Διημερίδα στα Εκπαιδευτήρια Σ. Αυγουλέα- Λιναρδάτου Διδάσκοντας τη γλώσσα μέσα από τις γλώσσες των μαθημάτων του σχολείου 1-2 Φεβρουαρίου 2014 ΑΓΑΘΗ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Η διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας μέσα από τη Λογοτεχνία « Η γλώσσα της ποίησης ως ύψιστη μορφή συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας»

Τι είναι η ποίηση; Σέλλεϋ  «έκφραση της φαντασίας» Παλαμάς  «το υπέρτατο λουλούδι του Λόγου» Μπόρχες  «έκφραση του ωραίου διαμέσου λέξεων περίτεχνα υφασμένων μεταξύ τους» Άλαν Πόε  «σκέψεις που αναπνέουν και λέξεις που καίνε» Βρεττάκος  «μια ανθρώπινη καρδιά φορτωμένη όλο τον κόσμο» Δημουλά  «ένα ματσάκι από λέξεις» Αναγνωστάκης  «ένα δελτάριο σε φίλους που λείπουν με τη μοναδική λέξη ζω»

Τι εκφράζει η ποίηση Στον κλασικισμό υψηλές, εκλεπτυσμένες αξίες Στον ρομαντισμό δυνατά συναισθήματα, Στον συμβολισμό τη ρευστότητα της ζωής Στον μοντερνισμό το πνεύμα της νεωτερικότητας Στον μεταμοντερνισμό τη διάλυση του σύγχρονου κόσμου

Τι είναι η ποίηση; Γλώσσα, λέξεις, έκφραση, επικοινωνία

Τι είναι η ποίηση; Στις γλωσσοκεντρικές λογοτεχνικές θεωρίες του 20 ου αιώνα: Η ποίηση είναι γλωσσική τέχνη Ένα είδος γλώσσας που αποκλίνει από την κοινή

Τι είναι η ποίηση; Η συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας πλησιέστερη στην ουσία της ποίησης. «Η γλώσσα της ποίησης είναι η υπέρτατη μορφή της συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας» Richards

Τα υλικά της ποίησης «Η σκέψη και το συναίσθημα αποτελούν αυτό που ονομάζουμε συγκίνηση, που είναι το ένα από τα δύο υλικά της ποίησης-το άλλο είναι η γλώσσα». (Ν. Βαγενάς)

Τι είναι η ποίημα; Μια λεκτική κατασκευή που μεταδίδει: «μια πράξη του ποιητή, μια εμπειρία του αναγνώστη, ένα γεγονός στην ιστορία της λογοτεχνίας». (Culler)

Ποιος είναι ο σκοπός της ποίησης; Η ποίηση ως τέχνη της γλώσσας αποσκοπεί κατά τον Σεφέρη όχι μόνο στο να πείθει όπως η ρητορική αλλά και να συγκινεί.

Τι είναι η ποίηση; Η ποίηση – είν’ ένα ταξίδι σ’ άγνωστη χώρα. Η ποίηση – είναι ταυτόσημη με την παραγωγή ραδίου. Για μια και μόνο λέξη λιώνεις χιλιάδες τόνους γλωσσικό μετάλλευμα. (Μαγιακόφσκι)

Η ποιητική γλώσσα Η λογοτεχνική γλώσσα είναι συνήθως πιο συνεκτική, πυκνή και σύνθετη, σε σχέση με την πρόζα. Ακόμα κι όταν η ποιητική γλώσσα είναι απλή και αναφορική, δεν είναι χρηστική.

Τι κάνει μία φράση ποίηση; Πώς μπορεί ο αναγνώστης να διακρίνει αν μία φράση αποκομμένη από τα συμφραζόμενα της είναι λογοτεχνία; Τι είναι αυτό που κάνει μία πρόταση στίχο, ποίημα;

Παράδειγμα Ανακατέψτε καλά κι αφήστε να φουσκώσει για πέντε λεπτά

Ποια είναι η λειτουργία της; Αναζητούμε δυνατές ερμηνείες της σε οικείες χρήσεις της γλώσσας. Αν δεν το ξέρουμε, σκεφτόμαστε πως το πιθανότερο είναι ότι υπηρετεί κάποιο πρακτικό σκοπό. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα φαίνεται να προέρχεται από κάποια συνταγή μαγειρικής.

