Προληπτικό Αναλυτικό Πρόγραμμα Ψυχικής Ανθεκτικότητας (RESCUR)-Resilience Curriculum Ένα Εμπόδιο, μια Ευκαιρία! Αναστάσιος Ματσόπουλος, Ph. D. Επίκ. Καθηγητής Σχολικής Ψυχολογίας Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Επιστημονικός Υπεύθυνος RESCUR Πανεπιστήμιο Κρήτης Μαρίζα Γκαβογιαννάκη, M.Sc. Μέλος ομάδας έργου RESCUR 22 Δεκεμβρίου 2015, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο

Εισαγωγικά Ψυχική υγεία προτεραιότητα Πρόληψη προτεραιότητα- Eφόδια ζωής πριν έρθουν οι δυσκολίες Ωνάσης…

Ορισμός Ψυχικής Ανθεκτικότητας Φαινόμενο ή διαδικασία εκείνη που εστιάζεται στη θετική προσαρμογή του ατόμου παρά τις σημαντικές δυσχέρειες ή τραυματικές εμπειρίες. 2 απαραίτητα συστατικά: 1. Δυσχέρεια, τραυματικό γεγονός ή στρεσογόνος παράγοντας 2. Επιτυχημένη προσαρμογή του ατόμου στα νέα δεδομένα. Π.χ. Παιδί με υψηλές επιδόσεις στο σχολείο που βίωσε σοβαρή παραμέληση ή/και κακομεταχείριση ή άλλες δυσκολίες στη ζωή.

Oρισμός Ικανότητα ανάκαμψης (Bounce back) εν μέσω αντιξοοτήτων & εμποδίων σε μια ισορροπημένη ζωή διατηρώντας μια θετική αντίληψη του εαυτού μας (McGrath & Noble, 2011) Βεντάλια δεξιοτήτων που βοηθούν στην επιτυχημένη προσαρμογή και παρόλο τους παράγοντες επικινδυνότητας και εμπόδια (Masten, 1994).

Παράδειγμα Helen Keller-Αμερικανίδα συγγραφέας και ακτιβίστρια που ήταν τυφλή και κωφή, η πρώτη που αποφοίτησε από πανεπιστήμιο παρά τις αναπηρίες της και εμπόδια που αντιμετώπισε.

Δυναμικό Χαρακτηριστικό Ψυχική Ανθεκτικότητα: δεν είναι ένα μόνιμο χαρακτηριστικό αλλά ένα γνώρισμα του ατόμου το οποίο αλληλεπιδρά με το περιβάλλον της οικογένειας και της ευρύτερης κοινωνίας και μπορεί να αλλάζει από χρονική στιγμή σε χρονική στιγμή.

Ευαλωτότητα-Ψυχική Ανθεκτικότητα Επηρεάζονται από ένα αριθμό μεταβλητών όπως είναι η χρονική στιγμή εμφάνιση του στρεσογόνου παράγοντα, το χρονικό διάστημα έκθεσης του ατόμου στους στρεσογόνους παράγοντες (δυσχέρειες) που επηρεάζουν σημαντικά την τελική έκβαση και το αποτέλεσμα.

Ψυχική Ανθεκτικότητα Α. Προστατευτικοί παράγοντες-Aσπίδα προστασίας.  π.χ υγιές αυτοσυναίσθημα, φίλοι και υποστηρικτικά δίκτυα, κοινωνικοσυναισθηματικές δεξιότητες. Β. Παράγοντες επικινδυνότητας κάνουν τα παιδιά πιο ευάλωτα σε προβληματικές συμπεριφορές και ψυχοπαθολογία. Στόχος: Αύξηση Α & μείωση Β.

Παράγοντες Ευαλωτότητας Φτώχεια, διαζύγιο, δυσκολίες μάθησης, προκλήσεις στη δημιουργία κοινωνικών δεσμών, υπερβολικές απαιτήσεις για επιδόσεις, υψηλό άγχος & στρεσογόνες καταστάσεις, ελάχιστη γονική υποστήριξη ή γονική απόρριψη, εμπόδια, δυσκολίες & ματαιώσεις καθημερινότητας σε σχολείο και γειτονιά, απόρριψη (π.χ. διαφορετικότητας), τραυματικές εμπειρίες (π.χ. κακομεταχείριση, βία) Αθροιστικό αποτέλεσμα των παραγόντων επικινδυνότητας.

