Λεξικολογία Ενότητα 12: Περιθωριακά Λεξιλόγια Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να είναι σε θέση οι φοιτητές να διακρίνουν τα περιθωριακά λεξιλόγια της ΝΕ και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, να εντοπίζουν τις λεγόμενες «λεξιπλασίες» και να αναγνωρίζουν τους λόγους επινόησής τους.

Περιεχόμενα ενότητας  Γλωσσική ποικιλία  Περιθωριακά λεξιλόγια - Γλώσσα της πιάτσας - Καλιαρντά - Γλώσσα των νέων - Άσεμνο λεξιλόγιο  Λεξιπλασίες

Γλωσσική Ποικιλία Γλωσσική Ποικιλία: η διαφοροποιημένη χρήση της γλώσσας από μεμονωμένους ομιλητές Γεωγραφική και κοινωνική ποικιλία Κοινωνικοί/ές παράγοντες/παράμετροι: - κοινωνική θέση, ηλικία, φύλο, επάγγελμα, επίπεδο μόρφωσης  Λεξιλόγιο χαμηλής τυπικότητας: περιθωριακό  Λεξιλόγιο υψηλής τυπικότητας: ειδικό

Περιθωριακά λεξιλόγια Περιθωριακές γλώσσες/ περιθωριακά ιδιώματα/ διάλεκτοι Σημαντική παράμετρος η ηλικία  βλ. γλώσσα των νέων Άλλες παράμετροι: κοινωνική τάξη, κοινωνική απομόνωση, φύλο, παράνομη δραστηριότητα Περιθωριακά ιδιώματα στη ΝΕ: μάγκικα ή κουτσαβάκικα ή της πιάτσας, ρεμπέτικα, καλιαρντά, μηχανόβιων, φαντάρων, φυλακισμένων, ναρκομανών κ.τ.λ. Holmes (2001: 167), Φιλιππάκη-Warburton (1999: )

Περιθωριακά λεξιλόγια Λόγοι χρήσης σύμφωνα με τον Partridge:  περιπαικτική χρήση  προσωπική επίδειξη / χιούμορ  διαφορετικότητα  γραφικότητα του λόγου  προσέλκυση προσοχής  αποφυγή στερεοτύπων  εμπλουτισμός της ιδιολέκτου  συγκεκριμενοποίηση νοημάτων

Γλώσσα της πιάτσας γλώσσα της πιάτσας / αργκό / αγοραία γλώσσα / τουμπεκί (αυτο)περιθωριοποίηση λόγω μη κοινωνικής αποδοχής συνθηματικότητα ή κρυπτικότητα του λόγου / λεξιλογίου

Γλώσσα της πιάτσας Κατηγορίες λέξεων: - συνθηματικές (π.χ. κάγκελο=ακίνητος) - ηχομιμητικές (π.χ. μπραφ=απότομα) - επίδειξης (π.χ. συντμήσεις: απέλπα=απελπισία ) - εικονολέξεις (π.χ. τσίρος=αδύνατος) Προέλευση από διαλέκτους, παραφθορές ξενικών λέξεων

Γλώσσα της πιάτσας Απεικονίζει την πολυπολιτισμική σύνθεση των κοινωνικών ομάδων λόγω μετανάστευσης Συνεχής και ταχεία ανανέωση λόγω προσαρμοστικότητας στην καθημερινότητα, παραστατικότητας και νοηματικής ακρίβειας. Ζάχος (1981), Καπετανάκης (1989)

Γλώσσα της πιάτσας ΛέξηΑρχική προέλευσηΣημασία αγγούρι (Ο, ουδ)εικονολέξηαδεξιότητα, δυσκολία αλμυρό φιστίκι (Επιρρ)εικονολέξηκακοποίηση βαβούρα (Ο, θηλ)ηχομιμητικήφασαρία γκόμενα (Ο, θηλ)εικονολέξηγυναίκα δε μπεστ (Επιθ)αγγλικήο/η/το καλύτερος/η/ο ζούλα (Ο, θηλ)ελληνικήκρυφά θάβω (Ρ)ελληνικήκακολογώ, κουτσομπολεύω καβάτζα (Ο, θηλ)ιταλικήκρύπτη λούκι (Ο, ουδ)εικονολέξηπεριπέτεια λούφα (Ο, θηλ)ελληνικήαποφυγή εργασίας, σιωπή μασάω (Ρ)εικονολέξηευκολόπιστος μαστούρα (Ο, θηλ)τουρκικήναρκομανής, ναρκωτικό μπανίζω (Ρ)εικονολέξηβλέπω (κρυφά) ξηγιέμαι (Ρ)ελληνικήενεργώ ο.φ.α. (Ακρων)ελληνικήόπου φυσάει ο άνεμος τζάμπα (Επιρρ/Επιθ)τουρκικήδωρεάν τσαμπουκάς (Ο, αρσ)τουρκικήκαβγάς, μάγκας τσαντίλα (Ο, θηλ)τουρκικήθυμός Παραδείγματα λέξεων της πιάτσας:

Ρεμπέτικα Προέρχονται από την περιθωριοποιημένη κοινωνική ομάδα των εργατών, ψαράδων, αργόσχολων, μικροεγκληματιών, φτωχών μεταναστών στα μεγάλα αστικά κέντρα στα τέλη του 18ου αι. αντιδραστική στάση στην αστική κοινωνία μη αποδεκτές συνήθειες (χασίς, αλκοόλ, οπλοφορία, εγκληματικότητα) ιδιαίτερα ενδυματολογικά χαρακτηριστικά περιθωρικαό λεξιλόγιο με τουρκική ή ιταλική προέλευση Πετρόπουλος (1990, 1996)

Ρεμπέτικα ΛέξηΠροέλευσηΣημασία άλα (Επιφων)ιταλικήενθουσιασμός αμάν (Επιφων)τουρκικήθαυμαστικό, ερωτηματικό, απόγνωση, έλεος γινάτι (Ο, ουδ)τουρκικήέντονη, επίμονη επιθυμία γουστάρω (Ρ)ιταλικήεκτιμώ, απολαμβάνω, επιθυμώ πολύ, μου αρέσει λαλάω (Ρ)ελληνικήτραγουδάω, παίζω μουσικό όργανο μαστούρι (Ο, ουδ)τουρκικήχασισοπότης, χασικλής Παραδείγματα ρεμπέτικου λεξιλογίου:

Καλιαρντά Προφορική γλώσσα των ομοφυλόφιλων Από τη γαλλική λέξη gaillard (τολμηρός, εύθυμος, αναιδής) Απλή καλιαρντή ( λέξεις) από τους περισσότερους λιάρντω/ντούρα, λιάρντα από τους πιο ενταγμένους Σύμφωνη με το συντακτικό της ΝΕ Περιγραφικό και σημασιακά διαφανές λεξιλόγιο από αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, τουρκικά, ΝΕ.

Καλιαρντά κλοζ (κλείνω) και ντρέσα (ρούχο), αγγλικά close και dress πλαφόνα (ταβάνι) και πιλότα (μαξιλάρι), ιταλικά plafone και pillotta (μπάλα), ντάμπλα (ζευγάρι) και ζαλούζα (ζήλεια), γαλλικά double και jalousie, πρόθημα καρα- (επιτατικό και μεγεθυντικό), τουρκικά kara (μαύρος) κιμπαροπουρός (μερακλής), τουρκικά kibar (ευγενής) επίθημα -πουρός (γέρος, μάλλον τσιγγάνικης προέλευσης) πρεσβεία (ουρητήριο) και σωλήνες (μακαρόνια), με μεταφορά, από τα ΝΕ βακουλή (εκκλησία) και γκούτα - τζόρνα (καλημέρα), υβρίδια από γαλλικά abbé (αβαείο) και τουρκικά kule (πύργος), και αγγλικά good (καλός) με ιταλικά giorno (ημέρα) γλουγλούρω (πίνω), ηχομιμητικό «γλου γλου» τσικτσίνω (ραπτομηχανή), ηχομιμητικό «τσικ τσικ» Παραδείγματα από τα καλιαρντά:

Γλώσσα των νέων Ομιλητές ηλικίας ετών Στενά κοινωνικά δίκτυα, τάση απόρριψης της νόρμας Επιδεικτική και κρυπτική λειτουργία Αρνητική στάση των ενηλίκων

Γλώσσα των νέων Ανανέωση του νεανικού λεξιλογίου με: - σημασιακή αλλαγή με μεταφορά (κότα) - εξωτερικός δανεισμός (χάι) - εσωτερικός δανεισμός (τη βρίσκω) - προσφυματοποίηση (μπιρόνι) - συντόμευση (τεσπά) - σύνθεση (καμικαζέντομο) - μετάθεση συλλαβών/φθόγγων (μεναγκό) βλ. πίνακα λειτουργιών λεξιλογίου

Λειτουργίες νεανικού λεξιλογίου Λειτουργία / ΕίδοςΠαραδείγματα Έκφραση Κοινωνικής κατηγοριοποίησης φλώρος, τύπισσα, κότα, φυτό, φρικιό, ξιδάκιας Έκφραση βιωματικής - κοινωνικής εμπειρίας ξεσαλώνω, το ήπια Έκφραση ψυχολογικής κατάστασηςτα πήρα στο κρανίο, κρανιώθηκα, κουλάρω, πίκρα, σπάστηκα Έκφραση αξιολόγησηςαστέρι, σούπερ, τζάμι, χάσιμο, και γαμώ +ΟΦ (π.χ. τις φάσεις), δε λέει Έκφραση επίτασηςψιλοχαζός, χοντρομαλάκας, καρααδερφή, με τρέλα, περιπτωσάρα Χαιρετισμόςέλα ρε, τσα γεια, χάι, τα λέμε Προσφώνησηρε μεγάλε, αρχηγέ, ρε μάγκα, ρε μαλάκα, δικέ μου ΣυμφωνίαΜέσα είσαι, γουστάρω ΆρνησηΟύτε με σφαίρες, νο γουέι, ξέχνα το ΕπιδοκιμασίαΦοβερό, έγραψε, κουλ μεν Έναρξη αφήγησηςΆκου φάση

