Σχολικό εγχειρίδιο Γ΄ Γυμνασίου: σ. 92–93 Διδακτικός χρόνος: Δύο (2) διδακτικές περίοδοι Επιμέλεια: Ελένη Κτίστη, ΕΜΕ Άννα-Μαρία Κοπάτου, Σύμβουλος

Δείκτες Επιτυχίας (αξιολογητέα)Δείκτες Επάρκειας (διδακτέα) Οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι σε θέση: 1.Να κατανοούν τα αίτια που οδήγησαν στον Εθνικό Διχασμό και τις διαστάσεις του. 1.Αίτια και διαστάσεις Εθνικού Διχασμού: Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, σύγκρουση θέσεων Βενιζέλου – βασιλιά Κωνσταντίνου, διαρκής ουδετερότητα, Εθνική Άμυνα/Αμυνίτες, Επίστρατοι, Νοεμβριανά. 2.Να εντοπίζουν στον χάρτη τον διαχωρισμό της Ελλάδας σε δύο «στρατόπεδα» κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού. 2.Γεωγραφικός διαχωρισμός (κράτος της Θεσσαλονίκης/Νέες Χώρες – κράτος των Αθηνών/Παλαιά Ελλάδα). 3.Να εκτιμούν τις συνέπειες που είχε για το εθνικό ζήτημα της Κύπρου ο Εθνικός Διχασμός. 3.Συνέπειες του Εθνικού Διχασμού για το εθνικό ζήτημα της Κύπρου. 4.Να αξιολογούν τις συνέπειες που είχε για την Ελλάδα ο Εθνικός Διχασμός. 4.Συνέπειες του Εθνικού Διχασμού για την Ελλάδα. 2

1. Να παρατηρήσετε τον πιο κάτω χάρτη και να προβληματιστείτε σχετικά με την είσοδο της Ελλάδας στον Πόλεμο. (Διασύνδεση με την προηγούμενη θεματική ενότητα, ανάκληση γνώσεων, προαπαιτουμένη/προϋπάρχουσα γνώση) Τα αντίπαλα στρατόπεδα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914–1918) 3

2. Να διαβάσετε το πιο κάτω παράθεμα και να σχολιάσετε το περιεχόμενο. (Διασύνδεση με την προηγούμενη θεματική ενότητα, ανάκληση γνώσεων, προαπαιτουμένη/προϋπάρχουσα γνώση) 3. Να σχολιάσετε τον όρο «εθνικός διχασμός». Τηλεγράφημα Βενιζέλου προς Κωνσταντίνο (13 Οκτωβρίου 1912): Αναμένω να μοι γνωρίσετε την περαιτέρω διεύθυνσιν, ην θα ακολουθήσει η προέλασις του στρατού Θεσσαλίας. Παρακαλώ μόνον να έχετε υπ’ όψιν ότι σπουδαίοι πολιτικοί λόγοι επιβάλλουσι να ευρεθώμεν μίαν ώραν ταχύτερον εις την Θεσσαλονίκην. (Υπογρ. υπουργός Στρατιωτικών Βενιζέλος) Κωνσταντίνος προς Βενιζέλο: Ο στρατός δεν θα οδεύσει κατά της Θεσσαλονίκης. Εγώ έχω καθήκον να στραφώ κατά του Μοναστηρίου, εκτός αν μου το απαγορεύετε. Βενιζέλος προς Κωνσταντίνο: Σας το απαγορεύω! Γεώργιος Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910–1920, τόμος πρώτος, Εκδόσεις Πυρσός, Αθήνα 1931, σ

Η διαφωνία των δύο ηγετών όσον αφορά τη στάση που θα έπρεπε να κρατήσει η Ελλάδα κατά την κήρυξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1914–1918) Δραστηριότητα (Μετωπικά/Ενιαία) Αφού διαβάσετε τις δύο πρώτες παραγράφους του σχολικού εγχειριδίου στη σελίδα 92, «Η θέση του Βενιζέλου» και «Η θέση του Κωνσταντίνου»: (α) να παρουσιάσετε τις θέσεις των δύο ηγετών όσον αφορά τη στάση που θα έπρεπε να κρατήσει η Ελλάδα κατά την κήρυξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1914–1918) και (β) να αναφέρετε ποιες κοινωνικές ομάδες τους υποστήριζαν. 5

