ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ: Η διαφορετική συναισθηματική γλώσσα του παιδιού Δρ. Σοφία Χατζηνικολάου, Σχ. Σύμβουλος 2 ης Εκπ/κης Περιφέρειας Καβάλας

Εισαγωγή  Γιατί τα παιδιά ζωγραφίζουν;

Γιατί τα παιδιά ζωγραφίζουν;  Τα παιδιά ζωγραφίζουν µέσω της µνήµης, της φαντασίας και της πραγµατικότητας. Τα σχέδια από µνήµης βασίζονται σε ό,τι θυµούνται τα παιδιά. Πολλά παιδιά δυσκολεύονται να ζωγραφίσουν κάτι, κάνοντας χρήση µόνο της φαντασίας τους. Μπορεί να χρειάζονται ένα σχέδιο που απαιτεί συµπλήρωση ή ολοκλήρωση.  Το αν και κατά πόσο ένα παιδί χρησιµοποιεί τη φαντασία του στη ζωγραφική επηρεάζεται και από αναπτυξιακούς παράγοντες. Π.χ. τα µικρά παιδιά ασχολούνται λιγότερο µε την ακριβή απόδοση και περισσότερο µε το τι φαντάζονται.

Αντιδράσεις ενηλίκων  «Όταν έχει όρεξη, κάτι μουντζουρώνει στο χαρτί, αλλά όχι κάτι ιδιαίτερο».  «Βαρέθηκα να μαζεύω χρώματα απ’ όλο το σπίτι!».  «Μα είναι δυνατόν! Πράσινος ήλιος;». Αυτές είναι κουβέντες ενηλίκων που δε γνωρίζουν πόσο δύσκολο είναι να ζωγραφίζει κανείς σαν παιδί και τι μαγεία κρύβεται μέσα σε μια παιδική ζωγραφιά.

 Ο Πικάσο έλεγε ότι χρειάστηκε να φτάσει 70 χρονών για να μπορέσει να ζωγραφίσει όπως ένα παιδί.  Το έλεγε αυτό γιατί οι ζωγραφιές των παιδιών κρύβουν μέσα τους ανεπανάληπτη αθωότητα και φαντασία.  Η ζωγραφική είναι ο βασικός τρόπος με τον οποίο το παιδί εκφράζεται και καταγράφει τη δική του ματιά για τον κόσμο στον οποίο ζει.

 Ένα παιδί ζωγραφίζει τον κόσμο. Τον δικό του κόσμο. Το παιδικό σχέδιο είναι μια προβολική μέθοδος έκφρασης συναισθημάτων των παιδιών. Είναι αυτό που "θέλει", που "νιώθει", που "βιώνει".  Όταν κοιτάζουμε ένα παιδικό σχέδιο, βλέπουμε μια ιστορία, μια διήγηση. Τα θέματα στα οποία αναφέρεται το παιδί δεν είναι αφηρημένα, περίεργα και εξωπραγματικά αλλά προέρχονται από την καθημερινότητα του και την εμπειρία του. Το δυσκολότερο λοιπόν δεν αποτελεί ο εντοπισμός του θέματος αλλά η ερμηνεία του, η οποία είναι διαφορετική για τον γονιό, τον εκπαιδευτικό και τον ειδικό της ψυχικής υγείας.

 Μια απλή μουτζούρα ή ένα ακατανόητο σχήμα λειτουργεί σα μια γλώσσα για τα παιδιά. Είναι μια γλώσσα που επικοινωνεί σε εμάς την οργή, το θυμό, τη ζήλια, την αδιαφορία, την ανάγκη για προσοχή αλλά και τις γνωστικές εμπειρίες που έχουν όσο γνωρίζουν το κόσμο γύρω τους.  Σε ένα κόσμο φτιαγμένο από “μεγάλους” ένα παιδί ταυτίζεται με το ρόλο που παίρνει μέσα από τις ζωγραφιές του. Όσο εμείς τις κοιτάμε και νιώθουμε χαμένοι στη μετάφραση αυτές ανοίγουν μια πόρτα στα συναισθήματα των μικρών μας ζωγράφων.

 “Ο Π. είναι 8 χρονών και ζήτησα να ζωγραφίσει την οικογένεια του. Είναι μοναχοπαίδι, ζει με τη μητέρα του και τον πατέρα του ενώ στην ίδια πολυκατοικία μένει και ο πατέρας της μητέρας. Η ζωγραφιά του Π. για την οικογένεια του έδειχνε τα εξής: Ένα όρθιο κόκκινο παραλληλόγραμμο που απεικόνιζε την πολυκατοικία, τον πατέρα να βρίσκεται στο πιο πάνω μέρος του κτίσματος, στη σκεπή, τη μητέρα μέσα στο διαμέρισμα και τον ίδιο στο δωμάτιο του. Όταν ρώτησα τι είχε ζωγραφίσει και τι έκανε ο καθένας τους στη ζωγραφιά είπε: «Ο πατέρας μου κάνει δουλειές με τα εργαλεία του, η μητέρα μου μαγειρεύει στη κουζίνα και εγώ κοιμάμαι στο κρεβάτι μου».  Ο Π. είναι ένα παιδί κλειστό και ιδιαίτερα ντροπαλό. Η αυτοεκτίμηση του είναι χαμηλή και αντιμετωπίζει μαθησιακά προβλήματα από το Νηπιαγωγείο τα οποία επιδείνωσαν την εικόνα που έχει για τον εαυτό του.

