Η υπερ-ειδολογική υπόσταση του σολωμικού έργου Αγγελάτος Δ., Το έργο του Διονυσίου Σολωμού και ο κόσμος των λογοτεχνικών ειδών, Gutenberg, Αθήνα, 2009, σσ Κατερίνα Α. Τσιούμα 1

Ο συγγραφέας: Δημήτρης Αγγελάτος (1958-) καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας, μεθοδολογικός συνδυασμός Θεωρίας, Iστορίας και Kριτικής της Λογοτεχνίας Μελέτες με ειδολογικό χαρακτήρα Εισηγητής της ειδολογικής προσέγγισης 2

Το βιβλίο: Το έργο του Διονυσίου Σολωμού και ο κόσμος των λογοτεχνικών ειδών, Gutenberg, Αθήνα, σύγχρονο εγχειρίδιο-πρόταση ανάγνωσης όλου του σολωμικού έργου 3

Το περιεχόμενο: 9 κυρίως κεφάλαια. ανάγνωση ολόκληρου του σολωμικού έργου με ειδολογικά κριτήρια. φιλοσοφικοί και αισθητικοί όροι στην σολωμική ποιητική 4

Η παρουσίαση: Συνοπτική σταχυολόγηση των σταδίων εξέλιξης της ποιητικής γραφής του Σολωμού, ακολουθώντας τη δομή του Αγγελάτου. 5

Εικόνα 1: Εργογραφία Δ. Σολωμού. Πηγή: [Ο Σολωμός και η Επτανησιακή Σχολή (ακαδ. έτος ), Διδ. Τιτίκα Καραβία]. 6

Εισαγωγή (15-23) Θέση του πλαισίου της μελέτης - ερευνητικό σχέδιο Με φιλοσοφικούς, αισθητικούς και ποιητολογικούς όρους ερμηνεύει τα υπερ-ειδολογικά συνθετικά εγχειρήματα του Δ.Σ. Στόχος είναι να αποσαφηνιστεί η διαφορά του κανόνα της αληθοφάνειας, της αναπαραστατικής διαφάνειας και της καλλιτεχνικής αναγωγής στο ιδανικό ανάμεσα στην Αθήνα και τα Επτάνησα τον 19 ο αι. (μελέτες για Άγγ.Βλάχο). Εστίαση στα Επτάνησα, επικέντρωση στο Σ.Ε. 7

Ιστορικο-πολιτισμικές, αισθητικές και ειδολογικο-ποιητικές συντεταγμένες (από τις τελευταίες δεκαετίες του 18 ου αι στην εποχή του έργου του Σολωμού) (25-50) Το πλαίσιο: Επτάνησα -τέλος του 18 ου – αρχές 19 ου αι. Διασταύρωση ρευμάτων Ιταλικός Αρκαδισμός Διαφωτισμός Οσιανισμός Ιταλικός Νεοκλασικισμός Γερμανικός Ρομαντισμός, Γερμανικός Ιδεαλισμός, (Hegel, Kant, Fr. Schiller). Συστατικές πτυχές του Ρομαντισμού (≠Αθήνα): α) δημοτική γλώσσα/λαϊκός πολιτισμός, β) στροφή στη δημιουργική φαντασία (μεταφορά), γ) συγκερασμός λογοτεχνίας με άλλες καλλιτεχνικές εκφράσεις και κριτικό λόγο. 8

Από τα πρώτα συνθέματα μέχρι τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν και το “Λυρικό Ποίημα” για τον Byron (51-98) Α) Η νεοκλασική υποδομή από την Ιταλία Φιλελεύθερο πνεύμα, κοινωνικός ρόλος ποιητή. Νεοκλασικισμός 1. καθαρότητα ειδολογικών διακρίσεων, 2. Δεσπόζων ρόλος του Λόγου στη σύνθεση (έλεγχος φαντασίας), 3. Το ύφος, με ισχυρές εντυπώσεις στον αναγνώστη (chiaroscuro). Η γλωσσική θεωρία > προρομαντικές αντιλήψεις περί λαϊκού πολιτισμού. 9