Άγχος Κάνει παιδιά ευάλωτα Τι αγχώνει τα παιδιά μας? Καθημερινά πράγματα όπως έλλειψη υποστήριξης, αλλαγές, λίγο χρόνο για παιχνίδι, σχολικός εκφοβισμός, απώλεια φίλου, μέλους οικογένεια, υπερβολικές απαιτήσεις από γονείς, φόβος αποτυχίας στα μαθήματα Ορατή ή αόρατη δυσκολία ή ασθένεια παιδιού

Well-being study (2014) Πηγές Στρες παιδιών σύμφωνα με απόψεις Παιδιών 1. Αξιολόγηση στο σχολείο. 2. Σχέσεις με συνομηλίκους. 3. Συγκρούσεις με αγαπημένα πρόσωπα. 4. Συγκρούσεις γονέων στην οικογένεια. 5. Η οικονομική κρίση. (Κουτσοπίνα & Ματσόπουλος, 2014)

Πηγές υποστήριξης (Supporting factors) 1. Παιχνίδι με φίλους. 2. Ενασχόληση με αγαπημένο άθλημα. 3. Ψυχαγωγία. 4. Σχολικές εκδρομές. (Κουτσοπίνα & Ματσόπουλος, 2014)

Ψυχική Ανθεκτικότητα 1. Οικογενειακοί προστατευτικοί παράγοντες. 2. Κοινωνικά δίκτυα υποστήριξης. 3. Ατομικά χαρακτηριστικά.

Γονεικό Στυλ Ανατροφής-Ανθεκτικά Παιδιά 1. Στοργή & σταθερότητα. 2. Ανταπόκριση στις ανάγκες παιδιού. -Χρόνος και προσοχή στα παιδιά. 3. Δομή & όρια για θέματα συμπεριφοράς & μάθησης.

Γονεικό Στυλ Ένα γονικό στυλ που είναι στοργικό, βάζει όρια αλλά εμπεριέχει και διαπραγμάτευση, είναι ευαίσθητο στις ανάγκες του παιδιού & υποστηρικτικό στις δυσκολίες που βιώνει προάγει Ψυχική Ανθεκτικότητα. Δεν όλα παιδιά το ίδιο ευάλωτα στις ίδιες δυσκολίες ζωής. Παρομοίωση Ορχιδέα-Αγριολούλουδου

Απόρριψη Υποσκάπτει Ψυχική Ανθεκτικότητα παιδιών (Rohner, 2000)  Απόρριψη από φίλους (εκφοβισμός-bullying )  Από κουλτούρα σχολείου & ευρύτερης κοινωνίας  Από οικογενειακό περιβάλλον Ένα παιδί που βιώνει απόρριψη είναι ευάλωτο και βρίσκεται σε επικινδυνότητα για προβληματικές συμπεριφορές και ψυχοπαθολογία

Σημασία στο Βίωμα  Βία- Κακοποίηση  Παραμέληση  Αποχώρηση Γονέα/ Διαζύγιο «Αδιαφοροποίητη απόρριψη» Πολλαπλούς Τρόπους εκδήλωσης (άρνηση, ζήλια, ψυχοσωματικά συμπτώματα) Βαθύτερη Αιτία: Βίωμα απόρριψης Σύγκριση αδερφών (σύγκριση δεν αποτελεί κίνητρο) Επικέντρωση μόνο στα ελλείμματα/δυσκολίες Υψηλές προσδοκίες που ποτέ δεν επιτυγχάνονται

Ρόλος γονέων Δημιουργία κατάλληλου κλίματος για ουσιαστική επικοινωνία Κατανόηση συναισθημάτων παιδιών Υποστήριξη στην επίλυση προβλημάτων από τα ίδια τα παιδιά Διαχείριση αποτυχιών και αντιξοοτήτων με μια θετική αισιόδοξη φιλοσοφία. «Δώσε προοπτική, οι δυσκολίες ξεπερνιούνται αν μάθεις να επιμένεις και μην αποθαρρύνεσαι» Θετική Σκέψη Πρότυπα συμπεριφοράς ψυχικής ανθεκτικότητας (στα δικά μας προβλήματα) Πολύ προσεκτικοί στο να είμαστε οι ίδιοι υπεύθυνοι για απόρριψη παιδιών

«Ποιο είναι το καλύτερο πράγμα που σου συνέβη σήμερα;» Για πολλούς μήνες που ρωτούσα αυτή την ερώτηση η απάντηση ήταν «τίποτα» Μετά από κάποιους μήνες το παιδί είπε: «Μπαμπά, το καλύτερο πράγμα που μου συνέβη σήμερα ήταν που ήξερα ότι θα με ρωτήσεις αυτή την ερώτηση»

