Η Γυναίκα της Ζάκυθος ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ Μάθημα: Θέματα Συγκριτικής Φιλολογίας Επίκουρη καθηγήτρια: Άννα-Μαρίνα Κατσιγιάννη 21/01/14, Πάτρα Επιμέλεια εργασίας : Δασκάλου Χαρά,lit2818 Σάλιαρη Ανδριάνα,lit2961

«Η Γυναίκα της Ζάκυθος» Τόπος της αφήγησης είναι η Ζάκυνθος και χρόνος το 1826 (όταν οι Τούρκοι πολιορκούν το Μεσολόγγι). Ο αφηγητής, η persona του συγγραφικού υποκειμένου, είναι ιερομόναχος, άνθρωπος απλός και θεοσεβούμενος, που παρακολουθεί άναυδος όσα συμβαίνουν γύρω του και βλέπει διδακτικά οράματα. Ο τόνος της φωνής του είναι βιβλικός (θυμίζει τον λόγο της Aποκάλυψης) και η αφήγησή του συχνά αλληγορική. Το έργο συντίθεται από δύο διαπλεκόμενα θέματα: τη σκληρή και ανήθικη συμπεριφορά της Γυναίκας και τη δύσκολη ζωή των γυναικών του Μεσολογγιού που βιώνουν την προσφυγιά και τη ζητιανιά στο νησί που κατέφυγαν για να γλιτώσουν από τους Τούρκους. Ο Ιερομόναχος Διονύσιος περιγράφει με απροκάλυπτη απέχθεια τον χαρακτήρα της Γυναίκας της Ζάκυθος και στιγματίζει τον τρόπο με τον οποίο μεταχειρίζεται τις Μεσολογγίτισσες. Μιλά για τη μοχθηρή ψυχή της και για το αβυσσαλέο μίσος της απέναντι στην Επανάσταση. Ταυτόχρονα οραματίζεται και τη μελλοντική τιμωρία της. Στη δεύτερη επεξεργασία ο Σολωμός σχεδίαζε ανάμεσα στα άλλα να αναπτύξει και το θέμα της αναστάτωσης που έφεραν στον λαό της Ζακύνθου τα νέα για την πορεία της Επανάστασης. Στην τρίτη επεξεργασία σχεδίαζε να ανατρέψει τελείως την υπόθεση με την εμφάνιση του Διαβόλου, του οποίου όργανο είναι η μισητή Γυναίκα, και να διευρύνει την προοπτική, έτσι ώστε η αφήγηση να εστιάζει σε μια γενικότερη σύγκρουση ανάμεσα στο καλό και το κακό. Aυτά και άλλα σχεδιάσματα δεν κατέληξαν ποτέ σε μια, έστω πρωτογενή, μορφή μετουσίωσης, αλλά έμειναν αιωρούμενα ανάμεσα στις ιταλικές σημειώσεις και σε λίγους μεμονωμένους ελληνικούς στίχους.

«Η Γυναίκα της Ζάκυθος» (ερμηνείες) Οξύτατο πεζό σατιρικό έργο, που έχει στόχο να σατιρίσει την ανήθικη και αντεθνική στάση ενός ανώνυμου γυναικείου προσώπου, της Γυναίκας της Ζάκυθος. Είναι προφανές ότι το άγνωστο σήμερα σε εμάς γυναικείο πρόσωπο ήταν τότε, την εποχή που ο Σολωμός έγραφε τη σάτιρά του εναντίον της, γνωστό στην ζακυνθινή κοινωνία και πιθανότατα ανήκε στην τάξη των ευγενών/πλουσίων, αν αναγνωρίσουμε ως ρεαλιστικά τα βιογραφικά στοιχεία που δίνει το ίδιο το σατιρικό κείμενο. Πάντως, μια από τις πιο πιθανές υποθέσεις είναι αυτή που ταυτίζει την εκτρωματική Γυναίκα με τη σύζυγο του Δημητρίου Σολωμού Ελένη Αρβανιτάκη. Την αφήγηση και τη σατιρική επίθεση εναντίον της Γυναίκας έχει αναλάβει ο ιερομόναχος Διονύσιος, ποιητικό προσωπείο του Σολωμού. Ο τίτλος, άλλωστε, που χρησιμοποίησε ο ίδιος για το έργο είναι: «Όραμα του Διονύσιου Ιερομόναχου, εγκάτοικου εις ξωκλήσι Ζακύνθου» («Visione di Dionisio Ιερομόναχο εγκάτοικου εις ξωκλήσι Ζακύνθου»). Το έργο είναι γραμμένο στη δημοτική γλώσσα με πολλά ζακυνθινά ιδιωματικά στοιχεία και με έντονο προφητικό ύφος, κατά το πρότυπο της Αποκάλυψης του Ιωάννη και της Υπερκάλυψης του Φόσκολο. Χωρίζεται σε αριθμημένα κεφάλαια και το κάθε κεφάλαιο σε αριθμημένες παραγράφους ο αριθμός των οποίων ποικίλλει. Η σύνταξη χαρακτηρίζεται από τη χρήση του μεταβατικού συνδέσμου και, όπως στην Αποκάλυψη και την Υπερκάλυψη. Αφηγείται μια «διδακτική» ιστορία, όπου οι κακοί αριστοκράτες αδιαφορούν για την εθνική εξέγερση και τα βάσανα του καλού λαού, ο οποίος πραγματώνει την επανάσταση υφιστάμενος τις συνέπειες. Παρουσιάζει το νεοελληνικό έθνος, εν τη γενέσει του, ως βαθιά διασπασμένο και αντιφατικό. Η Γυναίκα της Ζάκυνθος δεν αποτελεί ένα πολιτικά στρατευμένο κείμενο αλλά στρατευμένο μόνο στη λογοτεχνία, και ακριβώς γι' αυτό αξιώνεται να είναι ένα ιδρυτικό κείμενο τής (μορφοποιούμενης τότε) νεοελληνικής εθνικής λογοτεχνίας και της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας. ο Σολωμός μετέχει, ως οργανική συνιστώσα, στην επανάσταση του '21, δηλαδή στην ιδρυτική διαδικασία του νεοελληνικού έθνους-κράτους, στη θεσμική μορφοποίηση και τη μορφική αποτύπωση του νεοελληνισμού.