Β) Τα πρώτα ελληνικά συνθέματα > Ζάκυνθος > αμφίγλωσσα, σονέτα, απλή εικονοποιΐα, ορισμένα σατιρικά συνθέματα ιταλικοί στιχουργικοί τρόποι Γ) Ύμνος και Byron: έργα μαχητικά, γραμμένα εν θερμώ για την Ελλ. Επανάσταση. Ο Ύμνος (δημ. 1924) > Ελευθερία, 158 στροφές, ωδή ή ύμνος (αλληλογραφία), επωδικά οργανωμένο, επιταγή των υμνητικών ειδών, δηλ. ο εξυμνούμενος παραλήπτης αποδέχεται σιωπηλά τον έπαινο. Παράλληλα διευρύνονται τα ομιλούντα υποκείμενα (Θρησκεία, Θεός), κρίσιμες παρεμβάσεις. Εντέλει => διαπλοκή αφήγησης και προσωπικών λόγων. Το «λυρικό ποίημα» για τον Byron (166 στρ.) αφηγηματική στρωμάτωση (ομιλούν υποκ.)ελεγειακή φορά και μετασχηματίζεται η ειδολογική ταυτότητα της ωδής σε ελεγεία. Αργότερα (1828 & 1833) προσθέτει και διορθώνει σύμφωνα με τις ποιητολογικές αρχές ρητορικής και σύνθεσης του Νεοκλασικισμού (πιο λυρικό, πιο συμπαγές, πιο διδακτικό > ωδή/ συστηματική & εντατική προσπάθεια να μετριαστεί/ελεγχθεί η δεσπόζουσα αφηγηματική φωνή του ομιλούντος προσώπου και της παντογνωσίας του σύμφωνα με τη συνθετική αντίληψη του Σ για την ωδή Ωδή: εξύμνηση και μεταφυσική αποθέωση νεκρών ηρώων, επιφανών και μη) 10

Γύρω στο Διάλογο, στον Λάμπρο και στη Γυναίκα της Ζάκυθος (99-174) Πολύστιχα παιγνιώδη σατιρικά κείμενα: απόδοση του προσωπικού λόγου εξατομικευμένων χαρακτήρων Διάλογος (1824) =η καθαρεύουσα είναι μια τεχνητή γλώσσα που δεν την έχει ανάγκη ούτε ο λαός ούτε η λογοτεχνία. Ο Σ εργάζεται σε απαιτητικά ιταλογενή μετρικά συστήματα: μεσοτονικός εννεασύλλαβος («Εις Μάρκο Μπότσαρη») και αναπαιστικός δεκασύλλαβος στίχος («Ψαρά»). Μεταφράζει τους πρώτους στίχους της ραψωδίας Σ της Ιλιάδας (θρήνος). Ο Λάμπρος: 11σύλλαβος ιταλικής στιχουργικής παράδοσης, δείχνοντας τη δυναμική του στίχου και στα ελληνικά συμφραζόμενα (ανανέωση ρυθμού) > Αναζήτηση νέων τρόπων ποιητικής σύνθεσης. Ισχυρές αντιθέσεις που θεματοποιούνται (φωτοσκιάση), αντίρροπες ηθικές συμπεριφορές. Η Γυναίκα της Ζάκυθος (1826, 1829, 1833): Ισχυρά αντιστικτική η αντίληψη του έργου. Σατιρική αφετηρία > υψηλό, εσχατολογικό επίπεδο. Γκροτέσκο της ηρωίδας. Βιβλικός πεζόμορφος στίχος (προφητεία), ρυθμικότητα > επανάληψη σχημάτων μορφο-συντακτικών παραλληλισμών => ΥΠΕΡ-ΕΙΔΟΛΟΓΙΚΟΣ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ποιητικής θεωρίας και πράξης. 11

Η εποχή του Κρητικού ( ) νεοπλατωνική αισθητική του «ιδεώδους κάλλους» γερμανικός ιδεαλισμός (Καντ, Σίλερ, Χέγκελ) απόδοση του «Όλου» Ταύτιση της Αλήθειας και του Κάλλους. Οι ωδές του 1829 (Εις Μοναχήν, Νεκρική Ωδή) = τομή στην εξέλιξη της ποιητικής τέχνης του Σ.: προοικονομούν την προωθημένη συνδυαστική αξιοποίηση του υπάρχοντος καλλιτεχνικού και ιδεολογικού-αισθητικού υποστρώματος (Νεοκλασ. και Νεοπλατ.) με τον Γερμανικό Ρομαντισμό και Ιδεαλισμό => μικτός τρόπος. Ο Κρητικός: είδος δραματικού μονολόγου, στο εσωτερικό συνδυάζει αφηγηματικά μέρη και προσωπικούς λόγους > απαλλάσσει από δεσμευτική λογική απόδοσης μιας συνεχούς ροής αφηγηματικών πληροφοριών. Μελωδικότατη στιχουργία (ομοιοκαταληκτούντα δίστιχα, 15συλλ.). τομές στη ροή πληροφοριών (όχι απαραίτητα αιτιακής σχέσης.) Λυρικά μέρη, αφήγηση, προσωπικοί λόγοι, μονόλογος, δραματικότητα = μικτός τρόπος (έπος και τραγωδία). Αξιοποίηση αισθητικών σχημάτων του Καντ, Σίλερ και Χέγκελ (υψηλό και ιδεατό, Φαντασία και Λόγος, μορφοποίηση της ιδέας). Προώθηση της ηθικής ιδέας. 12