«Συνταγή ψυχραιμίας» Ανακατέψτε καλά κι αφήστε να φουσκώσει για πέντε λεπτά (Είναι ποίημα μοντέρνο ή μεταμοντέρνο;)

Τα συστατικά της ποιητικής γλώσσας «Στην ποίηση, ο ήχος, ο τόνος, το βάρος, η ένταση, ο βηματισμός, η υφή των λέξεων είναι συστατικά στοιχεία του περιεχομένου της. Ως ένα βαθμό, αυτό είναι αλήθεια και για την καθημερινή μας ζωή: δεν υπάρχει γλώσσα χωρίς τόνο, γιατί και η ίδια η απουσία τόνου συνήθως μαρτυρεί μια συγκινησιακή στάση εκ μέρους του ομιλητή». (Τέρι Ίγκλετον)

Η συγκινησιακή χρήση της ποιητικής γλώσσας Για να μετατρέψει την αναφορική λειτουργία της γλώσσας σε συγκινησιακή, ο ποιητής χρησιμοποιεί κυρίως ποικίλα σχήματα λόγου Αποτέλεσμα αυτού είναι το μήνυμα να μη γίνεται αντιληπτό ή εύληπτο αμέσως στον αποδέκτη, σε αντίθεση με την κοινή γλώσσα.

Τα υλικά της ποιητικής γλώσσας Στην ποίηση η λογοτεχνικότητα προκύπτει από την αναδιάταξη των γλωσσικών στοιχείων της κοινής γλώσσας και τη διαφορετική τους οργάνωση (Jakobson)

Δ. Σολωμού, «Ελεύθεροι πολιορκημένοι», Σχεδίασμα Β΄, απ. 1 «Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει· Λαλεί πουλί, παίρνει σπειρί, κ ᾿ η μάνα το ζηλεύει. Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει· Στέκει ὁ Σουλιώτης ο καλός παράμερα, και κλαίει»

«Ορθόδοξη» συντακτική σειρά Βασιλεύει άκρα σιωπή το ῦ τάφου στον κάμπο· Πουλί λαλεί, παίρνει σπειρί, κ ᾿ η μάνα το ζηλεύει. Η πείνα εμαύρισε τα μάτια · η μάνα μνέει στα μάτια · Ο καλός ο Σουλιώτης στέκει παράμερα και κλαίει

Τι χάνεται; Το μέτρο, ο ρυθμός, η μουσικότητα, η μαγεία, η ποιητικότητα, η συγκινησιακή εντύπωση και η πρωτότυπη οργάνωση των λέξεων.

Η δυναμική της ποιητικής γλώσσας Αν παρατηρήσουμε και άλλες σολωμικές παρεμβάσεις, όπως την παρήχηση του λ, την επανάληψη λέξεων, τις μεταφορικές εικόνες, τις αντιθέσεις και το υπερβατό σχήμα στον πρώτο στίχο, όπου η έμφαση δίνεται στο επίθετο «άκρα», στην απόλυτη, νεκρική σιγή του τοπίου, θα νιώσουμε τη δυναμική της ποιητικής γλώσσας καθώς και την επίπονη προσπάθεια του ποιητή να τη δαμάσει, να την ανατρέψει, να την αναδείξει.

παραλλαγές του 2 ου στίχου εκάθισε, εκιλάηδησε γλυκόφωνο πουλάκιν. Η μαύρη μάνα το φθονεί πως ήβρ’ ένα σπειράκι. Ήρθε, εκιλάηδησε γλυκά πουλί που ταξιδεύει, Ήβρε σπειρί κι επήρε το, κι η μάνα το ζηλεύει

Η τελική επεξεργασία Πόσο πιο πυκνό, περιεκτικό, εύηχο, χορευτικό και συγκινητικό είναι το αποτέλεσμα της τελικής επεξεργασίας του στίχου: «Λαλε ῖ πουλί, παίρνει σπειρί, κ ᾿ ἡ μάνα τ ὸ ζηλεύει» Ιδίως σε αντίστιξη με τον πρώτο αργόσυρτο, σοβαρό, σιωπηλό, μεγαλοπρεπή στίχο: « Ἄ κρα το ῦ τάφου σιωπ ὴ στ ὸ ν κάμπο βασιλεύει·».

Ποίηση και πρόζα Η ποιητική γλώσσα με τη συνεχή επεξεργασία αποκτά συνοχή και συνεκτικότητα. Ο πεζός λόγος και η κοινή γλώσσα έχει σαφή επικοινωνιακή πρόθεση.

