμειγνύονται με βότανα ή ψεκάζονται και συσκευάζονται ως «νόμιμα διεγερτικά». Πωλούνται μέσω διαδικτύου ή άλλων δικτύων. Το shisha είναι μια νέα μορφή κρυσταλλικής μεθαμφεταμίνης, χαμηλού κόστους, πολύ επικίνδυνη για τη σωματική και ψυχική υγεία των χρηστών. Οι κύριες επιδράσεις της είναι η αϋπνία, οι παραισθήσεις και η επιθετικότητα. Η αύξηση της διακίνησης αυτής της νέας ουσίας στην Ελλάδα οφείλεται στο γεγονός ότι παρασκευάζεται σε μικρά εργαστήρια. Έχει τρομοκρατήσει τις αρμόδιες αρχές που ανησυχούν ότι δε θα μπορέσουν να ελέγξουν αποτελεσματικά τη διακίνησή της. Το νέο αυτό είδος ναρκωτικού συμβολίζει την κρίση στον πληθυσμό των χρηστών. Συνδέεται με την ταχύτατη αύξηση στα προβλήματα στέγασης και υγείας. Απασχόλησε τα διεθνή μέσα ενημέρωσης και προκάλεσε διεθνή ανησυχία. Δείτε το Video: Sisa: Cocaine of the Poor

Οι προτάσεις της Ε.Ε. Η Ευρωπαϊκή Ένωση το Μάρτιο του 2013 εξέδωσε δελτίο τύπου με το οποίο ανακοίνωνε ότι η οικονομική κρίση ήταν αναμενόμενο να επηρεάσει την αγορά των ναρκωτικών δια μέσου της αύξησης της ζήτησης παράνομων ουσιών και ιδιαίτερα της κάνναβης που θα παρασκευάζεται στα σπίτια ώστε οι νέοι άνθρωποι να εξοικονομούν χρήματα. Η συνεχής εμφάνιση νέων συνθετικών ουσιών αποτελεί ευρύτερη ευρωπαϊκή τάση. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Ναρκωτικά και την Τοξικομανία (EMCDDA), μέσα στο 2012 αναφέρθηκαν 70 τέτοιες νέες ουσίες οι οποίες είναι εύκολα διαθέσιμες μέσω του διαδικτύου σε όλα τα κράτη μέλη. Η ευκολία παραγωγής σε οικιακά εργαστήρια από πρόδρομες ουσίες που συχνά δεν υπόκεινται σε εθνικούς ή διεθνείς ελέγχους, και η συχνή εναλλαγή της χημική τους σύστασης δυσκολεύουν τον εντοπισμό και την ταυτοποίησή τους και αυξάνουν τους κινδύνους για τους χρήστες. Επίσης η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί ότι οι περικοπές στους προϋπολογισμούς των υπηρεσιών θεραπείας και μείωσης της βλάβης θα οδηγήσουν σε συρρίκνωσή τους.

Κοινωνική πρόνοια και κρίση Η κοινωνική φροντίδα δεν είναι μόνο ανθρωπιστική επιταγή. Είναι συνήθως και μια οικονομικά ανταποδοτική επιλογή. Αποτελεί προϋπόθεση για τη διατήρησης της κοινωνικής συνοχής. Ο τομέας αντιμετώπισης των εξαρτήσεων είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από αυτή την άποψη. Για κάθε ένα ευρώ που διαθέτει η κοινωνία για να λειτουργήσουν τα προγράμματα απεξάρτησης, εξοικονομεί έως και 6,5 ευρώ. Οι χρήστες διακόπτουν τη χρήση και τη ζωή που συνδέεται με αυτήν και σταματούν να απασχολούν τις υπηρεσίες υγείας, δίωξης και απονομής της δικαιοσύνης. Ολοκληρώνοντας τα θεραπευτικά προγράμματα και επιστρέφοντας στην κοινωνία οι απεξαρτημένοι συμβάλουν στην ανάπτυξη του κοινωνικού κεφαλαίου. Στη Μεγάλη Βρετανία έρευνα του 2013 κατέληξε ότι για κάθε μία λίρα που επενδύεται στη θεραπεία υπάρχει εξοικονόμηση μεταξύ 5 και 8 λιρών από το βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας και άλλους φορείς. Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Ναρκωτικά και τις Εξαρτήσεις (ΕΜCDDA) διαβλέποντας τον κίνδυνο που διατρέχουν λόγω της κρίσης οι πολιτικές για τα ναρκωτικά σε όλη την Ευρώπη επισημαίνει στη ετήσια έκθεσή του ότι η θεραπεία της εξάρτησης αποτελεί ακόμα και σε περιόδους οικονομικής κρίσης την πλέον αποδοτική οικονομικά πολιτική επιλογή.

