Ερμηνείες της κοινωνικής ανισότητας στο σχολείο Η θεωρία του πολιτισμικού κεφαλαίου

Μαρξιστικές Θεωρίες Έμφαση στην έννοια της σύγκρουσης των ταξικών συμφερόντων. Η αστική τάξη, μέσω της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής κυριαρχεί πάνω στις άλλες κοινωνικές τάξεις. Η κατανόηση της λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος προϋποθέτει την ανάλυση της ταξικής δομής της κοινωνίας.

Το εκπαιδευτικό σύστημα είναι προϊόν της κοινωνικής δομής και λειτουργεί με τρόπο που να εξασφαλίζει τη διαιώνιση της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Μέσα από την (ταξικής προέλευσης) ανισότητα της σχολικής επίδοσης και τη διαφορετική κοινωνικοποίηση που καλλιεργεί στα μέλη των διαφόρων κοινωνικών τάξεων, το εκπαιδευτικό σύστημα αναπαράγει τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας.

P. Bourdieu Η θεωρία του «πολιτισμικού (μορφωτικού) κεφαλαίου» Στόχος: η κατανόηση των αόρατων μηχανισμών μέσα από τους οποίους συντελείται στο σχολείο η αναπαραγωγή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Ποιοι μηχανισμοί καθορίζουν το συστηματικό αποκλεισμό των παιδιών από τις μη προνομιούχες τάξεις;

Το συντηρητικό σχολείο Μύθος του «απελευθερωτικού» σχολείου Το εκπαιδευτικό σύστημα αποκρύπτει την πραγματική του λειτουργία, τη νομιμοποίηση δηλαδή των κοινωνικών ανισοτήτων και την ενίσχυση και αναπαραγωγή των κοινωνικών ιεραρχιών.

«Οι πιθανότητες πρόσβασης στη σχολική εκπαίδευση είναι αποτέλεσμα μιας άμεσης και έμμεσης επιλογής που διενεργείται σε ολόκληρη τη σχολική διαδρομή και ασκείται με άνισο τρόπο πάνω στα άτομα από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις»

Έμφαση στα πολιτισμικά εμπόδια / προνόμια. Μορφωτική διάσταση της ανισότητας «Η δράση του οικογενειακού περιβάλλοντος πάνω στη σχολική επιτυχία είναι σχεδόν αποκλειστικά μορφωτική». Επίδραση του γενικού εκπαιδευτικού επιπέδου της οικογένειας

Βασικές έννοιες: –Πολιτισμικό /Μορφωτικό κεφάλαιο –Ταξικό έθος

Μορφές κεφαλαίου Οικονομικό Πολιτισμικό (culturel) Κοινωνικό

Πολιτισμικό κεφάλαιο (μορφές) -Υποστασιοποιημένο -Ενσωματωμένο -Θεσμοθετημένο

Τι περιλαμβάνει το (ενσωματωμένο) μορφωτικό κεφάλαιο; Γνώσεις και πληροφόρηση σχετικά με το εκπαιδευτικό σύστημα Γλωσσική άνεση Ελεύθερη παιδεία (γνώσεις και εξοικείωση με τα μορφωτικά έργα)

Το πολιτισμικό κεφάλαιο μεταβιβάζεται με την ώσμωση (εξοικείωση με τρόπο αδιόρατο) Τα αποτελέσματα αυτής της ωσμωτικής διαδικασίας (γνώσεις, ικανότητες) εμφανίζονται ως απόρροια εγγενών ιδιοτήτων και όχι συστηματικής μάθησης

Ταξικό έθος Οι στάσεις/ συμπεριφορές απέναντι στο σχολείο, τη μόρφωση και το μέλλον που οι σπουδές προετοιμάζουν, είναι διαφορετικές ανάλογα με την κοινωνική τάξη. Οι συμπεριφορές αυτές απορρέουν από ένα σύστημα εσωτερικευμένων αξιών διαφορετικό από τη μια κοινωνική τάξη στην άλλη.

«Η επιλογή του πεπρωμένου» Φιλοδοξίες προσαρμοσμένες στις αντικειμενικές πιθανότητες. «Εσωτερίκευση ενός πεπρωμένου αντικειμενικά καθορισμένου (και μετρήσιμου με όρους στατιστικών πιθανοτήτων), πεπρωμένου που είναι κοινό σε όλη την κοινωνική κατηγορία στην οποία ανήκει η οικογένεια»

Η στάση απέναντι στο μέλλον είναι βασική διάσταση του ταξικού έθους -Ανώτερα κοινωνικά στρώματα: μακρόχρονα σχέδια (στρατηγικές) - Λαϊκά στρώματα: βραχυπρόθεσμες επιλογές

Κοινωνικός καθορισμός των ατομικών επιλογών «Τα παιδιά και οι οικογένειές τους αυτοκαθορίζονται πάντοτε σε σχέση με τους καταναγκασμούς που τους καθορίζουν. Ενώ οι ίδιοι θεωρούν τις επιλογές τους ατομικές, πιστεύοντας ότι προέρχονται από υποκειμενικά αίτια, όπως η έμπνευση, η προτίμηση ή το ταλέντο [η «θέληση», το «ενδιαφέρον»], αφήνουν στις απαντήσεις τους να φανεί η μεταμφιεσμένη δράση των αντικειμενικών συνθηκών».