Ψυχική Ανθεκτικότητα & Σχολείο 1. Κλίμα σχολείου & σχέσεις ενηλίκων στο σχολείο είναι σημαντικότατος παράγοντας για προώθηση Ψυχική Ανθεκτικότητα. 2. Δυνατές και υποστηρικτικές σχέσεις είναι από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για επιτυχημένη προσαρμογή & ψυχική ανθεκτικότητα μπροστά στους στρεσογόνους παράγοντες και δυσχέρειες ζωής (Luthar, 2006). 3. Οι εκπαιδευτικοί είναι άνθρωποι-κλειδιά για να καλλιεργήσουν ουσιαστική σχέση με όλα τα παιδιά & ακόμα περισσότερο με αυτά που είναι πιο ευάλωτα. Αυτή η σχέση μπορεί να είναι καθοριστικός παράγοντας για εξέλιξη παιδιού. Οι εκπαιδευτικοί να αναλογιστούν την ΕΥΘΥΝΗ & ΔΥΝΑΜΗ να επηρεάσουν ζωή ενός παιδιού. Άγρυπνοι για ευάλωτα παιδιά Ουσιαστικές ανθρώπινες σχέσεις βοηθούν να παιδιά «αντέξουν» δυσκολίες, η ύλη ξεχνιέται.

Παιδεία Ψυχικής Ανθεκτικότητας Φιλοσοφία ΨΥΧΙΚΗΣ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Να διδάξουμε φιλοσοφία πώς να μεταμορφώνουν ένα ΕΜΠΟΔΙΟ ΣΕ ΜΙΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑ για ωρίμανση και μάθηση. Π.χ. Λεμόνια & πορτοκάλια στη ζωή Φτιάξε λεμονάδα Παραολυμπιονίκες- Ιστορία Κώστα Φύκα -Εμπόδια=προκλήσεις που μας κάνουν πιο δυνατούς -Πρότυπα συμπεριφοράς οι ενήλικοι: -Πως εμείς αντιμετωπίζουμε τα εμπόδια και τις δυσκολίες της ζωής; -Ιστορία Bocelli…

Ένα Εμπόδιο, Μια Ευκαιρία!

RESCUR-Πανευρωπαικό Project ( ) Τριετές Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα EU Comenius Multilateral Project ( ) 6 ερευνητικοί εταίροι: Πανεπιστήμιο Μάλτας, Μάλτα (Coordinator)-Carmel Cefai, Paul Bartolo, Κatya Galea Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ελλάδα – Αναστάσιος Ματσόπουλος, Γκαβογιαννάκη Μαρίζα Πανεπιστήμιο της Παβίας, Ιταλία- Maria Assunta Zanetti, Valeria Cavioni Πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ, Κροατία - Renata Miljevic-Ridicki, Dejanna Boulliet, Tea Pavin Ivanec, Mirjiana Πανεπιστήμιο του Ορέμπρο, Σουηδία - Birgitta Kimber, Charli Eriksson Πανεπιστήμιο της Λισσαβόνας, Πορτογαλία- Celeste Simoes, Paula Lebre, Anabela Santos

RESCUR 3 Εγχειρίδια για τους εκπαιδευτικούς: όλες οι δραστηριότητες και το απαραίτητο υλικό: γαντόκουκλες- μασκότ, εικονογραφημένες ιστορίες Εγχειρίδιο 1: 3-5 ετών, Εγχειρίδιο 2: 6-8 ετών, Εγχειρίδιο 3 : 9-11 ετών 3 Συμπληρωματικά Εγχειρίδια για τους Γονείς: Συμπληρωματικό στο Εγχειρίδιο των Εκπαιδευτικών: Υπογραμμίζεται η συνεργασία εκπαιδευτικών και γονέων Προτεινόμενες Δραστηριότητες για το σπίτι σε κάθε θεματική ενότητα, που οι γονείς ενθαρρύνονται να κάνουν με το παιδί στο σπίτι

RESCUR 2 ο Χρόνο: Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών Πιλότος σε σχολεία κάθε χώρας 3 ος Χρόνος: Αναθεώρηση του Αναλυτικού Προγράμματος Έκδοση σε 7 διαφορετικές γλώσσες (6 χωρών και Αγγλική Γλώσσα)