Οι ζωγραφιές των παιδιών:  αντανακλούν τον εσωτερικό τους κόσµο  απεικονίζουν στοιχεία που αφορούν στην ψυχολογική τους κατάσταση και το διαπροσωπικό τους ύφος.  το παιδικό ιχνογράφημα -ζωγραφιά, που εστιάζει τον τρόπο ερμηνείας του σχεδίου ως προς τη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού, τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τα πράγματα και τη συναισθηματική κατάστασή του.  Στόχος του παρόντος δεν είναι η διάγνωση ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών ή διαταραχών αλλά μία γενική θεώρηση της σημασίας του παιδικού σχεδίου.

Ιστορική Αναδρομή  Το ιχνογράφηµα και η ζωγραφική αναγνωρίζονται ως δύο από τους σηµαντικότερους τρόπους έκφρασης των παιδιών και έχουν επανειληµµένα συνδεθεί µε την αποτύπωση της προσωπικότητας και των συναισθηµάτων τους.  Το ενδιαφέρον για τη σύνδεση της ψυχικής και νοητικής κατάστασης του ατόµου µε τη ζωγραφιά του ξεκινά ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι ειδικοί αυτής της περιόδου θεωρούσαν ότι η εικαστική έκφραση των ψυχικά ασθενών επιβεβαίωνε τη διάγνωσή τους και ειδικά στην περίπτωση της σχιζοφρένειας.  Κατά τη δεκαετία του 1920 ένας ιστορικός τέχνης (Hans Prinzhorn) ενδιαφέρθηκε για έργα τέχνης οι δημιουργοί των οποίων ήταν ψυχικά πάσχοντες. Συνέλεξε πλήθος έργων και αυτή η συλλογή έστρεψε την προσοχή του κοινού στην άποψη ότι οι εικαστικές εκφράσεις μπορούν να έχουν διαγνωστική αξία και αφετέρου να παίξουν ένα σηµαντικό ρόλο στην αποκατάσταση των ασθενών (MacGregor, 1989).

Ιστορική Αναδρομή  Οι πρώτες έρευνες εστίασαν στη χρήση της ζωγραφικής για τον καθορισμό του επιπέδου της νοημοσύνης (Burt, 1921).  -Η Goodenough (1926) δηµιούργησε το τεστ «Ζωγράφισε έναν άνθρωπο» & παρατήρησε ότι εκτός από τη νοημοσύνη το «Ζ-Ε-Α» αποκαλύπτει και κάποια στοιχεία της προσωπικότητας του. Πιο συγκεκριμένα θεωρήθηκε ότι µια ανθρώπινη μορφή σχεδιασμένη από ένα παιδί, παρέχει πληροφόρηση για τα ίδια, αλλά και για την εικόνα που έχουν για τους άλλους.

Ως μέσο επικοινωνίας Τεχνική «το παιχνίδι του ορνιθοσκαλίσματος» (D. Winnicott,1971)  Σύμφωνα µε το παιχνίδι αυτό και τα δύο μέρη δημιουργούν ορνιθοσκαλίσματα, ζωγραφίζοντας μαζί.  Ο εκπαιδευτικός/θεραπευτής ξεκινούσε µία γραµµή και το παιδί τη συνέχιζε, δημιουργώντας ένα σχέδιο.  Στη συνέχεια, το παιδί σχεδίαζε µια γραµµή και ο εκπαιδευτικός έβαζε τα δικά του στοιχεία.  Ο σκοπός είναι η εγκαθίδρυση µιας επικοινωνιακής σχέσης και συνάµα η παροχή δυνατότητας στο παιδί να εκφράσει τις κρυφές σκέψεις και τα συναισθήµατά του.  Στη συνέχεια το παιδί υποβοηθείται να µιλήσει, να φτιάξει µια ιστορία για τις εικόνες που δηµιούργησε µαζί τον εκπαιδευτικό.

Παρακάτω ξεκινά με το 1 ο εκπαιδευτικός/θεραπευτής και συνεχίζει με το 2 το παιδί όπου καταλήγει να περιγράφει στο 6 και στο 7 την μητέρα του και τον πατέρα του που έχουν χωρίσει…

ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΑ ΣΤΑΔΙΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ

1. ΣΤΑΔΙΟ ΜΟΥΤΖΟΥΡΩΜΑΤΟΣ (1,5-2,5 ΕΤΩΝ)  Η ζωγραφιά σε αυτό το στάδιο χαρακτηρίζεται από έλλειψη οργάνωσης, ευθείες και κυκλικές γραµµές. Προεκτείνει τη δραστηριότητα του και έξω από το χαρτί, στους τοίχους, πάνω του και σε οτιδήποτε βρίσκεται κοντά του, συμβολική πράξη της κατάκτησης του ενήλικου κόσμου που θαυμάζει.  Τα πρώτα μουτζουρώματα δεν αποτελούν αναπαραστάσεις αλλά παραστάσεις που κυριαρχεί μια κινητική ορμή  Ο Lucket (1913) χαρακτήρισε το στάδιο αυτό ως τυχαίο ρεαλισμό όπου ερμηνεύουν το σχέδιο τους όταν τελειώσουν. Σχέδιο ενός παιδιού με τραυματική εμπειρία.

