Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Πολίτες, γυναίκες, μέτοικοι, δούλοι

Βασικές διακρίσεις  1. Η βασική διάκριση στον αρχαίο κόσμο είναι μεταξύ Ελευθέρων – Δούλων  2. Οι ελεύθεροι άνθρωποι περαιτέρω διακρίνονται σε Αθηναίους – Ξένους  3. Οι Αθηναίοι διακρίνονται σε Πολίτες ( όσοι είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα ) – Αστοί ( όσοι είχαν απωλέσει τα πολιτικά τους δικαιώματα ) και Αστές ( οι γυναίκες )  Οι Ξένοι διακρίνονται σε Μετοίκους ( εγκατεστημένοι στην πόλιν ) – Λοιπούς ξένους

Ελεύθεροι  Το καθεστώς του ελεύθερου προστατευόταν από το νόμο  Απαγορευόταν η υποδούλωση ελεύθερου ανθρώπου  Όποιος υποδούλωνε ελεύθερο, συλλαμβανόταν με ἀπαγωγή και προσαγόταν σε δίκη  Όποιος διεκδικούσε κάποιον ως δούλο, ασκούσε στον πολέμαρχο δίκη ἐξαιρέσεως που εκδικαζόταν από ηλιαστικό δικαστήριο

Κτήση της ιδιότητας του πολίτη  Η ιδιότητα του πολίτη αποκτάται με τη γέννηση από αθηναίους γονείς  Μέχρι το 451/0 αρκεί ο πατέρας να είναι Αθηναίος  Πολλοί επώνυμοι αθηναίοι είχαν π. χ. αθηναίος Μεγακλής + σικυώνια Αγαρίστη -> Κλεισθένης αθηναίος Μιλτιάδης + θρακιώτισσα μητέρα -> Κίμων  Μετά το 451/0 ( ψήφισμα Περικλή ) πρέπει και οι δύο γονείς να είναι Αθηναίοι ( ἐξ αμφοῖν ἀστοῖν )  Ο νόμος αυτός ανεστάλη στα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου και ξανατέθηκε σε ισχύ το 403/2  Για να είναι κάποιος πολίτης, αρκεί η γέννηση από δύο αθηναίους γονείς. Άρα και οι νόθοι έχουν πολιτικά δικαιώματα

Ένταξη των πολιτών σε φυλές και δήμους  Με την κλεισθένεια μεταρρύμιση το 508/7 η Αθήνα ( άρα και το σώμα των πολιτών ) διαιρέθηκε σε 10 πολιτικές φυλές και περίπου 150 δήμους  Μετά το 508/7 κάθε πολίτης ανήκει σε μία από τις 10 φυλές  Επίσης κάθε πολίτης ανήκει σε έναν από τους 150 δήμους  το όνομά του προσδιορίζεται βάσει του δήμου του : Περικλής Ξανθίππου Χολαργεύς ( όνομα + πατρώνυμο + δήμος )  Οι δήμοι είχαν συνελεύσεις των μελών τους  Κάθε έτος κληρωνόταν ένας δήμαρχος

Καταχώρηση στα μητρώα του δήμου  Ο νέος στα 18 παρουσιαζόταν στην συνέλευση του δήμου του πατέρα του και εξεταζόταν. Τα μέλη του δήμου ψήφιζαν ενόρκως. Εάν κρινόταν ότι ήταν όντως 18 και γιος πολίτη, εγγραφόταν στο μητρώο του δήμου ( ληξιαρχικὸν γραμματεῖον )  Η Βουλή εξέταζε εκ νέου τους πρόσφατα εγγεγραμμένους ( δοκιμασία )  Το ληξιαρχικὸν γραμματεῖον περιλάμβανε όλους τους ενήλικους πολίτες του δήμου ( χρήση : στράτευση – κλήρωση σε αξιώματα )