Η γοητεία του παράδοξου Η γλώσσα της ποίησης, κατά τον Coleridge, μπορεί να προσφέρει τη γοητεία του νεωτερισμού σε πράγματα καθημερινά, να αφυπνίσει το νου και να δώσει νέα λάμψη στο γνωστό και το οικείο. Αποκτά τη δυναμική της κυνηγώντας συνεχώς το παράδοξο.

Η ποιητική έκπληξη Ο ποιητής προκαλεί την έκπληξη ανατρέποντας τους ρόλους, μετατρέποντας δηλαδή σε ποιητικό υποκείμενο όχι το εικονιζόμενο παιδί αλλά τον καθρέφτη που ευεργετείται για λίγα δευτερόλεπτα από την τέλεια ομορφιά του αγοριού.

Κ.Π. Καβάφης «Ο καθρέπτης στην είσοδο» «Μα ο παλαιός καθρέπτης που είχε δει και δει, κατά την ύπαρξίν του την πολυετή, χιλιάδες πράγματα και πρόσωπα· μα ο παλαιός καθρέπτης τώρα χαίρονταν, κ’ επαίρονταν που είχε δεχθεί επάνω του την άρτιαν εμορφιά για μερικά λεπτά.»

Γιατί είναι ποίηση Η οπτική γωνία του ποιητή, ο ρυθμός του ποιήματος, η ανατροπή της ορθόδοξης σύνταξης του λόγου, η επανάληψη και ιδίως η τολμηρή προσωποποίηση του καθρέφτη είναι τα στοιχεία που το κάνουν ποίηση και το διαφοροποιούν από ένα πεζό κείμενο.

Η συγκινησιακή υπόσταση Πρόσωπα, πράγματα, ακόμα και οι χώροι όπου κινείται κανείς καθημερινά για χρόνια, στην ποίηση αποκτούν συμβολικό χαρακτήρα και ζουν χάρη στο δημιουργό.

Κ. Π. Καβάφης, «Στον ίδιο χώρο» Οικίας περιβάλλον, κέντρων, συνοικίας που βλέπω κι όπου περπατώ· χρόνια και χρόνια. Σε δημιούργησα μες σε χαρά και μες σε λύπες: με τόσα περιστατικά, με τόσα πράγματα. Κ’ αισθηματοποιήθηκες ολόκληρο, για μένα.

Οι λεκτικές παρεμβάσεις Εκτός από τις μεγάλες θεματικές ανατροπές, η γλώσσα της ποίησης μπορεί να αποτυπώσει τα πιο λεπτά συναισθήματα και να αποδώσει μέγιστη συγκίνηση ακόμα και με ανεπαίσθητες λεκτικές παρεμβάσεις, όπως απρόοπτους συνδυασμούς λέξεων, αναλογίες, προσωποποιήσεις, επαναλήψεις κ.ά. Έλιοτ

Η επανάληψη Με την επανάληψη, ο λόγος αποκτά ρυθμό, συναισθηματική βαρύτητα: Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα. Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια. (Κ. Π. Καβάφης, «Απ’ τες εννιά»)

Η μεταφορά Ο Richards έδινε κυρίως έμφαση στο σχήμα της μεταφοράς, γιατί προσδίδει παραστατική δύναμη στον ποιητικό λόγο και τον κάνει να «χορεύει» κατά τη φράση του Valéry, που δανείζεται και ο Σεφέρης, σε αντίθεση με την πρόζα που «βαδίζει»

Γ. Σεφέρης, «Ο Βασιλιάς της Ασίνης» Οι φλέβες του βράχου κατέβαιναν από ψηλά στριμμένα κλήματα γυμνά πολύκλωνα ζωντανεύοντας στ’ άγγιγμα του νερού, καθώς το μάτι ακολουθώντας τις πάλευε να ξεφύγει το κουραστικό λίκνισμα χάνοντας δύναμη ολοένα.

Η χορευτική κίνηση Είναι αποτέλεσμα των συνηχήσεων και του ρυθμού που συνεχώς ανεβοκατεβαίνει με την εναλλαγή τροχαίων και ιάμβων και με την απροσδόκητη απόληξη του στίχου, που ανατρέπει την παραδοσιακή διακύμανση του συντακτικού ρυθμού αποδίδοντας την έμφαση στην τελευταία λέξη. Αυτό είναι, άλλωστε, που κάνει και το ποίημα μοντέρνο. Ν. Βαγενάς