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΨΥΧΙΚΗΣ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑΣ (Αυξάνοντας τους προστατευτικούς παράγοντες/ Μειώνοντας τους παράγοντες επικινδυνότητας) Άμεσες Δεξιότητες (Taught) ΈΜΜΕΣΕΣ- Διαδικασίες (Caught)

Άμεσες Δεξιότητες (Taught) ΨΥΧΙΚΗ Ανθεκτικότητα Μέσω του Αναλυτικού Προγράμματος ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ Σε άλλες Διδακτικές Ενότητες

ΤΑΞΗ Κλίμα & Σχέσεις Συμπεριφορές & Αντιλήψεις Εκπαιδευτικών ΣΧΟΛΕΙΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Πολιτική του Σχολείου Ψυχική Ανθεκτικότητα Εκπαιδευτικών Ανθεκτικότητα Γονέων Εμπλοκή ΕΜΜΕΣΕΣ-Διαδικασίες

Δραστηριότητες Bιωματικές ασκήσεις Ιστορίες Μασκώτ Αληθινά πρόσωπα για να διδάξουμε θεματική

Θεματικές στο Ευρωπαικό Project Ψυχικής Ανθεκτικότητας RESCUR

1-Ανάπτυξη Θετικής Αντίληψης και φιλοσοφίας (Positive Mindset) Αισιόδοξη Προδιάθεση: «Καλά πράγματα θα συμβούν», επιμονή στις αντιξοότητες: προστατευτικός παράγοντας (Scheiner & Curver, 1992) Θετική σκέψη προωθεί την υγεία, την ευεξία και την μακροζωία (Seligman, 2011 ) Εκτιμώ και απολαμβάνω τα θετικά συναισθήματα: προστατευτικός παράγοντας (Compton, 2005) Χιούμορ (θετική αντίληψη των γεγονότων της ζωής): προσθέτει στην ψυχολογική ευεξία, ικανοποίηση από τη ζωή, αυτοσυναίσθημα (Peterson, Ruch, Beerman, Park & Seligman, 2007)

2- Θεμελιώνοντας στα δυνατά σημεία Χτίζω και ανακαλύπτω τα δυνατά στοιχεία του παιδιού: βοηθάω το παιδί να αντιμετωπίσει προκλητικές καταστάσεις και αντιξοότητες Ανακαλύπτω τον εαυτό μου Θετική Αυτοαντίληψη & Αυτοεκτίμηση: προστατευτικοί παράγοντες ενάντια στις αντιξοότητες (Bernard, 2004, Garmezy 1991) Συναίσθηση των δυνατών στοιχείων στον ακαδημαϊκό και κοινωνικό τομέα Αξιοποίηση των δυνατών στοιχείων στον ακαδημαϊκό και κοινωνικό τομέα προωθεί το θετικό τρόπο σκέψης: σημαντικός προστατευτικός παράγοντας

3- Αναπτύσσοντας αποφασιστικότητα Προσδιορισμός Εαυτού: προστατευτικός παράγοντας (Bernard, 2004) εξομαλύνει τις επιπτώσεις των αντιξοοτήτων (Simoes, 2012) Εμπιστοσύνη στον εαυτό & Εσωτερική Έδρα Ελέγχου (ψυχικά ανθεκτικά παιδιά: υψηλή αυτονομία, αυτοαποτελεσματικότητα, εσωτερική έδρα ελέγχου (Garmezy, 1991) Τα ψυχικά ανθεκτικά παιδιά χαρακτηρίζονται από συναισθήματα και πεποιθήσεις ότι τα πράγματα θα πάνε καλά (Werner, 1992, 2004) Αυτοπεποίθηση & αυτοαποτελεσματικότητα: προστατευτικοί παράγοντες (Masten, 2007, Noble & Grath, 2005, deRoon-Cassini, Mancini, Rusch, & Bonnano, 2010) Επίλυση Προβλημάτων και Αποφάσεις: σημαντικές δεξιότητες για τη αντιμετώπιση αντιξοοτήτων, σημαντικός παράγοντας που μετριάζει την επίδραση αρνητικών γεγονότων στη ζωή (Simoes, 2012) Υπεράσπιση του εαυτού & γνώση δικαιωμάτων : συμβάλλει στην αυτοεκτίμηση (Wolf & Yuan, 2001)