Οι διαπιστώσεις της Ομάδας Pompidou Η Ομάδα συγκλήθηκε στην Αθήνα το 2013 και επιβεβαίωσε την ύπαρξη νέων, φθηνότερων και πιο επικίνδυνων ναρκωτικών. Ανέδειξε τους μεγαλύτερους κινδύνους που διατρέχουν οι νέοι, λόγω των μέτρων λιτότητας και της αυξημένης ανεργίας, καθώς και τη ραγδαία εξάπλωση της ενέσιμης χρήσης σε όλη την Ευρώπη. Εξέφρασε την ανησυχία της για τον αυξημένο αριθμό των θανάτων λόγω της κατάχρησης αλκοόλ αλλά και λόγω των αυτοκτονιών. Ανέδειξε την αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας στις χώρες που κυρίως έχουν πληγεί από την οικονομική κρίση και τα μέτρα λιτότητας, έχοντας ταυτόχρονα υποστεί σημαντικές μειώσεις στους προϋπολογισμούς των φορέων θεραπείας. Συμφώνησε με τα ευρήματα μελετών που δείχνουν ότι οι νέοι στρέφονται στην μικροδιακίνηση ναρκωτικών ως μέσο προσπορισμού εισοδήματος. Διαπίστωσε την άνοδο σε όλη την Ευρώπη της εγκληματικότητας που συνοδεύει την κατάχρηση ουσιών.

Η διακήρυξη της Ομάδας Pompidou Η ομάδα εκφράζει την ανησυχία της για παραμέληση του πληθυσμού των εξαρτημένων. Εκφράζει ανησυχία για υποτίμηση από την πολιτεία των κινδύνων που μπορεί να προέλθουν από την εγκατάλειψη των δομών μείωσης της βλάβης, θεραπείας και επανένταξης. Συστήνει προσοχή στην αύξηση του στιγματισμού και του αποκλεισμού των εξαρτημένων από την πρόσβαση στις υπηρεσίες ως αποτέλεσμα των μέτρων λιτότητας και μείωσης των δαπανών θεραπείας. Καλεί τους αρμόδιους φορείς, ΜΚΟ και την κοινωνία των πολιτών να υιοθετήσουν πολιτικές και στρατηγικές υποστήριξης του πληθυσμού και των θεραπευτικών δομών ως αντίβαρο. Εκφράζει δέσμευση στη διασφάλιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών και την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συστήνει την συνεργασία σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Προτείνει τη διασφάλισης της πρόσβασης του πληθυσμού σε ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών από την πρόληψη έως τη θεραπεία και την επανένταξη.

Η Επιτροπή για τα Ναρκωτικά (Commission on Narcotic Drugs) του ΟΗΕ Υιοθέτησε ψήφισμα που προτάθηκε από την Ελλάδα σύμφωνα με το οποίο οι χώρες δεσμεύονται στο να εγγυηθούν την εξασφάλιση του συνόλου των κρίσιμων υπηρεσιών που είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση της εξάρτησης ακόμα και σε περιόδους οικονομικής κρίσης, αυστηρών περικοπών και δημοσιονομικών πολιτικών λιτότητας.