Σχέδιο παιδιού δύο χρονών: « Ο γιος μου έφτιαξε ένα σταυρό και επιμένει πως είναι ελέφαντας … μετά από λίγο είναι ο μπαμπάς…»

2. ΠΡΟΣΧΗΜΑΤΙΚΟ ΣΤΑΔΙΟ (2,5 – 5 ΕΤΩΝ)  Η ζωγραφιά χαρακτηρίζεται από παραστατικά σύµβολα, ειδικά υποτυπώδεις ανθρώπινες µορφές και βλέπουν τα σχέδια ως αναπαραστάσεις κάποιων αντικειμένων.  Σύμφωνα με την Kellogg (1970) τα παιδιά έως 3 ετών συνηθίζουν να ζωγραφίζουν το μάνταλο = ένας σταυρός πάνω σε κύκλο, το οποίο είναι ένα σχήμα ευχάριστο στα παιδιά, δείχνει αρμονία και ισορροπία.  Επίσης, ο ήλιος με ακτίνες είναι πολύ ευχάριστο συνηθισμένο σχήμα  Αργότερα, μετά τα 3 έτη τα παιδιά σχηματίζουν φιγούρες ανθρώπων που αποκαλούνται γυρίνοι = ένα μεγάλο κύκλο για κεφάλι και γραμμές για πόδια.

Μάνταλο πριν τα 3 έτη και μετά γυρίνοι:

3. ΣΧΗΜΑΤΙΚΟ ΣΤΑΔΙΟ (5 – 8 ΕΤΩΝ)  Σε αυτό το στάδιο παρατηρείται η ανάπτυξη των παραστατικών συµβόλων, η σύνθεση, το χρώµα για συγκεκριµένα αντικείµενα και συγκεκριµένες φόρµες για τους ανθρώπους.  Από τα 5 έτη τα παιδιά ζωγραφίζουν τις λεγόμενες ακτινογραφίες δηλαδή π.χ. το παιδί να ζωγραφίσει το έμβρυο μέσα στην κοιλιά της μητέρας είτε να δείχνει και τα δυο πόδια του ανθρώπου που κάθεται σε άλογο

Μάγδα Κ., 7 ετών: ΖΩΓΡΑΦΙΖΕΙ ΕΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΟΠΟΥ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ Η «ΑΚΤΙΝΟΓΡΑΦΙΑ»

4. ΣΤΑΔΙΟ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ (8 – 11 ΕΤΩΝ)  Σε αυτό το στάδιο είναι καλύτερη η αποτύπωση της προοπτικής και των χρωµάτων στη φύση, ενώ αυξάνεται η ακαµψία στην εικαστική έκφραση.  Επίσης, τα παιδιά τείνουν να ζωγραφίζουν από μία οπτική γωνία.  Ο Lucket ονομάζει το στάδιο αυτό ως οπτικό ρεαλισμό όπου τα σχέδια γίνονται και ολοένα πιο ρεαλιστικά.

5. ΣΤΑΔΙΟ ΨΕΥΤΟΡΕΑΛΙΣΜΟΥ (ΕΦΗΒΕΙΑ)  Παρατηρείται ενίσχυση της επίγνωσης των ανθρώπινων µορφών και του περιβάλλοντος.  Τελειοποίηση της καρικατούρας.  Παρατηρείται σύνθετη έκφραση και πολλά παιδιά µπορεί να µην φτάσουν ποτέ σε αυτό το στάδιο.

Έφηβος ζωγραφίζει τον Ντάισεμπλουμ

Γενικά στοιχεία αξιολόγησης των σχεδίων στα παιδιά

Ενδείξεις: Μικρό σχέδιο (διάσταση) δηλώνει χαµηλή αυτοεκτίμηση,εσωστρέφεια Μεγάλη διάσταση (αν καλύπτει περισσότερο από το μισό της σελίδας) δηλώνει σιγουριά και εμπιστοσύνη στον εαυτό, εξωστρέφεια Πολύ έντονο και επαναλαμβανόμενο σβήσιµο Ανασφάλεια & Πιθανόν άγχος

Το σχέδιο του ανθρώπου πρόσωπο / κεφάλι Τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου λειτουργούν ως βασική πηγή αισθητικής ικανοποίησης ή αντίθετα αισθητικής δυσαρέσκειας, ενώ αποτελεί και το µέσο για τη διαπροσωπική επικοινωνία. Το κεφάλι θεωρείται ως το µέρος της διανοητικής δράσης και της φαντασίας και συνδέεται µε τον έλεγχο των ορµών και των συναισθηµάτων, µε τις ανάγκες της αλληλεπίδρασης µε άλλους, την επικοινωνία. Με όρους αναλυτικούς το κεφάλι συµβολίζει το εγώ. Φυσιολογικοί ενήλικες δίνουν συνήθως µικρότερη έµφαση στο κεφάλι από ό,τι σε άλλα µέρη του σώµατος.