Φύλλο Δραστηριοτήτων (Συνεταιριστικά/Ομαδοσυνεργατικά) 1η Ερώτηση Αφού μελετήσετε τα παραθέματα I, II και III που ακολουθούν, να παρουσιάσετε τα επιχειρήματα που προβάλλουν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους και να ερμηνεύσετε την πολιτική τους κατά την περίοδο αυτή. 6

I. Α΄ υπόμνημα του Ελευθέριου Βενιζέλου προς τον βασιλιά Κωνσταντίνο, 11/24 Ιανουαρίου 1915 (απόσπασμα) (πηγή σχολικού εγχειριδίου, σ. 92): Μέχρι σήμερον η πολιτική ημών συνίστατο εις διατήρησιν της ουδετερότητας […]. Καλούμεθα να μετάσχωμεν του πολέμου όχι πλέον προς εκτέλεσιν ηθικών απλώς υποχρεώσεων, αλλ’ επ’ ανταλλάγμασι, τα οποία πραγματοποιούμενα θα δημιουργήσωσι μίαν Ελλάδα μεγάλην και ισχυράν, τοιαύτην οποίαν ουδ’ οι μάλλον αισιόδοξοι ηδύναντο να φαντασθώσι καν προ ολίγων ακόμα ετών. [...] Τάσος Μιχαλακέας, επιμ., Βίβλος Ελευθερίου Βενιζέλου, Η ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδας, Γ΄ τόμος, Ιστορικαί Εκδόσεις, Αθήνα

II. Η θέση του βασιλιά Κωνσταντίνου για τη στάση της Ελλάδας: Κατά τον Κωνσταντίνον ο πόλεμος στρατιωτικώς είχε πλέον κριθή. Η γερμανική νίκη ήτο πλέον ασφαλής. Δεν επετρέπετο πλέον αντίθετη γνώμη. Εξ άλλου αι επιστήμαι και ιδία [= ιδιαίτερα] η χημεία στη Γερμανία είχεν αληθινά καλλιεργηθή. Και έπρεπεν από στιγμής εις στιγμήν ν’ αναμένωμεν και νέας ανακαλύψεις δια των οποίων θα επεταχύνετο η ήττα των εχθρών της. Κωνσταντίνος Ζαβιτζιάνος, Αι αναμνήσεις του εκ της ιστορικής διαφωνίας Βασιλέως Κωνσταντίνου και Ελευθέριου Βενιζέλου όπως την έζησε (1914–1922), τόμος Α΄, Αθήνα 1946, σ. 81–82 8

III. Η κωνσταντινική «ουδετερότητα» (πηγή σχολικού εγχειριδίου, σ. 92): Η […] πολιτική της ουδετερότητας την οποία σταθερά πρόβαλλε [ενν. ο Κωνσταντίνος] μέχρι την αποπομπή από τις δυνάμεις της Entente το καλοκαίρι του 1917, δεν αντιστοιχούσε, βεβαίως, σε κάποια διάθεση τηρήσεως ίσων αποστάσεων από τους δύο εμπόλεμους συνασπισμούς. Ήταν απλώς η φιλογερμανικότερη δυνατή πολιτική που μπορούσε να ακολουθήσει μία χώρα της οποίας η γεωγραφική θέση την καθιστούσε όμηρο των διαθέσεων του πανίσχυρου βρετανικού στόλου που κυριαρχούσε τότε στην ανατολική Μεσόγειο. […] Γιάννης Γιανουλόπουλος, «Η ευγενής μας τύφλωσις…», εξωτερική πολιτική και «εθνικά θέματα» από την ήττα του 1879 έως τη Μικρασιατική Καταστροφή, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2003, σ

Δραστηριότητα (Mετωπικά/Eνιαία) Να παρατηρήσετε προσεκτικά τις δύο πιο κάτω εικόνες (συνθήματα, ενδυμασία κ.λπ.) και τον χάρτη με το υπόμνημα και να εξαγάγετε συμπεράσματα για τις συνέπειες που προέκυψαν από τη διαφωνία των δύο ηγετών. 10