4-Βελτίωση Δεξιοτήτων Επικοινωνίας Αποτελεσματικές Δεξιότητες Ακρόασης: προωθούν τη θετική αλληλεπίδραση Ενσυναίσθηση: αυξάνει την ψυχική ανθεκτικότητα εξαιτίας των ισχυρών σχέσεων που δημιουργούνται (Luthar, 2006) Επικοινωνία των ιδεών (προωθεί εμπιστοσύνη, αίσθηση ταυτότητα, ικανοποιεί την εσωτερική ανάγκη για εκτίμηση (Glasser, 2000) Διεκδικητικότητα: Σχετίζεται με το υγιές αυτοσυναίσθημα, υγιής κοινωνική ανάπτυξη

5-Υγιείς Ανθρώπινες Σχέσεις Υγιείς Σχέσεις με ενήλικους & συνομηλίκους: σχετίζεται με Ψ.Α.(Werner, 1990) more able to acquire social skills, develop self- and social awareness, and recruit emotional support in times of stress (Doll, Zucker and Brehm, 2004 Υγιείς Σχέσεις στην Οικογένεια: προστατευτικός παράγοντας που προωθεί την υγιή ανάπτυξη παιδιών ακόμα και όταν αντιμετωπίζουν στρεσσογόνους και παράγοντες επικινδυνότητας (Morrison Gutman et al, 2010). Θετικές σχέσεις μαθητών και εκπαιδευτικών: προστατευτικός παράγοντας για τα παιδιά (Hamre & Pianta, 2005) Επιλύοντας αποτελεσματικά διαπροσωπικές συγκρούσεις (Doll, Zucker & Brehm, 2004) Αναζήτηση βοήθειας από άλλους: προστατευτικός παράγοντας Περιορισμένο Σύστημα Κοινωνικής Υποστήριξης: αυξάνει την ευαλωτότητα σε στρεσσογόνους παράγοντες και μειώνει την πιθανότητα να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις αντιξοότητες (Lee et al, 2012)

6-»Μεταμορφώνοντας» τις Δυσκολίες σε Ευκαιρίες Αναπροσδιορισμός αντιξοότητας & ανάπτυξη θετικών στρατηγικών αντιμετώπισης: κομβική δεξιότητα ενίσχυσης της Ψ.Α. (Newman, 2002) Αποδίδοντας θετικό νόημα στις αντιξοότητες και τα εμπόδια της ζωής: ισχυρός προβλεπτικός παράγοντας Ψ.Α.(Hildon, Smith, Netuvelli & Blane, 2008) Αναπτύσσοντας θάρρος, επιμονή και αισιοδοξία στις αντιξοότητες Μετατρέποντας προκλήσεις & στρεσογόνους παράγοντες: ευκαιρίες εξέλιξης Ενδυναμώνοντας την πνευματική ανθεκτικότητα, αξιοποιώντας τα δυνατά στοιχεία και καλλιεργώντας τις σχέσεις: κομβικές δεξιότητες υπερνίκησης εμποδίων (Seligman, 2011)

Teacher Resilience Ψυχική Ανθεκτικότητα Εκπαιδευτικών Εκπαίδευση πιλότου είχε ως στόχο και εκπαίδευση και ενδυνάμωση εκπαιδευτικών

Yλοποίηση Πιλότου RESCUR Εκπαίδευση 38 νηπιαγωγών και δάσκαλων σ ένα μικρό κομμάτι του Προληπτικού Προγράμματος Ψυχικής Ανθεκτικότητας, Πανεπιστήμιο Κρήτης Οκτώβριος 2014: Εκπαίδευση, 6 εβδομάδες υλοποίηση πιλότου αρχές Δεκεμβρίου Θεματικές: Αναπτύσσοντας Θάρρος στις αντιξοότητες ζωής και καθημερινότητας Διαχείριση της Απόρριψης

Πιλοτικό πρόγραμμα RESCUR Mαθήματα, εμπειρίες και αναστοχασμοί….

Ολοκλήρωση προγράμματος 5 Εγχειρίδια-Νοέμβριος 2015 Ψηφιακή μορφή προγράμματος Στόχος η επιτυχημένη υλοποίηση σε σχολεία και νηπιαγωγεία Αναγκαία η εκπαίδευση πριν υλοποίηση Εκπαίδευση από Μονάδα Σχολικής Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Ψηφιακό Υλικό RESCUR Ψηφιακή μορφή του RESCUR Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστήμιο Κρήτης Σεμινάρια εκπαίδευσης: Αναστάσιος Ματσόπουλος