Ασυνήθιστα µεγάλα κεφάλια -ένδειξη τάσεων αυτοπροβολής -επιθετικές τάσεις (Τα ασυνήθιστα µεγάλα κεφάλια είναι αναµενόµενο φαινόμενο στα σχέδια σε παιδιά µικρότερα των 7 ετών) Μικρό κεφάλι είναι ένδειξη επώδυνων εμπειριών κατά την περίοδο της πρώτης διατροφής και απογαλακτισµού, άγχος αποχωρισμού Η έλλειψη µατιών δείχνει φτωχή προσαρµογή µε πιθανούς καταναγκασµούς και άγχος Η σχεδίαση κλειστών µατιών αποτελεί ένδειξη συναισθηµατικής διαταραχής για παιδιά ηλικίας µεγαλύτερης των 5 ετών. Η έµφαση στη µύτη είναι φυσιολογική και αναµενόµενη για τα παιδιά της προσχολικής και σχολικής ηλικίας. Η έλλειψη στόµατος αποτελεί ένδειξη πιθανών καταναγκασµών και άγχους ή αλλιώς φανερώνει µια ντροπαλότητα και τάσεις για κοινωνική απόσυρση. Τα δόντια είναι πιθανόν να εµφανιστούν σε παιδιά µε επιθετική συµπεριφορά. Η έλλειψη λαιµού είναι αναµενόµενη στα παιδιά της µικρής ηλικίας και αποτελεί µια ένδειξη της φτωχή ς προσαρµογής όταν εµφανίζεται σε παιδιά µεγαλύτερης ηλικίας. Τα στοιχεία που αξιολογούνται είναι τα εξής:

Κορµός Τα χέρια εκφράζουν την επικοινωνία, ενώ τα πόδια τη σταθερότητα και την ασφάλεια που νιώθει το παιδί. Μακριά χέρια εκφράζουν την ανάγκη επικοινωνίας, ενώ κοντά πόδια φόβο και άμυνα σε σχέση με το περιβάλλον. Η έλλειψη ολόκληρου του κορµού στα παιδιά της σχολικής ηλικίας αποτελεί µια ένδειξη φτωχής προσαρµογής και φτωχής σχολικής επίδοσης. Η σχεδίαση των γεννητικών οργάνων µε τρόπο εµφανή αποτελεί ένδειξη µιας φανερής επιθετικότητας του παιδιού, ενώ έχει σχεδιαστεί και από παιδιά µε σοβαρή ψυχική διαταραχή. Ως προς τα δάχτυλα τα παιδιά σχολικής ηλικίας συνήθως ζωγραφίζουν τα δάχτυλα και µάλιστα τον ακριβή αριθµό αυτών. Τα παιδιά µε οργανική διαταραχή έχει βρεθεί να ζωγραφίζουν λιγότερα από 5 δάχτυλα και αυτό αποτελεί µια ένδειξη συναισθηµατικής ανεπάρκειας που σχετίζεται µε το οργανικό πρόβληµα που αντιµετωπίζουν. Τα πόδια συνήθως λείπουν σε σχέδια παιδιών τα οποία είναι ντροπαλά, επιθετικά ή παρουσιάζουν κάποια συναισθηµατική διαταραχή. Η έµφαση που δίνεται στα κουµπιά αποτελεί µια φυσιολογική αντίδραση στα παιδιά µικρής ηλικίας, ενώ στα µεγαλύτερα φανερώνει εξάρτηση από τη µητέρα. Στο σχέδιο του ανθρώπου από παιδιά δεν αναµένονται στοιχεία διάκρισης του φύλου. Ωστόσο, τα περισσότερα παιδιά ζωγραφίζουν µεγαλύτερο το γυναικείο σχέδιο.

Ανησυχητικές ενδείξεις  Ζωγραφίζει συνέχεια τα ίδια ακριβώς σχέδια  Μουντζουρώνει αμέσως μετά, το σχέδιό του  Σβήνει πάρα πολύ στο σχέδιό του, αναζητώντας την τελειότητα στην λεπτομέρεια  Επιλέγει συνέχεια τα ίδια χρώματα  Φτιάχνει ζωγραφιές με περίεργο θέμα (π.χ αρρώστους σε νοσοκομεία, νεκροταφεία)  Κάνει μικρά, φτωχά και περιορισμένα σχέδια  Όσον αφορά τα χρώματα αυτό που προσέχουμε είναι η πολυχρωμία και η επιλογή του μαύρου ή του κόκκινου.