11

Η Ελλάς από τον Αύγουστο 1916 ως τον Ιούνιο

Υπόμνημα Η Ελλάς από τον Αύγουστο 1916 ως τον Ιούνιο 1917 Ροζ: οι περιοχές που προσχώρησαν στο κίνημα Εθνικής Άμυνας ως το Σεπτέμβριο του 1916 («κράτος της Θεσσαλονίκης»). Πράσινο: οι περιοχές που καταλήφθηκαν από δυνάμεις της Εθνικής Άμυνας ή των Συμμάχων από τον Σεπτέμβριο του 1916 ως τον Μάιο του 1917 («κράτος της Θεσσαλονίκης»). Πορτοκαλί: περιοχές κατεχόμενες από τους Γερμανούς και τους Βούλγαρους Κίτρινο: οι περιοχές που έλεγχαν οι Επίστρατοι («Κράτος των Αθηνών») την 30η Μαΐου Διπλή κόκκινη γραμμή: η ουδέτερη γραμμή πλάτους 5-10 km που χάραξαν οι Δυνάμεις τον Νοέμβριο του 1916 για να αποφευχθεί η στρατιωτική σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις της Εθνικής Άμυνας και των Επιστράτων. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεότερος Ελληνισμός από 1913 –1941, τόμος ΙΕ΄, σ. 45 Η Ελλάς από τον Αύγουστο 1916 ως τον Ιούνιο

Η διαφωνία των δύο ηγετών όσον αφορά τη στάση που θα έπρεπε να κρατήσει η Ελλάδα κατά την κήρυξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1914–1918) ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ 14

15

Δραστηριότητα (Μετωπικά/Ενιαία) Στο υπόμνημα του χάρτη υπάρχουν οι όροι Επίστρατοι και Εθνική Άμυνα. Να διαβάσετε τις σελίδες 92–93 του σχολικού εγχειριδίου και να γράψετε στο τετράδιό σας τη σημασία των όρων αυτών. 16

Δραστηριότητες (Μετωπικά/Ενιαία) 1. Τον Νοέμβριο του 1916 ξεσπούν στην Αθήνα βίαια επεισόδια κατά των Βενιζελικών, τα λεγόμενα Νοεμβριανά, και ακολουθεί ο αποκλεισμός του Πειραιά από την Αντάντ. Να διαβάσετε τα πιο κάτω παραθέματα και να σχολιάσετε την κατάσταση που επικρατούσε κατά την περίοδο εκείνη. 2. Αφού ακούσετε προσεκτικά το παραδοσιακό τραγούδι «Ο Μακεδών» / «Της Αμύνης τα παιδιά» ( να σχολιάσετε το περιεχόμενο των στίχων και το μήνυμα που στέλνει ο ανώνυμος δημιουργός του. 17

Νοεμβριανά, 1916 – Διώξεις Βενιζελικών – Αποκλεισμός Πειραιά: I. Τα καταστήματα εκλείσθησαν, αι οδοί ηρημώθησαν, η συγκοινωνία ενεκρώθη. Ο Βενιζελικός κόσμος ευρίσκετο υπό το κράτος εύλογου τρόμου […] δεν ήργησαν να σημειωθούν και αιματηρά επεισόδια. […] Μεθ’ εκάστην έκρηξιν πυροβολισμών των επιστράτων περίπολοι σπεύδουσαι αποκλείουν την καθ’ ης η απόπειρα οικίαν ή κατάστημα και συλλαμβάνουν μεθ’ ύβρεων και δεινών προπηλακισμών και κακοποιήσεων τους εντρόμους Βενιζελικούς ενοίκους, οίτινες δέσμιοι ή συρόμενοι εν μέσω λογχών οδηγούνται εις το Φρουραρχείον υπό το στίγμα ομοιομόρφου άπαντες κατηγορίας, συνωμοσίας κατά του καθεστώτος και εσχάτης προδοσίας. […] Χρ. Χουρμούζιος, «Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα», Εφημερίδα Εσπερίας, Λονδίνο 1919, σ. 94, 99 ΙΙ. Ο αποκλεισμός [του Πειραιά από την Αντάντ] συνεχίζεται και μάλιστα στενώτατος. Στάρι υπήρχε ελάχιστο, όσον δηλαδή παρήγετο στον τόπο, το οποίον μάλιστα παρέμενεν εις την ύπαιθρον και δεν έφτανε στας πόλεις. Το κάρβουνο είχε λείψει εντελώς. Αι στερήσεις ήσαν απερίγραπτοι. Το πράγμα έφτανε μέχρι αφαντάστου σκληρότητος. [...] Ο πολύς κόσμος επίστευεν ότι όλα αυτά εγίνοντο δια να εξαναγκασθή η Ελλάς να πολεμήση με την Αντάντ. […] Κωνσταντίνος Ζαβιτζιάνος, Αι αναμνήσεις του εκ της ιστορικής διαφωνίας Βασιλέως Κωνσταντίνου και Ελευθέριου Βενιζέλου όπως την έζησε (1914–1922), τόμος Α΄, Αθήνα 1946, σ