Επεξεργασία χειρογράφου 1826: ο Σολωμός άρχισε να καταπιάνεται με το έργο αυτό στη Ζάκυνθο (κατά τη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου) και ολοκλήρωσε την πρώτη του αυτή γραφή το :Δεύτερη επεξεργασία του κειμένου. Παρεμβάσεις στο αρχικό κείμενο (προσθήκες-διαγραφές-παραλλαγές) 1833:Τρίτη επεξεργασία. Ο ποιητής φαίνεται να επιθυμούσε τη ριζική ανατροπή του έργου,επηρεασμένος από την περιβόητη οικογενειακή δίκη το Επιθυμεί να συνδέσει την σάτιρα με το Κακό, εντάσσοντας στο κείμενο σατιρικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους σε βάρος του Ζαμπέλη( δικηγόρος του Ιωάννη Λεονταράκη). Η απόπειρα αποτυπώνεται σε σπασμωδικά σχεδιάσματα και βιαστικούς στοχασμούς. Η προσπάθεια εν τέλει αποβαίνει αποτυχημένη, η επεξεργασία λειψή και αδιέξοδη. Μοιάζει περισσότερο η επεξεργασία αυτή σαν πρόχειρο σκαρίφημα,γι’ αυτό και αγνοήθηκε μετέπειτα.

Η συνδυαστική συγκρότηση του κειμένου Α΄Σχεδίασμα των Ελεύθερων πολιορκημένων( «συνθεμένο εις είδος προφητικού θρήνου εις το πέσιμο του Μεσολογγίου») «Νεκρική Ωδή» αριθμ.2 («εν είδει προφητείας», χωρίς ωστόσο να είναι σαφής η ακριβής θέση της στο έργο). «Υπερκάλυψη» του Foscolo (1816): 1.Βιβλικός πεζόμορφος στίχος( «βιβλικό» ΚΑΙ). 2. Προφητικός χαρακτήρας κειμένου. 3. Αφηγηματική δραστικότητα του στίχου (παρατακτική δομή). 4. Βιαιότητα του τόνου. «Αποκάλυψη» του Ιωάννη ( ποίηση της Θείας Γραφής δηλαδή «βιβλικός» στίχος) Λυρικό είδος της ωδής Σατιρική ποίηση Παραμύθι (στη γραμμή της Χαλιμάς) Ο λίβελλος ( «Υπερκάλυψη»,Foscolo ) Καταγγελτικός τόνος (Ανώνυμος του 1789)

Η λειτουργία των ωδών μέσα στο κείμενο Η προφητεία για την καταστροφή, στο Ά σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων, ανοίγει έναν διπλό διάλογο, αφενός στο εσωτερικό της με το ηθικά Καλό που εκπροσωπούν οι πολιορκημένοι, αφετέρου στη μακρά κλίμακα του έργου, με το απόλυτα Κακό, δηλαδή τη Γυναίκα (ο διάλογος αυτός διευρύνεται αν ληφθεί υπόψη η απόδοση του ηθικού χαρακτήρα της κόρης στη «Νεκρική ωδή»).