13

Στοχασμοί ( ) Σκέψεις που θα εφάρμοζε στο ποίημα, κυρίως στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Φιλοσοφικό-αισθητικό πλέγμα του έργου: σωματοποίηση της Ιδέας. ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Όροι: poema, opera (= το έργο, το ποίημα) Οδηγίες: «σκέψου καλύτερα», «πάρε και συγκεκριμενοποίησε», «για να το κατορθώσεις» 14

Θεμελιώνουν φιλοσοφικά την κεντρική ιδέα των «Ε.Π.», δηλ. την υπερνίκηση δυστυχιών (πείνα, κίνδυνοι, αρρώστιες, φόβος θανάτου) Εκφράζουν την ποιητική θεωρία του (γλώσσα, δημ. τραγούδι, μεικτό είδος) Αξιοποίηση της Ρομαντικής Αισθητικής (θεματική και τρόποι): Νεοπλατωνική Ιδέα για Όλον (Πατρίδα, Θρησκεία, Αλήθεια) Χέγκελ. Λέξεις κλειδιά (φαντασία, συναίσθημα, πατρίδα/εθνικός, Ιδέα, Αλήθεια, έργο) Ποιες απαιτήσεις θα συγκεράσει και ποια θα είναι η συνθεσιακή προοπτική σε σχέση με τα ήδη κατοχυρωμενα ποιητικά είδη; Απάντηση: Το έργο θα είναι χωρισμένο σε κεφάλαια, με διαύλους: Α. Φυσική Γλώσσα Β. μουσική τονικότητα - μετρικορυθμικές ενότητες. 15

Στόχος …το έργο να τέμνει & να αναδιατάσσει τα ειδολογικά ποιητικά δεδομένα της κληροδοτημένης παράδοσης και της σύγχρονης εποχής (φιλοσ.-αισθητ. & λογοτχ. πρίσμα του Ρομαντισμού) (269). Τροπολογίες Χαρακτήρων = πυκνό κειμενικό δίκτυο. Η ουσία είναι η απόβλεψη όλου του έργου, Ο Νους, Η Θεά. 16

6-7. Ελεύθεροι Πολιορκημένοι Σχεδίασμα Β ( ) και Γ( ) Η οργάνωση του ποιήματος βασίζεται στην υπερ-ειδολογική αντίληψη του ποιητή: Το Γ είναι το ξανάπλασμα του Β «εις το μέτρο και τη μορφή» (387). Αλλαγές, μετατοπίσεις και τροποποιήσεις θεματικών, αφηγηματικών, υφολογικών επιλογών, αλλά και κοινοί άξονες: Διαβάθμιση στη διοχέτευση θεματικών, αφηγηματικών και μορφικών στοιχείων, συνδυασμένων με τη φορά των Χαρακτήρων (πράξεις, σκέψεις, λόγια) Εξυπηρέτηση της υψηλής απόβλεψης, τη «σωματοποίηση» των –Μεγάλων- Ιδεών και «Δυνάμεών» τους Δίκτυα ροής με συνδυαστικό τρόπο – ΜΙΚΤΟ: λυρικά, επικά, δραματικά => συγκρότηση ενός νέου τύπου έργου. Μετασχηματίζεται λ.χ. ο καταγωγικός κόσμος του είδους του ειδυλλίου και το τυποποιημένο εικονοποιητικό του σύστημα. Ελεγειακά κεκτημένα των ωδών + λυρικές εντάσεις. Γλωσσική και προσωδιακή πυκνότητα. 17

τμήση των στίχων & ομοιοκαταληξία > Φόρτιση- Αποφόρτιση Συναίρεση χωρο-χρονικών δεδομένων. Διαπλοκή αφήγησης και προσωπικού λόγου, κλιμακώσεις, τονικές διαβαθμίσεις Στόχευση της υπερειδολογικής τάξης: να αποδώσει ταυτόχρονα τον υποκειμενικό και αντικειμενικό χαρακτήρα όσων άμεσα ή έμμεσα, γίνονται ή/και λέγονται σε κάθε κεφάλαιο. Κάθε κεφάλαιο εν είδει παραδείγματος εκθέτει από μόνο του το υπερ-ειδολογικό αποτέλεσμα της σωματοποίησης της Ιδέας και ΔΕΝ τη διηγείται. 18