Παράδειγμα ενός Κακοποιημένου παιδιού να ζωγραφίσουν ένα παιδί, ένα σπίτι και ένα δέντρο, συνήθως ζωγραφίζουν: το 75% του σπιτιού κόκκινο, το σπίτι έχει ένα μοναδικό παράθυρο Επιπλέον συχνά το δέντρο ή η καπνοδόχος έχουν φαλλική μορφή ένα πρόσωπο είναι πλήρως χρωματισμένο Πολλές φορές η εικόνα έχει βίαιο περιεχόμενο, το χρώμα το σπίτι ή το παιδί λείπει από την ιχνογράφηση ή το παιδί αρνείται να ζωγραφίσει κάτι από αυτά.

Το τεστ της οικογένειας Ζητάµε από το παιδί να ζωγραφίσει µια οικογένεια «όποια θέλει το ίδιο». Αφού ολοκληρώσει το σχέδιο του προχωρούµε σε ερωτήσεις που αφορούν στο σχέδιο, όπως:

Τι προσέχουμε στο σχέδιο της οικογένειας:  Πόσο χρόνο αφιερώνει στη σχεδίαση κάθε προσώπου.  Θέσεις εγγύτητας ή απόστασης των προσώπων μεταξύ τους.  Ποιο ζωγράφισε πρώτο και ποιο τελευταίο.  Διορθώσεις και σβησίµατα.  Παράλειψη κάποιου προσώπου.  Προσθήκη άλλων προσώπων ή ζώων.  Ρούχα.  Διανοµή ρόλων.  Τρόπος σχεδίασης (βαθµός πίεσης).

Ερµηνεία του σχεδίου της οικογένειας:  Το πρόσωπο που εµφανίζεται πρώτο στο σχέδιο είναι και αυτό για το οποίο το παιδί αισθάνεται µεγάλο θαυµασµό, ταυτίζεται µαζί του και προσπαθεί να το µιµηθεί. Όταν στην πρώτη θέση τοποθετεί τον εαυτό του, σηµαντικό είναι να δει κανείς την ηλικία του παιδιού. Για παράδειγµα, όταν το παιδί είναι στην ηλικία 4-6, η οποία είναι µια φάση έντονου εγωκεντρισµού, είναι αναµενόµενο να συµβεί. Σε άλλη περίπτωση, εκδηλώνει µια επιθυµία του παιδιού να το αγαπούν η οποία παραµένει ανικανοποίητη ή δεν έχει επαρκώς ικανοποιηθεί.  Αντίθετα, η τοποθέτηση του εαυτού του στην τελευταία θέση µπορεί να σηµαίνει µια υποτίµηση του εαυτού ή µε αυτόν τον τρόπο να αισθάνεται ότι αυτή είναι η θέση που κατέχει µέσα στην οικογένεια.

 Η παράλειψη κάποιου προσώπου δηλώνει τη µη αποδοχή του από το παιδί. Ενώ η προσθήκη κάποιου άλλου ανθρώπου µε τους οποίους το παιδί δεν έρχεται σε καθηµερινή επαφή, υποδηλώνει την ανάγκη για επικοινωνία µε στόχο να καλύψει ένα συναισθηµατικό κενό που δηµιουργούν οι υπάρχουσες οικογενειακές σχέσεις.  Η παράλειψη του ίδιου του εαυτού φανερώνει εκτός από τη χαµηλή αυτοεκτίµηση του παιδιού, και την αποµόνωσή του από την οικογένεια.  Η απεικόνιση ενός προσώπου µε διαστάσεις µικρότερες από τις κανονικές υποδηλώνει ότι το παιδί θέλει να τον µειώσει, καθώς τρέφει αρνητικά συναισθηµάτα απέναντί του και κυρίως φθόνο ή φόβο.

 Η αυξηµένη απόσταση κάποιου προσώπου σε σχέση µε την εγγύτητα που παρουσιάζουν τα άλλα έχει σχέση µε τη θέση αυτού του προσώπου στην οικογένεια, όπως τουλάχιστον την αντιλαµβάνεται το παιδί που σχεδιάζει.  Όταν το χέρι κάποιου αγκαλιάζει το παιδί κοντά στο λαιµό εκφράζει την αίσθηση του παιδιού ότι το συγκρατούν και αισθάνεται περιορισµένο.  Τα κουµπιά στα ρούχα κάποιου µπορεί να συνδεθούν µε τη συναισθηµατική σπουδαιότητα που έχει αυτό το πρόσωπο για το παιδί.

 Το σβήσιµο ενός προσώπου φανερώνει µια συναισθηµατική σύγκρουση του παιδιού σε σχέση µε αυτό το πρόσωπο: από τη µια αισθάνεται δυσφορία και αντιπαλότητα και από την άλλη φόβο να εκφράσει αυτά τα συναισθήµατά του.  Όταν κάποιο πρόσωπο έχει υπερβολικά µεγάλες διαστάσεις σε σχέση µε τα άλλα βιώνεται από το παιδί ως η κυρίαρχη φιγούρα στην οικογένεια ή και στην καρδιά του παιδιού.  Η παράλειψη είτε χεριών, είτε µπράτσων είναι ένας τρόπος για να τιµωρήσει το παιδί κάποιον που θεωρεί απειλητικό. Αποτελεί ίσως και ένα σηµάδι σεξουαλικότητας που δεν βιώνεται ελεύθερα.