¨Διονύσιος Ιερομόναχος¨ Η αφήγηση του κειμένου γίνεται υπό το πρίσμα του πανταχού παρόντος πλην αμέτοχου στα δρώμενα σατιριστή αφηγητή- Ιερομόναχου. Παντογνώστης αφηγητής( ο αναγνώστης καλείται να δει με τα μάτια του Ιερομόναχου). Αναδρομικά κατεκτημένη γνώση βασισμένη σε μια στοχαστική επεξεργασία. ( Κεφ.1 στίχος 1). Φορτισμένο λεξιλόγιο ( κεφ.2 -φτάνει το όριο οξύτητας, βιαιότητας και εμπάθειας του λιβέλλου, καθώς σκιαγραφεί το πορτρέτο της Γυναίκας προοικονομώντας το κακό τέλος της). Στρατηγικά τοποθετημένοι μεταφερόμενοι υπερβατικοί λόγοι οξύνουν τη συγκρουσιακή φορά του λόγου του αφηγητή εναντίον της Γυναίκας (κεφ. 6, στίχ. 2, στ. 7,στ. 15, στ. 17,18 ).

Αντιδιαστολή δυνάμεων ¨Καλού και Κακού¨ Αφηγητής-Ιερομόναχος, φορέας του Θείου, εσχατολογικού πνεύματος VS Γυναίκα- «Διάβολος. Λαός Ζακύνθου και Μεσολογγίτισσες VS Γυναίκα ( κεφ.4).

Δομική οργάνωση του κειμένου Ρυθμική οργάνωση : Στηρίζεται στην επανάληψη σχημάτων μορφο- συντακτικών παραλληλισμών και τονικών παραλληλισμών (σχήματα συντακτικών παραλληλισμών με την εμφατική χρήση του βιβλικού «Και» σε συνδυασμό με εκείνα του βιβλικού τόνου). σταθερός άξονας αναφοράς :αρχή της φωτοσκίασης – παράδειγμα : το κεφάλαιο 5 τοποθετείται σκοπίμως ανάμεσα στα 4 και 6, τα οποία αποτελούν εκφάνσεις του Κακού, προκειμένου τα στοιχεία του κεφαλαίου 5 να αναδειχθούν ως φορείς υψηλού ήθους. Τεχνική Αποστασιοποίησης :επιτυγχάνεται με τον οραματικό- προφητικό χαρακτήρα του κειμένου και αποστασιοποιεί τον αφηγητή από όσα εκθέτει.

Ειδολογική ένταξη κειμένου Ο διάλογος μεταξύ ειδών στην υπηρεσία του Καλού( «ποίηση της Θείας Γραφής») και ειδών στην υπηρεσία του Κακού (σάτιρα), που θεματοποιείται ποιητολογικά στο σύνθεμα του χειρογράφου με σημεία αναφοράς το «σοβαρό και υψηλό» μέρος από τη μια, το «φαρμακερό-κωμικό» από την άλλη, συνδέεται με τον προβληματισμό του ποιητή για έργα συνθετικού χαρακτήρα σε επίπεδο θεματικής και μορφής, τα οποία δεν θα είναι το αποτέλεσμα της υπέρβασης των υπαρχόντων λογοτεχνικών ή της ανασκευής τους αλλά της συνδυαστικής αξιοποίησης τους σε νέα υπέρ-ειδολογική προοπτική στο πεδίο της ποίησης. Γραμματολογικά το κείμενο έχει χαρακτηριστεί ως πεζογράφημα, αφήγημα ή ιδιόρρυθμο πεζό με ποιητικά στοιχεία, ποίημα σε πεζό, δραματική σάτιρα, πρωτοποριακή μορφή πεζού αφηγηματικού λόγου αλλά και «εθνικό» κείμενο. Το βέβαιο είναι ότι, έως σήμερα ακόμα κανείς χαρακτηρισμός δεν επικράτησε ευρέως και το κείμενο εξακολουθεί να παραμένει γραμματολογικά αιωρούμενο και υφολογικά αινιγματικό. Άλλωστε, η ίδια η μορφή του κειμένου είναι ασταθής και η πλοκή του χασματική. Ο Σολωμός με επιστολή του προς τον Γεώργιο Μαρκορά (1830) αναφέρεται στον βασανιστικό του αγώνα για την επίτευξη κάποιου «νέου είδους»( («genere nuovo»). «H Γυναίκα της Ζάκυνθος αντιπροσωπεύει ουσιαστικά την άσκηση του Σολωμού σε μια γραφή όχι μεικτή αλλά ιδιωματική. Μεικτή γραφή σημαίνει ανάμειξη των ειδών, ιδιωματική σημαίνει πορεία προς το άγνωστο, προς ένα λόγο που δεν υπάρχει εκ των προτέρων, αλλά δημιουργείται την στιγμή της αποτύπωσης του» (Δημήτρης Δημηρούλης).

Βιβλιογραφία Δημήτρης Αγγελάτος, Το έργο του Διονυσίου Σολωμού και ο κόσμος των λογοτεχνικών ειδών, Gutenberg, Αθήνα 2009.