Η προσωποποίηση Αλλά και οι προσωποποιήσεις είναι σημαντικές στην ποίηση, γιατί δημιουργούν δραματική ένταση. Με ποιον άλλο τρόπο θα μπορούσε να αποδοθεί καλύτερα η λάμψη του ήλιου, όπως αντανακλάται σε μια επιφάνεια, παρά με τον παρακάτω στίχο: και το φως τρίβοντας διαμαντικά στα μεγάλα τείχη. Γ. Σεφέρης, «Ο Βασιλιάς της Ασίνης»

Το φως στα λογοτεχνικά ρεύματα Στο δημοτικό τραγούδι: Πώς λάμπει ο ήλιος ‘ς τα βουνά, 'ς τους κάμπους το φεγγάρι («της Λιάκαινας») Στη ρομαντική ποίηση: ὁ ἥ λιος κυκλοδίωκτος, / ὡ ς ἀ ράχνη, μ ᾿ ἐ δίπλωνε (Κάλβος «Εις θανατον») Στον συμβολισμό: Ο ήλιος ο ρεμβαστής στον πλάνο τους καθρέφτη / πέφτει (Μελαχρινός, άτιτλο)

Το φως στα λογοτεχνικά ρεύματα Στον υπερρεαλισμό: κι άνοιγε ένα παράθυρο την αυγή για να φυτρώσει στο στήθος τους ένα φλογάτο γαρύφαλο (Γκάτσος, «Αμοργός») Στον μεταμοντερνισμό: Πόσο κίτρινος είναι ο ήλιος/που μας κοροϊδεύει (Βαρβέρης, «Ενοχή»)

Γλώσσα και ποίηση Είναι φανερό ότι γλώσσα και ποίηση είναι όροι αλληλένδετοι. Η ποιότητα της ποίησης εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη γλώσσα. Και αντίστοιχα, η ποίηση μπορεί να διευρύνει τη γλώσσα, να διαιωνίσει ή να αποκαταστήσει την ομορφιά της, να τη βοηθήσει να αναπτυχθεί, να γίνει τόσο λεπτή και ακριβόλογη, ώστε να μπορεί να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες της σύγχρονης ζωής. Έλιοτ

Α.Π.Σ. Γλώσσας Οι μαθητές «να εκτιμήσουν τη σημασία της γλώσσας ως βασικού φορέα της έκφρασης και του πολιτισμού κάθε λαού […] και να αναπτυχθούν διανοητικά και συναισθηματικά»

Διδάσκοντας ποίηση Βοηθάμε τους μαθητές να κατανοήσουν ότι η ποιητική γλώσσα είναι έκφραση άμεση ή έμμεση στοχασμών και συναισθημάτων που διατυπώνονται με έναν ιδιαίτερο τρόπο, με διαφορετικά αισθητικά κριτήρια, με ποικίλα γλωσσικά μέσα και επιλογές σε λέξεις, σύνταξη, τόνο, σχήματα λόγου, ανάλογα με το στόχο του ποιητή.

Διδάσκοντας ποίηση Οι μαθητές κατανοούν στην πράξη τι σημαίνει ύφος, τη χρησιμότητά του, τις οπτικές του, τις αποχρώσεις του (απλό, πυκνό, υψηλό, σκοτεινό, σοβαρό, ειρωνικό, επιτηδευμένο, κομψό, ειλικρινές, υποβλητικό, λυρικό, πεζολογικό). Μια καλή άσκηση γι’ αυτό είναι να ενθαρρύνουμε την ανάγνωση στίχων με διαφορετική κάθε φορά εκφραστική χροιά, όπως έκανε ο Ρώσος σκηνοθέτης Στανισλάβσκι με τους μαθητές του.

Κ. Παλαμάς, «Φλογέρα του Βασιλιά» Σβυσμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μέσ' στη Χώρα.

Το ύφος Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές μπορούν να μάθουν βιωματικά να ανταποκρίνονται σε ποικίλες περιστάσεις επικοινωνίας και να χρωματίζουν τον προφορικό ή γραπτό τους λόγο με το ανάλογο ύφος.

Διδάσκοντας ποίηση Οι μαθητές εμπλουτίζουν το λεξιλόγιό τους, βελτιώνουν το λόγο τους, αποκτούν εννοιολογικό πλούτο. Ακόμα και η σύγχρονη ποίηση που πλησιάζει περισσότερο στην πρόζα, λειτουργεί για τους μαθητές σαν ένας καθρέφτης του κόσμου που τους περιβάλλει και τους μυεί στις αξίες του.