 Η απεικόνιση του εαυτού µε διαφορετικό φύλο µπορεί να είναι µια ένδειξη ότι ο σεξουαλικός του ρόλος δεν γίνεται αποδεκτός και το ίδιο δεν αισθάνεται καλά µε τη σεξουαλική του ταυτότητα.  Η σχεδίαση µιας οικογένειας ζώων αντί ανθρώπων φανερώνει ότι το παιδί δεν αισθάνεται µέλος αυτής της οικογένειας ή ότι βιώνει έναν έντονο ψυχικό πόνο σε σχέση µε την οικογένειά του και δεν θέλει να τον αναβιώσει προτιµά ένα καµουφλαρισµένο σχέδιο.  Η άρνηση του παιδιού να ζωγραφίσει την οικογένεια γενικά αποτελεί ένδειξη της δυσφορίας του σε σχέση µε αυτήν και την πιθανή απουσία συναισθηµατικής επικοινωνίας που την χαρακτηρίζει.  Η απεικόνιση της οικογένειας µέσα σε µια κορνίζα δείχνει ότι το παιδί βιώνει πολύ αυστηρή τη διαπαιδαγώγηση που δέχεται και πολύ έντονο τον έλεγχο πάνω στον ψυχικό του κόσµο (συναισθήµατα, παρορµήσεις, σκέψεις).

Το παιδί και η οικογένεια του στο σχέδιο  Η Γ. είναι 9 χρονών και πηγαίνει στη Δ' Δημοτικού. Όταν της ζητήθηκε να ζωγραφίσει την οικογένεια της έφτιαξε: σε οριζόντια γραμμή, με έναν μαύρο μαρκαδόρο 16 ανθρωπάκια που αντιπροσώπευαν όλες τις συγγενικές σχέσεις.  Στη μέση υπήρχε μια πολυκατοικία που χώριζε τα ανθρωπάκια στη μέση. Όλοι είχαν μια πολύ απλοϊκή μορφή που περιοριζόταν σε κεφάλι, χέρια, πόδια. Οι μοναδικές μορφές που είχαν λαιμό, πλάτες και ώμους ήταν αυτή με την αδερφή της. Η πιο μικρή φιγούρα στο σχέδιο ήταν η δική της και η πιο μεγάλη η αδερφή της. Η ίδια βρισκόταν ανάμεσα στην αδερφή της και τη μαμά της.

 Η Γ. μένει με τη μητέρα και την αδερφή της. Οι γονείς της χώρισαν όταν ήταν πολύ μικρή. Στο διπλανό διαμέρισμα μένουν οι γονείς της μητέρας που συμμετέχουν πολύ στην αγωγή του παιδιού. Η εβδομάδα της Γ. χωρίζεται σε τρία σπίτια: της μητέρας, του πατέρα και της γιαγιάς με του παππού. Επίσης αρκετές φορές η θεία τη βοηθάει στο διάβασμα της. Υπάρχει λοιπόν ένα διευρυμένο σύστημα φροντίδας αλλά ίσως και μια δυσκολία να ταυτιστεί το παιδί με κάποια άτομα περισσότερο εκτός από την αδερφή της”.

Ανάλυση ζωγραφιάς: Έχει χρησιμοποιήσει 9 διαφορετικά χρώματα, και μάλιστα χρώματα ζωντανά και χαρούμενα, και η σύνθεση τους είναι αρμονική. Η ισορροπία στην επιλογή των χρωμάτων είναι ενδεικτικό και μίας ψυχολογικής ισορροπίας εξίσου. Το σχέδιο διακατέχεται από μια φρεσκάδα και μια ζωντάνια. Μιας και έχει επιλέξει το πράσινο για το σπίτι, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι για εκείνο το σπίτι είναι ένα σύμβολο σταθερότητας και αντίστασης στις αλλαγές. Το πράσινο πέρα από την ηρεμία και τη σταθερότητα, εκφράζει και την επιμονή.

Το σπίτι συμβολίζει, προφανώς, το οικογενειακό περιβάλλον και μάλιστα εδώ είναι ξεκάθαρα τα όρια: από τη μια η μητέρα, ο πατέρας και ο μικρός, και από την άλλη δύο άτομα τα οποία θεωρεί κοντά του. Η σύνθεση της οικογένειας δείχνει ισορροπία στις σχέσεις και μεταξύ του πατέρα και μητέρας αλλά και απέναντι στο παιδί. Είναι όλοι μαζί, πιασμένοι χέρι- χέρι και χαμογελούν. Το παιδί θεωρεί και τους δύο ισότιμους.