EMCDDA Τονίζει ότι πολιτικές αποφάσεις που λαμβάνονται υπό την πίεση της οικονομικής κρίσης, αν και σε πρώτη φάση δίνουν την εντύπωση ότι εξοικονομούν πόρους, μακροπρόθεσμα μπορεί να αποβούν πιο δαπανηρές. Αυτό σημαίνει ότι η υιοθέτηση πολιτικών μείωσης του κόστους και συρρίκνωσης των υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης, απεξάρτησης και κοινωνικής ένταξης που παρέχονται στα εξαρτημένα άτομα, μακροπρόθεσμα θα έχει υψηλό κόστος και για την κοινωνία και την οικονομία.

Σύνοψη Είναι σαφές ότι η κρίση έχει επιβαρύνει πολλαπλώς τον πληθυσμό των Τα μέτρα λιτότητας έχουν επηρεάσει τόσο την πολιτική όσο και την στρατηγική για τα ναρκωτικά. Οι περικοπές στις δημόσιες δαπάνες μαζί με την προσπάθεια για ταχεία αναδιαμόρφωση του δημόσιου τομέα είχαν πολλαπλές συνέπειες για τους οργανισμούς. Μειώσεις στον ετήσιο προϋπολογισμό των οργανισμών θεραπείας με αντίστοιχες μειώσεις στο προσωπικό οδήγησαν στη μείωση της προσβασιμότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών, στον υψηλό ανταγωνισμό και στις συγκρούσεις μεταξύ των οργανισμών αλλά και στην αύξηση της γραφειοκρατίας και της εσωστρέφειας. Οι οργανισμοί αντιμετώπισης των εξαρτήσεων σε εποχές κρίσης αντιμετωπίζουν συχνά απρόβλεπτες καταστάσεις, ανάγκες και δυσκολίες και σε σχέση με τις πιέσεις που δέχονται στο εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον. Τα στοιχεία δείχνουν την ανάγκη για μια νέα στρατηγική που σέβεται και προωθεί την προσωπική αξιοπρέπεια και την κοινωνική δικαιοσύνη σε μια εποχή κατά την οποία οι ευάλωτες ομάδες, όπως οι χρήστες ουσιών, βρίσκονται σε ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία ΚΕΕΛΠΝΟ, (2013) Global AIDS Response Progress Report 2014/ GREECE/ Reporting period: January – December Pompidou Group, (2013) Austerity: Athens Declaration on protecting public health by ensuring essential services in drug policy under austerity budgets-and explanatory memorandum από: UNODC Commission on Narcotic Drugs, (2014) Resolution 57/7, Providing sufficient health services to individuals affected by substance use disorders during long-term and sustained economic downturns. από: Poulopoulos, C. (2011). Factors for effective long-term recovery: risks and challenges during the economic crisis in Greece. In: A. Adan and C. Vilanou (eds.) Substance Abuse Treatment: Generalities and Specificities. Barcelona: Marge Medica Books. EMCDDA, European Drug Report 2014: Trends and developments. 2014, Lisbon. Poulopoulos, C., (2012) Economic crisis in Greece: Risk and challenges for drug policy and strategy. Drug and Alcohol Today. 12: p Triantos, P., et al., (2014). Patterns of use and perceptions of drug addicts in Greece about “shisha” (a new synthetic drug) at economic crisis. Drugs and Alcohol Today. 14(1): p Smith, H., (2013) Greek addicts turn to deadly shisha drug as economic crisis deepens. The Guardian. από: Pompidou Group, (2013) Austerity: Athens Declaration on protecting public health by ensuring essential services in drug policy under austerity budgets-and explanatory memorandum από: UNODC Commission on Narcotic Drugs, (2014) Resolution 57/7, Providing sufficient health services to individuals affected by substance use disorders during long-term and sustained economic downturns. από: Video: Sisa: Cocaine of the Poor