8. Ο Πόρφυρας, το Carmen Seculare και τα τελευταία ελληνικά συνθέματα ( ) «Ο Πόρφυρας» (1847-9) εμπνευσμένος από ένα πραγματικό περιστατικό (19 Ιουλ. 1847) Χαρακτηριστικά: άνισα επεξεργασμένες ενότητες, αποσπασματικότητα, ειδολογική και γλωσσική επεξεργασία. Δημοτική γλώσσα. Ρομαντική αισθητική: (σχέση φύσης - ανθρώπου, πάλη Καλού-Κακού) προβάλλει την ηθική και πνευματική νίκη του Καλού, καθώς ο νέος «τη στιγμή που ένιωσε σαν αστραπή να του κομματιάζεται το μπράτσο, άστραψε φως και γνώρισε τον εαυτό του» Ομοειδείς τρόποι μορφοποίησης των Ιδεών (Φιλοσοφ.-αισθητ. θεμελίωση = διαλεκτική σχέση μεταξύ του ενεργείν και του είναι της σωματοποιημένης Ιδέας. Μικρότερο υλικό, διαχείριση, απόδοση της φοράς του 1 χαρακτήρος. Το ιταλικό κείμενο δίνει την κατεύθυνση (εγκώμιο, λυρικά στοιχεία της ωδής μετατονισμένα, αιφνιδιαστικά στοιχεία στην αφήγηση (ήχος), κλιμακώσεις, δικαιωμένη ανθρώπινη συνείδηση). 19

Η τελευταία δεκαετία ( ) Επιστροφή σε ιταλικό στίχο ατελέσφορες ποιητικές απόπειρες αποσπασματικά, πιο μυστικιστικά και κρυπτικά, αποκαλυπτικά ποιήματα «Νικηφόρος Βρυέννιος» (σχεδίασμα) «Εις το θάνατο της Αιμιλίας Ροδόσταμο» (ΩΔΗ) «Carmen Seculare» «Εις το θάνατο της Ανεψιάς του» «Εις το θάνατο Κυρίας Αγγλίδας» Carmen Seculare (1849) Ίσως το πιο ολοκληρωμένο (ΑΣΜΑ), Ιταλικό αντίστοιχο «L’ albero Mistico» Διαφορετικές εκδοτικές εκδοχές Θεματοποίηση της θεωρίας «παγκόσμιας επικοινωνίας» μεταξύ ορατού και αόρατου κόσμου ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ-ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ, συναίρεση επίγειου και υπερβατικού κόσμου 20

9. Τελευταία ιταλικά ποιήματα και πεζά ( ) : 5 πεζά: La Madre Greca, La donna velata, l’usignolo e lo Sparviere, Ofreo, Lo stesso soggetto Αποδίδουν την ώριμη ποιητική θεωρία του & την προσήλωση στην Τέχνη. Ηθικά δικαιωμένα πρόσωπα, στα οποία σωματοποιείται το εξισορροποιητικό υψηλό της Ιδέας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη στιχούργηση, αφηγητές, επίπεδα = οργανικά δεμένα από ειδολογική, αισθ, & φιλοσ.-ιδεολ. σκοπιά = ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΗ πια η ΥΠΕΡΕΙΔΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΑΙΤΗΣΗ. Κατεκτημένη ποιητική σοφία. 21

Βιβλιογραφία (πρόσθετη) ΑΒRAMS Μ. Η., Ο Καθρέφτης και το φως. Ρομαντική θεωρία και κριτική παράδοση, μτφρ. Α. Μπερλής, Κριτική, Αθήνα TRAVERS M., «Ρομαντισμός», στο Εισαγωγή στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία από τον ρομαντισμό ως το μεταμοντέρνο, μτφρ. Ι. Ναούμ – Μ. Παπαηλιάδη, επιστημονική επιμέλεια-εισαγωγή: Σ. Καγιαλής, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005, σ WELLEK R., Γερμανικός και αγγλικός ρομαντισμός. Μια προσέγγιση, μτφρ. Ροζάνης, Έρασμος, Αθήνα ΓΚΡΕΚΟΥ, Α., Η καθαρή ποίηση στην Ελλάδα, από τον Σολωμό ως τον Σεφέρη Εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού, επιλογή κριτικών κειμένων, επιμ Γ.Κεχαγιόγλου Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΧΡ., Μυστικιστικά θέματα και σύμβολα στο Carmen Seculare του Διονυσίου Σολωμού, Κέδρος, Αθήνα 1995 ΣΑΜΟΥΗΛ Α., «Μεταμορφώσεις του Φωτόδεντρου», Ο Παλαμάς και η κρίση του στίχου, Νεφέλη, Αθήνα, 2005, σ ΔΑΛΛΑΣ, Γ., Μουσικήν ποιείν… η σημασία και η λειτουργία του ήχου στα ώριμα ποιήματα του Σολωμού στο: Σκαπτή ύλη από τα σολωμικά μεταλλεία, Άγρα, χ.χ. 22