Υπερεπιλογή των παιδιών από λαϊκές τάξεις Τα παιδιά των λαϊκών στρωμάτων θα πρέπει να εμφανίσουν εξαιρετική επιτυχία στο σχολείο για να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Με ίδια σχολική επίδοση, οι προσδοκίες / επιθυμία για σπουδές είναι διαφορετικές ανάλογα με την κοινωνική τάξη

Μικροαστικά στρώματα «Ασκητικό έθος» κοινωνικής ανόδου Επένδυση στις σπουδές. Στρώματα «φτωχά» σε πολιτισμικό κεφάλαιο. Η απουσία αυτή αντισταθμίζεται από την έντονη επιθυμία να αποκτήσουν μορφωτικά αγαθά (σπουδές, πτυχία…)

Ο ρόλος του σχολείου στην αναπαραγωγή της ανισότητας Η κουλτούρα του σχολείου είναι η κουλτούρα των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων. Συμβολική βία (επιβολή αυτής της κουλτούρας ως καθολικής) Νομιμοποίηση των ανισοτήτων - τα κοινωνικά προνόμια ερμηνεύονται ως «φυσικές» -εγγενείς ατομικές ικανότητες - η ευθύνη του αποκλεισμού από τα μορφωτικά αγαθά βαραίνει τα άτομα

Η τυπική ισότητα (ίση μεταχείριση) είναι προϋπόθεση για την αναπαραγωγή της ανισότητας, γιατί παρακάμπτει (δεν αναγνωρίζει) τις αρχικές ανισότητες απέναντι στο σχολείο και τη μόρφωση

«Για να ευνοούνται οι ήδη ευνοημένοι και να αδικούνται οι ήδη αδικημένοι, το σχολείο πρέπει να αγνοεί και αρκεί να αγνοεί (ως προς το περιεχόμενο των μεταδιδόμενων γνώσεων, τις μεθόδους /…/ και τα κριτήρια επιλογής του) την πολιτισμική ανισότητα των μαθητών από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις».

Η τυπική ισότητα (αντιμετώπιση όλων των μαθητών ως ίσων) που επικρατεί στο σχολείο, δεν αναγνωρίζει τις πολιτισμικές ανισότητες. Τις αντιμετωπίζει ως διαφορές ικανοτήτων ή ταλέντων. Το σχολείο μετατρέπει τα κοινωνικά προνόμια σε «φυσικά» προσόντα και με αυτό τον τρόπο τα νομιμοποιεί. (Παιδαγωγική της «αφύπνισης των φυσικών χαρισμάτων»)

Τα κριτήρια αξιολόγησης που χρησιμοποιεί ο σχολικός θεσμός εμφανίζονται ως ουδέτερα (από κοινωνική άποψη) ενώ στην πραγματικότητα, κατά τον Μπουρντιέ, ανταποκρίνονται στις ικανότητες (πχ γλώσσα ή γνώσεις) που κατέχουν τα παιδιά από τα κυρίαρχα κοινωνικά στρώματα

Κατά τον Μπουρντιέ, μια προοδευτική παιδαγωγική δεν θα έπρεπε να θεωρεί ως δεδομένο αυτό που τα παιδιά των μορφωμένων κοινωνικών στρωμάτων έχουν αποκτήσει από την οικογένεια. Θα έπρεπε α) να μεταδώσει σε όλους τα μέσα για να αποκτήσουν τις γνώσεις, και τις δεξιότητες που έμμεσα προϋποθέτει και β) να κάνει ρητές και σαφείς τις απαιτήσεις του.

Ανάγκη για μια παιδαγωγική που θα γεφυρώνει την ταξική απόσταση Συχνά τα παιδιά των λαϊκών στρωμάτων έχουν αρνητική στάση –συμπεριφορά απέναντι στην εκπαίδευση. Αν το σχολείο αφήσει τα παιδιά «ελεύθερα» να φερθούν όπως θέλουν, τότε τα κοινωνικά εμπόδια θα λειτουργήσουν πολύ αποτελεσματικά και η απόσταση που τα χωρίζει από τον κόσμο του σχολείου θα παραμείνει μεγάλη.

Η θετική στάση απέναντι στη λόγια κουλτούρα καλλιεργείται Το σχολείο μπορεί να αντισταθμίσει τη στέρηση των μορφωτικών αγαθών οργανώνοντας συστηματικά τη μετάδοσή τους. « Η στέρηση των μορφωτικών αγαθών δεν γίνεται αναγκαστικά αντιληπτή από τους στερημένους»

Η άμβλυνση της κοινωνικής ανισότητας προϋποθέτει : Ένα σχολείο που μεταδίδει συστηματικά σε όλα τα παιδιά τις γνώσεις/ δεξιότητες που πρέπει να αποκτήσουν Ένα σχολείο που δεν ξεδιαλέγει όσα παιδιά τις έχουν ήδη αποκτήσει από το οικογενειακό περιβάλλον και προχωρεί μαζί τους, ενώ ταξινομεί τα υπόλοιπα ως «αδιάφορα» ή «λιγότερο ικανά» και αποδίδει την ευθύνη στα ίδια ή τους γονείς.

Η άμβλυνση της κοινωνικής ανισότητας προϋποθέτει : Ένα σχολείο που ιδίως στα αρχικά στάδια δεν βιάζεται, σέβεται τους διαφορετικούς ατομικούς ρυθμούς εξέλιξης των παιδιών, προβλέπει ότι τα εξοικειωμένα με την κουλτούρα του σχολείου (και το βιβλίο) παιδιά θα μάθουν να διαβάζουν πιο γρήγορα και ενισχύει (επιβραβεύοντας την προσπάθεια) τα υπόλοιπα στον μακρύτερο δρόμο που έχουν να διανύσουν.

Η άμβλυνση της κοινωνικής ανισότητας προϋποθέτει : Ένα σχολείο που σέβεται το πολιτισμικό υπόβαθρο όλων των παιδιών (και εκείνων από τα λαϊκά στρώματα), δεν υποτιμά την κουλτούρα τους και αξιοποιεί παιδαγωγικά τα βιώματά τους