Ο ρόλος της φρατρίας  Οι φρατρίες ήταν παλαιότερες υποδιαιρέσεις των γενών που εξακολουθούσαν να υπάρχουν στην κλασική εποχή  Η λειτουργία της φρατρίας περιοριζόταν :  σε θρησκευτικά ζητήματα,  στην παροχή συγγνώμης στο δράστη ακούσιου φόνου αν δεν υπήρχαν στενοί συγγενείς του θύματος,  αι στην αποδοχή των τέκνων ενός μέλους στους κόλπους της  Μόλις γεννιόταν ένα αγόρι, ο αρχηγός του οίκου δήλωνε τη γέννηση στη φρατρία και παρείχε συνεστίαση  Συνεπώς η ένταξη σε μια φρατρία αποτελούσε απόδειξη ότι κάποιος ήταν αθηναίος πολίτης

Αθηναίοι πολίτες : δικαιώματα  Οι αθηναίοι πολίτες είναι οι μόνοι που έχουν πλήρη πολιτικά και αστικά δικαιώματα :  Ἄρχειν ( συμμετοχή στην εκτελεστική εξουσία - κλήρωση για την ανάδειξη των αρχόντων του κάθε έτους )  Δικάζειν ( συμμετοχή στη δικαστική εξουσία - κλήρωση για την ανάδειξη των δικαστών του έτους )  Ἐκκλησιάζειν ( συμμετοχή στη νομοθετική εξουσία - αυτοπρόσωπη συμμετοχή στις συνεδριάσεις της εκκλησίας του δήμου )  Δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας, δικαίωμα άσκησης κάθε είδους αγωγής και μήνυσης, δικαίωμα μαρτυρίας στο δικαστήριο  Δικαίωμα να νυμφεύονται Αθηναίες  Δικαίωμα κυριότητας ακίνητης περιουσίας

Υποχρεώσεις αθηναίων πολιτών : στράτευση  Στράτευση ( από 18 έως 60 ετών, όποτε καλούνταν )  Στο ιππικό ή στο πεζικό  Όσοι υπηρετούσαν στο ιππικό, υποβάλλονταν πρώτα σε δοκιμασία  Όποιος απέφευγε τη στρατιωτική υπηρεσία υπόκειτο σε μήνυση  Γραφή αστρατείας, λιποταξίου, ρίψης της ασπίδας  Ποινή : ατιμία ( στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων )  Για παραπτώματα σε ώρα υπηρεσίας αρμόδιοι να επιβάλλουν πρόστιμα ήταν οι 10 στρατηγοί ή οι 2 ίππαρχοι

Υποχρεώσεις αθηναίων πολιτών : λειτουργίες  Οι Λειτουργίες ήταν ένα είδος φορολόγησης των ευπόρων μέσω της χρηματοδότησης δημοσίων δραστηριοτήτων :  Χορηγία ( δαπάνες δημόσιων εορτών, θεατρικών παραστάσεων )  Γυμνασιαρχία ( δαπάνες αγώνων, λαμπαδηδρομιών )  Αρχιθεωρία ( δαπάνες αποστολής σε πανελλήνιες εορτές )  Τριηραρχία ( δαπάνες συντήρησης πλοίου )  Προεισφορά ( προπληρωμή του φόρου της εισφοράς

Ανάληψη λειτουργιών  Οι αρμόδιοι άρχοντες όριζαν κάθε χρόνο μεταξύ των πλουσιότερων όσους θα αναλάμβαναν τις διάφορες λειτουργίες  Απαλάσσονταν όσοι είχαν ενηλικιωθεί πρόσφατα, οι 9 άρχοντες, οι ανάπηροι και οι κληρούχοι  Συνήθως προσφέρονταν εθελοντικά ( η λειτουργία ήταν τιμητική )  Αν κάποιος που είχε ορισθεί δεν ήθελε να αναλάβει λειτουργία, μπορούσε να προτείνει κάποιον άλλο ως πλουσιότερο  Αν και εκείνος δεν ήθελε, τον προκαλούσε σε αντίδοση ( ανταλλαγή περιουσιών )