Εκείνο που αξίζει ιδιαίτερης παρατήρησης στο σχέδιο είναι τα χαμόγελα που έχει σχεδιάσει σε διάσπαρτα μέρη. Όλα χαμογελάνε! Ο ουρανός, ο ήλιος και οι αχτίδες του, το γρασίδι. Όλη η φύση είναι χαρούμενη. Αυτό αποτελεί μια ισχυρή ένδειξη των θετικών μηνυμάτων που λαμβάνει από το εξωτερικό του περιβάλλον, το οποίο μάλιστα το ευχαριστεί, όταν έρχεται σε επαφή μαζί του. Αυτό μπορεί να είναι το οικογενειακό περιβάλλον, το σχολικό ή ακόμη και η φύση και οι βόλτες που κάνετε όλοι μαζί ως οικογένεια.

Ένα «μπουκέτο» μπαλόνια

Τη συγκεκριμένη ζωγραφιά, την έφτιαξε ένα κορίτσι, ετών 11 που είχε μεγαλώσει με μητέρα μονογονέα από τότε που γεννήθηκε και δεν είχε αδέρφια. Εξωτερικά, η υγεία της, η πρόοδός της στο σχολείο και η κοινωνική της ανάπτυξη, φαίνονταν μια χαρά. Αλλά δεν έκανε φίλους εύκολα και ήταν ιδιαίτερα ανήσυχη όταν έπρεπε να αφήνει τη μητέρα της για να πάει να δει φίλους της. Προτιμούσε να έρχονται οι φίλοι στο σπίτι της και να παίζουν όσο η μητέρα της, ήταν κάπου εκεί κοντά. Είναι ανησυχητικό ότι ο τόσο στενός δεσμός της με τη μητέρα της, στεκόταν εμπόδιο στο να μάθει να αποχωρίζεται τη μητέρα της, που αποτελεί και σημαντικό κομμάτι στην ανάπτυξη του παιδιού.

Η ανάλυση παιδικού σχεδίου το βέβαιο είναι πως δεν πρόκειται για την εξέταση του σχεδίου που χρησιμοποιούμε στο μάθημα των Καλλιτεχνικών, όπου βαθμολογούμε το παιδί από το πόσο καλά μπόρεσε να αναπαραγάγει στο χαρτί ένα σχέδιο από ένα «πρότυπο» που του δώσαμε, ούτε απ’ το πόσο καλά αναπαράστησε ένα αντικείμενο που βάλαμε πάνω στην έδρα.

Μπορούμε όμως να σκεφτούμε ως εξής: με τι τρόπο εξετάζουμε άλλα εκφραστικά μέσα του παιδιού, πχ. το Σκέφτομαι και γράφω. Προσέχουμε τη μορφή και το περιεχόμενο αυτού του έργου του. Το ίδιο μπορούμε να κάνουμε και με το ιχνογράφημά του, ιδίως μάλιστα όταν πρόκειται για ελεύθερο σχέδιο. Θα εξετάσουμε πρώτα τι παριστάνει ή τι θέλει να παραστήσει το παιδί, δηλαδή το θέμα. Πρόκειται για θέμα συνηθισμένο ή περίεργο, φανταστικό ή αναπαραγωγικό; Τι ώθησε το παιδί να διαλέξει αυτό το θέμα; Ποια στοιχεία (πρόσωπα, αντικείμενα) χρησιμοποίησε για να το παρουσιάσει; Πώς παρουσιάζονται τα στοιχεία αυτά; Είναι ομαλά ή παρουσιάζουν ελλείψεις, δυσαναλογίες και ιδιοτυπίες; Ποια χρώματα χρησιμοποιεί; Οι γραμμές είναι καθαρές και ομαλές ή πατημένες δυνατά τόσο που μπορεί να σχίζουν το χαρτί; Θα εξετάσουμε ακόμη αν υπάρχει συμμετρία και οργάνωση στη σύνθεση, το μέγεθος και τη θέση του σχεδίου πάνω στο χαρτί, την ατμόσφαιρα μέσα από την οποία αναδύεται το σχέδιο (είναι χαρούμενη ατμόσφαιρα: λαμπερά χρώματα, λουλούδια κλπ. ή βαριά και καταθλιπτική: σκούρα χρώματα); κλπ.

 Η διαπίστωση πως το παιδικό ιχνογράφημα είναι ένα «ανοιχτό παράθυρο» μέσα απ’ το οποίο μπορούμε να διαβάσουμε μερικές απ’ τις πτυχές της ψυχής των παιδιών, μπορούμε να ακούσουμε τον παλμό «της καρδιάς» τους, μας σπρώχνει να σκύψουμε για να τα αφουγκραστούμε από κοντά.  Είναι «φακός», μέσο ανίχνευσης του εσωτερικού κόσμου. Συμφωνώντας με τη Fleck,(1996) «τα παιδικά ιχνογραφήματα είναι δηλώσεις για τις οποίες το παιδί δεν έβρισκε προς στιγμήν λόγια, είναι άφωνες κραυγές βοήθειας που μέχρι τότε δεν ακούστηκαν». Μπορεί να διαπιστώσει κανείς καταστάσεις αγωνίας, φοβίας, ζήλειας, απομόνωσης, περιστατικά βίας που δε διακρίνονται με άλλο τρόπο. Έτσι θα μπορέσει να βοηθήσει το παιδί, να συνεργαστεί με την οικογένεια, να ζητήσει ο ίδιος βοήθεια ή να παραπέμψει σε ειδικούς επιστήμονες (εκπαιδευτικό, κοινωνικό λειτουργό, ψυχολόγο, παιδοψυχίατρο).