Νοεμβριανά, 1916 Επέμβαση της Αντάντ – Αποκλεισμός Πειραιά Εκθρόνιση του βασιλιά Κωνσταντίνου Ανάληψη της εξουσίας από τον Βενιζέλο και σχηματισμός κυβέρνησης Είσοδος της Ελλάδας στον Πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων,

Φύλλο Δραστηριοτήτων (Συνεταιριστικά/Ομαδοσυνεργατικά) 2η Ερώτηση Αφού μελετήσετε το πιο κάτω παράθεμα: (α) να εξηγήσετε πώς ο Εθνικός Διχασμός επηρέασε την εξέλιξη του εθνικού ζητήματος της Κύπρου κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας (1878–1960) και (β) να ερμηνεύσετε την άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης να αποδεχτεί την προσφορά της Κύπρου από τη Μεγάλη Βρετανία (1915). 20

Η αγγλική πρόταση του 1915: […] Και πράγματι, τον επόμενο χρόνο, το Λονδίνο πρόσφερε την Κύπρο στην Ελλάδα, ζητώντας σαν αντάλλαγμα να εγκαταλείψει η τελευταία την ουδέτερη στάση της και να πολεμήσει στο πλευρό της Αγγλίας. Η τότε ελληνική κυβέρνηση Ζαΐμη απέρριψε την προσφορά (17 Οκτωβρίου 1915 με το παλαιό ημερολόγιο), κρίνοντας πως δεν ήταν προς το συμφέρον της χώρας του η εγκατάλειψη της ουδέτερης στάσης που τηρούσε! Όταν τελικά η Ελλάδα το 1917 διάλεξε την πλευρά των Συμμάχων, η Αγγλία δεν είχε κανέναν επείγοντα λόγο πλέον να παραδώσει τη διακυβέρνηση του νησιού. [...] Κώστας Μπογδανίδης, «Μας πρόσφεραν την Κύπρο και είπαμε…όχι!, Η αγγλική πρόταση του 1915», Εφημερίδα Πατρίς, 4 Οκτωβρίου

Φύλλο Δραστηριοτήτων (Συνεταιριστικά/Ομαδοσυνεργατικά) 3η Ερώτηση Να καταγράψετε τις συνέπειες που είχε για την Ελλάδα ο Εθνικός Διχασμός, με βάση το πιο κάτω παράθεμα και τις ιστορικές σας γνώσεις (από την ενότητα αυτή). 22

Συνέπειες: Ο Εθνικός Διχασμός του 1915, που θυμόμαστε σήμερα περισσότερο σαν σύγκρουση στην κορυφή, διαίρεσε και συγκλόνισε ολόκληρη την Ελληνική κοινωνία σ’ όλα τα επίπεδα – γεγονός πρωτοφανές στη νεότερη ιστορία μας – διέρρηξε κάθε κοινωνική σχέση, ακόμα και οικογενειακούς δεσμούς, και, σαν εμφύλιος πόλεμος, πήρε σ’ ορισμένες φάσεις τη μορφή ενός αγώνα εξόντωσης του αντιπάλου, έξω από κάθε κανόνα και περιορισμό. Την πρώτη τέτοια φάση αποτέλεσαν τα Νοεμβριανά του 1916, που υπήρξαν για τους Βενιζελικούς συγκλονιστικό συλλογικό ψυχικό τραύμα και σημάδεψαν ανεξίτηλα τις συνειδήσεις. Ακολούθησαν θηριωδίες κι από τις δύο πλευρές, με αποτέλεσμα συνεχώς να μακραίνει ο κατάλογος των «ανοιχτών λογαριασμών», μέχρι και τη μοιραία εκτέλεση των «Έξι», που έριξε τη σκιά της σ’ ολόκληρο το Μεσοπόλεμο. […] Γιώργος Μαυρογορδάτος, Οι διαστάσεις τον κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα: Παραδείγματα από το Μεσοπόλεμο, στο Γιώργος Δ. Κοντογιώργης (επιμ.), Κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Εξάντας και Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, Αθήνα 1977, σ