Απονομή της ιδιότητας του πολίτη  Η εκκλησία του δήμου, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, μπορούσε με ψήφισμα να απονείμει την ιδιότητα του πολίτη σε ξένους  Συλλογική απονομή  Πλαταιείς (5 ος αι.)  Όσοι υπηρέτησαν στο ναυτικό (406),  Σάμιοι (405)  Όσοι μετείχαν στην παλινόρθωση της δημοκρατίας (401)  Ατομική απονομή  Ως πολιτική κίνηση ( Σάδοκος, 431), Ως ανταμοιβή για υπηρεσίες ( Θρασύβουλος - Απολλόδωρος, 411)  Το 370 νόμος καθιερώνει διαδικασία για ατομική απονομή λόγω ἀνδραγαθίας. Χρειαζόταν απαρτία 6000 πολιτών

Στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων ( Ἀτιμία )  Η ποινή της ἀτιμίας επιβαλλόταν από τα δικαστήρια για διάφορα αδικήματα σχετικά με τις υποχρεώσεις του πολίτη :  Οφειλή στο δημόσιο  Αἰσχρῶς βεβιωκότες  Στρατιωτικά αδικήματα, Κακομεταχείριση γονέων, Ανδρική πορνεία, Κατασπατάληση πατρικής περιουσίας  Αδικήματα οργάνων της πόλεως  Διαιτηταί που δεν παρουσιάζονταν, Κήρυκες που παρανομούσαν  Κατάχρηση της παρρησίας  Εξύβριση άρχοντα, Πρόταση κατάργησης νόμων, Τρίτη καταδίκη σε γραφή παρανόμων, γραφή ψευδοκλητείας, δίκη ψευδομαρτυρίων  Διατάραξη της οικογενειακής ζωής  Παράνομη υιοθεσία, Εγγύη ξένης, Μη αποπομπή της μοιχαλίδας  Πράξεις κατά της δημοκρατίας  Συνεργασία Αρεοπαγιτών με τυράννους, Επάνοδος οστρακισθέντων

Δικαιώματα που αφαιρούνται με την ἀτιμία  Είσοδος στην αγορά  Άσκηση οποιασδήποτε αρχής  Συμμετοχή στην εκκλησία του δήμου ( άρα και ομιλίας και πρότασης νόμων )  Άσκηση δικαστικών καθηκόντων  Υποβολή μηνύσεων και αγωγών  Παροχή μαρτυρίας στο δικαστήριο  Είσοδος στα ιερά

Μορφές ἀτιμίας  Πλήρης και ισόβια ατιμία  Ατιμία επιβαλλόμενη στους οφειλέτες του δημοσίου  Αρχίζει μόλις το χρέος γίνει ληξιπρόθεσμο  Συνοδεύεται από δήμευση της περιουσίας  Λήγει μόλις καταβληθεί το χρέος  Αν ο ἄτιμος πεθάνει χωρίς να εξοφλήσει, οι γιοι του κληρονομούν την ατιμία και το χρέος  Μερική ατιμία  Απαγόρευση του ἄρχειν  Απαγόρευση εἰπεῖν ἐν τῶ δήμῳ καὶ βουλεῦσαι  Απαγόρευση υποβολής γραφῆς και ἐνδείξεως  Απαγόρευση να εισέρχονται στην αγορά

Οι Αθηναίες  Σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας ( και των βυζαντινών χρόνων ) οι γυναίκες δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα  Οι Αθηναίες ονομάζονταν ἀσταί ( όχι πολίτιδες )  Τελούσαν σε μόνιμο καθεστώς επιτροπείας ( κυριεία )  Επίτροπος ( κύριος ) μιας γυναίκας ήταν κατά σειρά ο πατέρας, ο σύζυγος, ο αδελφός ή ακόμη ο ενήλικος υιός  Είχαν αστικά δικαιώματα, αλλά τα ασκούσαν μέσω του κυρίου τους  Είχαν δικαίωμα να συναλλάσσονται χωρίς τον κύριό τους μόνο με μικρά ποσά  Η μόνη τους δημόσια συμμετοχή ήταν στις θρησκευτικές δραστηριότητες  Ο ρόλος τους ήταν να διευθύνουν τον οίκο και να γεννούν αθηναίους πολίτες