Επίλογος  Η ανάλυση του παιδικού σχεδίου είναι μια διαδικασία σχεδόν απαραίτητη για τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Οι συμβολισμοί αυτοί έχουν καθιερωθεί μετά από χρόνια έρευνας και φυσικά δεν είναι απόλυτοι, αφού τα παιδιά έχουν ξεχωριστές προσωπικότητες το καθένα. Έγινε φανερό πόσα πολλά μπορούμε να καταλάβουμε, χωρίς βέβαια να είμαστε υπερβολικοί. Δεν χρειάζεται ούτε να αναλύουμε το κάθε σχέδιο του παιδιού, ούτε και φυσικά να στεκόμαστε από πάνω του πιεστικά και κάνοντας παρατηρήσεις να λέμε τι είναι σωστό και τι όχι. Ο χλευασμός και η επίκριση της ζωγραφιάς ισοδυναμεί με απόρριψη για το παιδί. Αντίθετα, οφείλουμε να το ενθαρρύνουμε, να το επαινούμε (κι ας ζωγράφισε το αλογάκι του χωρίς ουρά) και να του μαθαίνουμε να δουλεύει με νέα υλικά.

 Οι παιδικές ζωγραφιές είναι πολύ όμορφες για το χώρο μας. Τον γεμίζουν με θετική ενέργεια και μας υπενθυμίζουν πόσο σημαντικά είναι για μας τα παιδιά μας ή τα αγαπημένα μας πρόσωπα. Είναι το μόνο χειροπιαστό δώρο που μπορούν να προσφέρουν αυθόρμητα, αλλά με τόση αγάπη. Ας τα ενθαρρύνουμε λοιπόν.  Τα παιδιά μιλάνε με τις ζωγραφιές τους ακόμα και αν δεν μπορούν να μιλήσουν με λέξεις.  Εμείς οι ενήλικοι έχουμε τη θέληση να τα ακούσουμε ;

Βιβλιογραφία  Malchiodi, C.A. (2001). Κατανοώντας τη ζωγραφική των παιδιών (Επ. Εκδ. Ν. Αναγνωστοπούλου). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.  Neale, L.E., Rosal, M.L. (1993). What can art therapists leam [orm the research οη projective drawings techniques [or children: Α review. The αrts in psychotherαpy, 20,  Oster, Ο., & Gould, Ρ. (1987). Using drαwings in αssessment αnd therαpy. New Υork: Brunner/Mazel.  Steele, Β. (1997). Trauma response kit: short term intervention model.  Grosse Pointe Woods: Institute [or trauma and Loss ίη Children.  Winner, Ε. (1982). Invented worZds: The psychoZogy of the Arts. Cambridge: Harvard University Press.

 Αναγνωστοπούλου-Ιωαννίδου, Ν. (επιμ). Θεραπεία μέσω της Τέχνης: η εικαστική προσέγγιση. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα  Κρότι, Εύη & Μάνι, Αλμπέρτο. Πώς να ερμηνεύουμε τα παιδικά σχέδια. Η κρυφή γλώσσα των παιδιών. Καστανιώτης. Αθήνα  Κυριακίδης, Π. Το παιδικό ιχνογράφημα. Αποκαλύπτει την αρμονία ή δυσαρμονία στην οικογένεια. Επτάλοφος. Αθήνα  Γκλυν, Τόμας & Σιλκ, Ανζελ. Η ψυχολογία του παιδικού σχεδίου. Καστανιώτης. Αθήνα  Μπέλλας, Θρασύβουλος. Το ιχνογράφημα του παιδιού. Ως μέσο και αντικείμενο έρευνας στα χέρια του εκπαιδευτικού. Ελληνικά γράμματα. Αθήνα. 2000

 Ε.Crotti – A. Magni «Πώς ερμηνεύουμε τα παιδικά σχέδια- Η κρυφή γλώσσα των παιδιών», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003  Λ. Κακίση- Παναγόπουλου «Και όμως ζωγραφίζουν – η ζωγραφική των παιδιών και ο κόσμος τους», Εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ, Αθήνα 2006  Wallon, Ph.,Cambier, A. & Engelhart, D. Le dessin de l’ enfant. Puf. Paideia. Paris  Φλέκ-Μπάνκερτ, Ρ. Τα παιδιά στέλνουν μηνύματα με τις ζωγραφιές τους. Θυμάρι. Αθήνα. 1996

ευχαριστώ