Διδάσκοντας ποίηση Ενθαρρύνουμε τους μαθητές να αποκωδικοποιούν το κείμενο, να εντοπίζουν τα σύμβολά του, να αναλύουν, να εμβαθύνουν, να ερμηνεύουν, να σκέφτονται, να αναπαριστούν και να προεκτείνουν τα νοήματά του, να παράγουν προσωπικό λόγο.

Διδάσκοντας ποίηση «Η γλώσσα της ποίησης είναι ένα από τα σημαντικότερα μέσα για μια τέτοια καταβύθιση, γιατί οι λέξεις έχουν κρυσταλλώματα, που έχουν δημιουργηθεί από τα αισθήματα, τις συγκινήσεις και τις σκέψεις αναρίθμητων ανθρώπων και γενεών». Ν. Βαγενάς

Διδάσκοντας ποίηση Δημιουργούμε εικόνες στα παιδιά, αναπτύσσουμε τη φαντασία τους, καλλιεργούμε την κριτική τους σκέψη, δραματοποιούμε τη συγκίνησή τους.

Διδάσκοντας ποίηση Μπορούμε να βελτιώσουμε όχι μόνο την ποιότητα του λόγου των μαθητών αλλά και την αισθητική τους. Ακόμα και η νεωτερική ποίηση που έχει εσωτερικό ρυθμό, ακριβώς επειδή είναι λόγος απαιτητικότερος, αναπτύσσει και περισσότερο τις ικανότητές τους να προσλάβουν τις ποικίλες διαστάσεις της γλώσσας.

Διδάσκοντας ποίηση Οι μαθητές μυούνται στην πύκνωση και τη συνεκτικότητα, αντιλαμβάνονται την πολυμορφία της γλώσσας, τη δύναμή και την ευελιξία της, τις λειτουργίες της. Έτσι, κατανοούν στην πράξη τι είναι λυρισμός και πεζολογία, περιγραφή και αφήγηση, κυριολεξία και τη μεταφορά.

Διδάσκοντας ποίηση Οι μαθητές μαθαίνουν να α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι, γιατί η ποίηση «ενδιαφέρεται περισσότερο από τον πεζό λόγο για την έκφραση του συναισθήματος και της συγκίνησης» (Έλιοτ). Ωστόσο, ο μεγάλος Άγγλος ποιητής θεωρεί πως η συγκίνηση πρέπει να τιθασεύεται στο λόγο και γι’ αυτό προτείνει το συγκερασμό του συναισθηματικού με το διανοητικό στοιχείο και το φιλτράρισμα του συναισθήματος με τη μέθοδο της «αντικειμενικής συστοιχίας.

Διδάσκοντας ποίηση Καλλιεργούμε τη δημιουργική σκέψη των παιδιών, τη σκέψη που επινοεί, αναζητά απαντήσεις, υπερβαίνει τη μία και «σωστή» ερμηνεία, όπως συμβαίνει με τις γλώσσες άλλων μαθημάτων, στα οποία αναζητείται η μία και μοναδική λύση μέσω της ακριβολογίας, της σαφήνειας, της κυριολεξίας.

Διδάσκοντας ποίηση Ο μαθητής μαθαίνει με τα άλλα γλωσσικά μαθήματα το «έτσι» της γλώσσας. «Με την ποίηση όμως έρχεται σε επαφή με το «αλλιώς» της γλώσσας. Με την επαφή αυτή αντιλαμβάνεται ότι το αλλιώς της γλώσσας δεν είναι άλλο από το αλλιώς της σκέψης». Κ. Μπαλάσκας

Διδάσκοντας ποίηση Η ποίηση είναι έργο του ανθρώπου και μέσο επικοινωνίας. Το εκφραστικό της όργανο είναι η γλώσσα. Αν είναι σπουδαίος τεχνίτης της γλώσσας ο ποιητής, θα είναι σημαντική και η ποίησή του. Σκοπός της ποίησης είναι η παραγωγή νοήματος με έλλογο ή άλογο τρόπο. Όπως λέει ο Κ. Χαραλαμπίδης «Ποίηση είναι τα πουλιά / που κολυμπάν σαν ψάρια στον αέρα». Διδάσκοντάς την, είναι σα να μυείς τους μαθητές σε ένα κόσμο αγεωμέτρητο, ο οποίος όμως μπορεί να «ανοίξει τα φτερά στο στήθος των πραγμάτων, στο στήθος των βαθιών ονείρων» τους, χαρίζοντάς τους συγκίνηση με την πολυδύναμη γλώσσα της και μια γεύση της αιωνιότητας.

Ευχαριστώ!