Οι ξένοι  Δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και δεν μετείχαν στα κοινά  Συμμετείχαν στις θρησκευτικές δραστηριότητες  Δεν είχαν δικαίωμα να κατέχουν ακίνητα στην Αττική  Δεν είχαν δικαίωμα να νυμφευθούν με Αθηναία / ο ( μετά το 451/0)  Είχαν δικαίωμα παράστασης στο δικαστήριο ως διάδικοι ή μάρτυρες – εκτός συγκεκριμένων υποθέσεων  Υπάγονταν στη δικαιοδοσία του πολεμάρχου  Σε περίπτωση μήνυσης εναντίον τους, υποχρεώνονταν να παράσχουν εγγυητές  Υπήρχε ειδικός φόρος για όσους εμπορεύονταν στην αγορά ( ξενικά ) και για όσους χρησιμοποιούσαν αθηναϊκούς βοσκοτόπους ( ἐπινόμιον )

Προνόμια παραχωρούμενα σε ξένους  Ἔγκτησις γῆς καὶ οἰκίας ( δικαίωμα κυριότητας ακινήτων στην Αθήνα )  Ἐπιγαμία ( δικαίωμα να νυμφεύονται Αθηναίες – σπανίως )  Δικονομική εξίσωση με τους μετοίκους  Ἀσυλία ( προστασία από την κατάσχεση των περιουσιακών τους στοιχείων ή από την σύλληψή τους από Αθηναίους  Στο εξωτερικό, υπό την προστασία των στρατηγών  Στο εσωτερικό, υπό την προστασία της Βουλής  Δικονομική εξίσωση με Αθηναίους πολίτες σε περίπτωση που φονευόταν ξένος  Φορολογική εξίσωση με Αθηναίους πολίτες ( ἰσοτέλεια ) για όσο διάστημα διέμεναν στην Αθήνα  Απονομή των τιμητικών τίτλων του προξένου και εὐεργέτη  IG II2 287

Οι μέτοικοι  Οι ξένοι που ήταν μόνιμα εγκατεστημένοι στην πόλη ονομάζονται μέτοικοι  Δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα  Δεν είχαν δικαίωμα να κατέχουν ακίνητα στην Αττική  Δεν είχαν δικαίωμα να νυμφευθούν με Αθηναία / ο ( μετά το 451/0)  Πλήρωναν ειδικούς φόρους. Ο κυριότερος ( μετοίκιον ): 12 δραχμές ( άνδρες ) ή 6 δραχμές ( γυναίκες ) ανά έτος  Ήταν υποχρεωμένοι να υπηρετούν στον αθηναϊκό στρατό, στο ειδικό σώμα τωνμετοίκων  Ήταν υποχρεωμένοι να έχουν έναν Αθηναίο προστάτη  Έλλειψη προστάτη -> γραφὴ ἀπροστασίου με ποινή την υποδούλωση  Υπάγονταν στη δικαιοδοσία του πολεμάρχου

Προνόμια παραχωρούμενα σε μετοίκους  Ἔγκτησις γῆς καὶ οἰκίας  Ἐπιγαμία  Φορολογικά προνόμια  Απαλλαγή από το μετοίκιον  Ἰσοτέλεια ( φορολογική εξίσωση με τους πολίτες )  Ἀτέλεια ( πλήρης φοροαπαλλαγή - σπανίως )  Στράτευση μαζί με τους πολίτες ( όχι στο σώμα μετοίκων )  Παρά το γεγονός ότι δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, στήριζαν την αθηναϊκή οικονομία και ήταν πλήρως ενσωματωμένοι στην αθηναϊκή κοινωνία ( π. χ. Λυσίας )