Άσεμνο λεξιλόγιο Λεξιλόγιο που αντιβαίνει στις κοινωνικές αρχές περί σεμνότητας και ηθικής Λεξιλόγιο ταμπού (σκατά, γαμώ, μαλάκας) Προσβλητικό λεξιλόγιο (νούλα, αλήτης) Υβριστικό λεξιλόγιο (διάολε) - βωμολοχίες (εκκρίσεις, γενετήσια πράξη) - βλασφημίες και ανοσολογίες (θρησκεία) Διαγλωσσικές διαφορές στο πεδίο του άσεμνου λεξιλογίου Άσεμνο στη ΝΕ: ρήμα “γαμάω”, επίθετο “μαλάκας” Πετρόπουλος (1980) κ.ά.

Λεξιπλασίες Λεξιπλασία / άπαξ λεγόμενον Επινόηση λεξικού στοιχείου για συγκεκριμένη επικοινωνιακή ανάγκη Λόγοι επινόησης: - δεν ανακαλώ την κατάλληλη λέξη - αστειεύομαι - θέλω να δημιουργήσω νέα λέξη Υποστήριξη από μηχανισμούς του συστήματος: παραγωγή, σύνθεση, σύμφυρση

Λεξιπλασίες ξούρλο (< ξ(ανθός) + (β)ούρλο με σύμφυρση): η χαζή ξανθιά, αβγατηγανιστάν (< αβγά τηγανητά + Αφγανιστάν με λεξικοποίηση και σύμφυρση): όνομα φανταστικής χώρας κατά το Αφγανιστάν, οσπριόδουλος (< όσπρια + δούλος με σύμφυρση): εκείνος που τρώει συχνά όσπρια κατά αντιστοιχία με το κοιλιόδουλος.

Ερωτήσεις  Ποια είναι τα κριτήρια των ομιλητών που κάνουν χρήση της περιθωριακής γλώσσας;  Ποιοι είναι οι λόγοι χρήσης της περιθωριακής γλώσσας;  Αναζητήστε ποια είναι τα περθωριακά ιδιώματα της νέας ελληνικής.  Τι εννοούμε με τον όρο «λεξιπλασία» και για ποιο λόγο οι άνθρωποι και ιδίως οι νέοι δημιουργούν λεξιπλασίες;

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Τα κριτήρια είναι: η ηλικία, το φύλο, η κοινωνική θέση, το επάγγελμα, το επίπεδο μόρφωσης των ομιλητών.  Βλ. διαφάνεια 6.  Περιθωριακά ιδιώματα: η γλώσσα των νέων, τα κουτσαβάκικα (η μάγκικη λαϊκή γλώσσα), η γλώσσα των τοξικομανών, τα καλιαρντά (γλώσσα των ομοφυλοφίλων), η γλώσσα των μοτοσικλετιστών (μηχανόβιων), των φαντάρων, του ιπποδρόμου, των φυλακισμένων, των ρεμπετών, των φιλάθλων κ.ά.  Η διαδικασία επινόησης ενός νέου λεξικού στοιχείου για μια συγκεκριμένη επικοινωνιακή ανάγκη ονομάζεται «λεξιπλασία». Οι λόγοι επινόησής τους είναι: είτε γιατί δεν ανακαλούν την κατάλληλη λέξη, είτε γιατί θέλουν να αστειευθούν, είτε γιατί θέλουν να δημιουργήσουν μια νέα λέξη.

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) An introduction to sociolinguistics. - (Learning about language) Holmes, Janet An introduction to sociolinguistics. - (Learning about language) Holmes, Janet Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Κοπιδάκης Μιχάλης Ζ., Συγκεκριμένα: [Φιλιππάκη-Warburton, Ε «Περιθωριακά ιδιώματα». Στο Κοπιδάκης, Μ. Ζ. (επιμ.) Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, ] Ιστορία της ελληνικής γλώσσας Κοπιδάκης Μιχάλης Ζ., Λεξικό της πιάτσας Ζάχος, Εμμανουήλ Λεξικό της πιάτσας Ζάχος, Εμμανουήλ Το λεξικό της πιάτσας Καπετανάκης, Βρασίδας Το λεξικό της πιάτσας Καπετανάκης, Βρασίδας Τα μικρά ρεμπέτικα Πετρόπουλος, Ηλίας Φασιανός, Αλέκος, Τα μικρά ρεμπέτικα Πετρόπουλος, Ηλίας Φασιανός, Αλέκος, Ρεμπέτικα τραγούδια Πετρόπουλος, Ηλίας Φασιανός, Αλέκος, Ρεμπέτικα τραγούδια Πετρόπουλος, Ηλίας Φασιανός, Αλέκος, Υπόκοσμος και Καραγκιόζης Πετρόπουλος, Ηλίας Υπόκοσμος και Καραγκιόζης Πετρόπουλος, Ηλίας Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.