Δραστηριότητα (Μετωπικά/Ενιαία) Αφού παρακολουθήσετε το φιλμάκι που ακολουθεί, να σχολιάσετε το περιεχόμενο των εικόνων που προβάλλονται (άνθρωποι, συμπεριφορά, συναισθήματα κ.λπ.) και να αφηγηθείτε συνοπτικά τα ιστορικά γεγονότα της ενότητας «Η Ελλάδα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο – Ο Εθνικός Διχασμός» ( 24

1.Κατά μία άποψη ο Εθνικός Διχασμός ήταν απλώς σύγκρουση δύο ηγετών που δεν ήθελαν να υποχωρήσουν για λόγους κύρους. Να διατυπώσετε τη θέση σας, τεκμηριώνοντας την απάντησή σας. 2.Να επιλέξετε μία από τις δύο πιο κάτω ερωτήσεις: (α) Αφού μελετήσετε το πιο κάτω απόσπασμα από το λογοτεχνικό μυθιστόρημα Λεηλασία μιας ζωής του Αντώνη Τραυλαντώνη (1934), να σχολιάσετε πώς αντιμετωπίζει η Λογοτεχνία το θέμα του Εθνικού Διχασμού. 25

Ένας νέος δικαστικός, ο Αγγελής, στις αρχές του 1917 φτάνει στην Αθήνα επιδιώκοντας προαγωγή: Ήταν Γενάρης του 1917, δύο μήνες σχεδόν ύστερ΄ από κείνα τα τρομερά Νοεμβριανά. Ο κόσμος όλος άνω - κάτω. Το κράτος μας βρίσκονταν σε διάλυση. Το μισό είχε υποδουλωθεί από τους Αντάντηδες, το άλλο μισό αλληλοτρώγονταν και μέρα με την ημέρα κολοβώνονταν περισσότερο. [...] Λίγο πριν, είχε γίνει το ανάθεμα του Βενιζέλου, και ίσως να βρίσκονταν ακόμα στην κορυφή του σωρού το αιματωμένο κεφάλι του αποκεφαλισμένου ταύρου, που είχαν στήσει εκεί για να συμβολίζει την καρατόμηση. Ο αποκλεισμός εστένευε, και από το Κερατσίνι στέλνονταν ή περιμένονταν κάθε στιγμή τα τρομερά τελεσίγραφα. Η πείνα δεν είχε ακόμα πάρει την απελπιστική έκταση και ένταση που πήρε αργότερα, το ψωμί όμως ήταν μαύρο, ανακατωμένο με κριθάρι (το χαρουπόψωμο βγήκε αργότερα), κι ο φωτισμός είχε ελαττωθεί τόσο, ώστε από τις δέκα το βράδυ και η Ομόνοια ακόμα ήταν κατασκότεινη. 26

Ο στρατός της Εθνικής Άμυνας. 27 (β) Αφού μελετήσετε τις πιο κάτω εικόνες, να σχολιάσετε τον ρόλο που διαδραμάτισε η Εκκλησία κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού.

Το ανάθεμα κατά του Βενιζέλου από την Εκκλησία. 28

3.Να επιλέξετε μία από τις τρεις πιο κάτω δραστηριότητες: (α) Να παρουσιάσετε ένα δραματοποιημένο διάλογο μεταξύ του Ελευθέριου Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου στον οποίο επιχειρηματολογούν υπέρ των θέσεων τους, σχετικά με την είσοδο της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. (β) Να αποδώσετε με ένα σκίτσο (γελοιογραφία ή κωμικογράφημα) όπως φαντάζεστε την εμφύλια διαμάχη μεταξύ των δύο ηγετών, με συνοδεία κειμένου. (γ) Αφού κάνετε μια μικρή διερεύνηση, να παρουσιάσετε δύο (2) παραδείγματα εμφύλιων συγκρούσεων των Ελλήνων από τη νεότερη–σύγχρονη ιστορία και να καταλήξετε σε γενικά συμπεράσματα. 29