Οι δούλοι  Ιδιωτικοί ( ανήκαν σε πολίτες )  Δημόσιοι ( ανήκαν στην πόλιν )  Προέλευση  Αιχμαλωσία στον πόλεμο  Γέννηση από γονείς δούλους  Διαμένοντες ξένοι που δεν εγγράφονταν στα μητρώα των μετοίκων ή δεν πλήρωναν το μετοίκιο  Ξένοι ή μέτοικοι που σφετερίζονταν πολιτικά δικαιώματα ( γραφὴ ξενίας )  Ξένοι ή μέτοικοι που νυμφεύονταν Αθηναία / ο ( μετά το 451/0)  Αθηναίοι που δεν ξεπλήρωναν τα λύτρα σε εκείνον που τους είχε εξαγοράσει από την αιχμαλωσία

Νομική κατάσταση δούλων  Δεν ήταν υποκείμενα δικαίου  Ανήκαν στην περιουσία του κυρίου τους. Μπορούσαν να πωλθούν, να εκμισθωθούν, να κληρονομηθούν, να δωρηθούν  Μη δηλωθέν ελάττωμα : αναστροφή πωλήσεως  Κατ ’ εξαίρεση, σε εμπορικές υποθέσεις είχαν δικαιική και δικαιοπρακτική ικανότητα, και παρίσταντο ως διάδικοι στο δικαστήριο  Μπορούσαν να καταθέσουν στο δικαστήριο μόνο κατόπιν βασάνου ( στην πράξη σπανίως )  Κατόπιν άδειας από τη Βουλή, μπορούσαν να καταγγείλουν αδικήματα κατά της πόλεως

Νομική θέση δούλων  Ο δούλος που υφίστατο κακομεταχείριση μπορούσε να ζητήσει άσυλο στο Θησείο και να ζητήσει να πωληθεί σε άλλον κύριο  Ο φόνος δούλου τιμωρείτο με ποινή εξορίας  Η κακομεταχείριση δούλου από τρίτο διωκόταν με γραφἠ ὔβρεως ( τιμητὸς ἀγὼν, ποινή ακόμη και θάνατος )  Αδικοπραξίες δούλου  Υπεύθυνος ο κύριος, αν ο δούλος ενεργούσε με εντολή του  Υπεύθυνος ο δούλος, αν ενεργούσε αυτοβούλως

Κοινωνική - οικονομική κατάσταση δούλων  Σημαντικές διαφορές μεταξύ δούλων  Στην Αθήνα γενικά συμπεριφέρονταν στους δούλους με ηπιότητα  Δούλοι που διεύθυναν εμπορικές επιχειρήσεις του κυρίου τους συναλλάσσονταν με τρίτους σαν ελεύθεροι  Χωρὶς οἰκοῦντες : οι δούλοι που κατοικούσαν μόνοι τους και ασκούσαν επάγγελμα ή επιχείρηση – διαχειρίζονταν τα χρήματά τους και πλήρωναν στον κύριό τους την ἀποφορά  Δημόσιοι : οι δούλοι που ανήκαν στην πόλη ( αστυνομικοί - τοξότες, δοκιμαστές νομισμάτων, επιστάτες κτιρίων κλπ ). Είχαν ακόμη μεγαλύτερη αυτονομία

Απελευθέρωση δούλων  Ο κύριος μπορούσε να απελευθερώσει τον δούλο του  Δεν απαιτείτο ειδικός τύπος για την απελευθέρωση – γινόταν εν ζωή ή με διαθήκη του κυρίου  Ο απελεύθερος που έμενε στην Αθήνα αποκτούσε καθεστώς μετοίκου, με προστάτη τον πρώην κύριο ( εκτός αν αυτός ήταν μέτοικος )  Ο απελεύθερος που δεν τηρούσε τους όρους της συμφωνίας διωκόταν με δίκη ἀποστασίου ( ποινή : υποδούλωση )  Απελευθέρωση ιδιωτικών δούλων από την πόλιν :  Καταγγελία του κυρίου για διάπραξη πολιτικού εγκλήματος  Υπεράσπιση της πόλεως στον πόλεμο ( Αργινούσες : + πολιτεία )