Ρεαλισμός και νατουραλισμός

Παρουσίαση με θέμα: "Ρεαλισμός και νατουραλισμός"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Ρεαλισμός και νατουραλισμός
Πηγή: Γιάννης Μπασκόζος, «Ρεαλισμός σε Αναζήτησητου Πραγματικού»

2 Θα δούμε τον ρεαλισμός ως
1) Μία αναζήτηση του πραγματικού που δεν σταμάτησε ποτέ, από την αρχαιότητα ως σήμερα και 2) Ως ιστορικό λογοτεχνικό ρεύμα του 19ου αιώνα. Ας σκεφτούμε και το ζήτημα της ίδιας της «πραγματικότητας»: είμαστε σίγουροι ότι την καταλαβαίνουμε; Για παράδειγμα η εικόνα της πραγματικότητας που μας προσφέρεται από τα media είναι αξιόπιστη; 'Οχι λίγοι πιστεύουν ότι η πραγματικότητα έχει αντικατασταθεί από την "εικόνα της πραγματικότητας". Τα media, κατ' αυτή την άποψη, δημιουργούν τη νέα πραγματικότητα, σαν fiction. Η πραγματικότητα βιώνεται ως θέαμα.

3 Η σχέση λογοτεχνίας και πραγματικότητας
Η λογοτεχνική γλώσσα «αποδίδει» την πραγματικότητα, αλλά πώς; Αντικειμενικά, υποκειμενικά και ενδεχομένως όχι αξιόπιστα ή την «κατασκευάζει»; Σε αντίθεση με την πολυδιάσπαση που κυριαρχεί στον αιώνα μας, ο 19ος αιώνας είχε επιβάλει την παντοδύναμη κυριαρχία της πραγματικότητας. Με τον ρεαλισμό συνυφαίνεται μια δημοκρατική τάση. Κυριαρχούσε τότε η πεποίθηση ότι: η πραγματικότητα υπάρχει και χρειάζεται να την αλλάξουμε. Ο ρεαλισμός συχνά ονομάζεται και κριτικός ρεαλισμός.

4 Οι πρώτες έννοιες του ρεαλισμού
Η πρώτη αντίληψη για έναν ζητούμενο ρεαλισμό στη σχέση τέχνης-πραγματικότητας βρίσκεται στην ταύτιση της τέχνης με τη μίμηση. Το ξεπέρασμα της απλής μίμησης επιχειρεί ο Αριστοτέλης που τόνιζε ότι ο καλλιτέχνης μιμείται όχι σαν παιχνίδι, όπως ήθελε ο Πλάτωνας, αλλά γιατί μαθαίνουμε κάτι (Ρητορική). Γι' αυτό ο καλλιτέχνης μιμείται όχι το "καθ' έκαστον" αλλά το "καθόλου" - όχι δηλαδή το τυχαίο και το συμπτωματικό αλλά την πραγματικότητα στη γενίκευσή της.

5 19ος αιώνας Πολύ αργότερα ο John Ruskin, άνθρωπος με βαθιά θρησκευτική συνείδηση που πίστευε ότι η τέχνη πρέπει ν' αποκαλύπτει το μεγαλείο και το κάλλος της Δημιουργίας τόσο καθαρά και πιστά και με τόση ευγλωττία όσο και η ίδια η φύση, ζητά από τους καλλιτέχνες να παριστάνουν το πραγματικό, όχι όμως τις φευγαλέες εντυπώσεις της απλής εμπειρίας, αλλά τις ουσιαστικές μορφές, τους αναγκαίους νόμους των πραγμάτων. Εξαρχής, λοιπόν, η αναζήτηση της αλήθειας στη σχέση έργου-πραγματικότητας, είχε ως ζητούμενο κάποιες μεθοδολογικές αρχές που αναγκαστικά θα στηρίζονταν στη φιλοσοφική και κοσμοθεωρητική αντίληψη του δημιουργού. "Ρεαλιστικά" στοιχεία διατρέχουν, λοιπόν, όλη την ιστορία της τέχνης "έως ότου τον 18ο και 19ο αιώνα συγκροτηθεί η ρεαλιστική καλλιτεχνική αντίληψη σαν μέθοδος".

6 Ο ρόλος της επιστήμης στον 19ο αιώνα
Στα τέλη του 18ου και του 19ου αιώνα βεβαιώνεται ότι η αντικειμενική πραγματικότητα υπάρχει έξω από τη νόηση. Στα 1859 ο Darwin δημοσιεύει την "Καταγωγή των ειδών", ο δε Ernest Renan στο έργο του "Το μέλλον της επιστήμης" (1848-9) οριοθετεί "τον πραγματικό κόσμο που αποκαλύπτεται από την επιστήμη ως ασύγκριτα ανώτερο από τον ανυπόστατο κόσμο που είναι γέννημα της φαντασίας".

7 Ο ρεαλισμός αναπτύσσεται ως αντίπαλον δέος του ρομαντισμού
Ο ρεαλισμός στο μυθιστόρημα έρχεται ορμητικά με τη σειρά του ν' αναιρέσει τον ρομαντισμό. Μαζί με τον ρομαντισμό θέλει να καταργήσει τα ψέματα και τα όνειρα. Χλευάζει τη φαντασία, τα φεγγαρόφωτα και τις χλαμύδες, τα περιπαθή ερωτικά αισθήματα, τις λύρες, τις άρπες και τα μαυριτανικά παλάτια και όλα όσα αποτελούν τα "φετίχ" του ρομαντισμού. Είναι χαρακτηριστική η επιμονή του Ζολά όταν γράφει: "επιμένω στη μείωση του ρόλου της φαντασίας».

8 Σχέση και διαφορές ρεαλισμού-νατουραλισμού
Για μεγάλες περιόδους και για αρκετούς κριτικούς της τέχνης ο ρεαλισμός και ο νατουραλισμός βρίσκονταν σε μια αξεδιάλυτη σύμπλεξη. Ο Ε. Ζολά έγραφε για τον ρεαλισμό εννοώντας τον νατουραλισμό. 'Αλλοι θεωρούσαν ότι ο νατουραλισμός "εξωθεί" τον ρεαλισμό στ' άκρα. Ο Damian Grant τους διαφοροποιεί λέγοντας ότι Ο ρεαλισμός προέρχεται από τη φιλοσοφία και έχει έναν αντικειμενικό σκοπό να φτάσει στην πραγματικότητα. Ο νατουραλισμός προέρχεται από τη φυσική επιστήμη. Είναι τάση". Ο νατουραλισμός έχει πράγματι ως βάση τον θρίαμβο της επιστήμης, του θετικισμού.

9 Περισσότερα για τον νατουραλισμό
Ο νατουραλισμός δείχνει έτσι ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις πιστές απεικονίσεις όπου η έννοια πιστή "απεικόνιση" σημαίνει ακριβή αναπαράσταση της πραγματικότητας όπως προσεγγίζεται με τα αισθητήρια όργανα. Οι καταγραφές του ως εμπειρικές-αισθητηριακές αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα στατικά-φωτογραφικά. Πιο εναργής χαρακτηρισμός για τον νατουραλισμό δίνεται από τον Ε. Ζολά που θεωρεί τη ρεαλιστική (νατουραλιστική δηλ.) τέχνη σαν "ένα απλό τζάμι πολύ καθάριο που φιλοδοξεί να είναι τόσο διάφανο που οι εικόνες που το διαπερνούν να ξαναδημιουργούνται σ' όλη τους την πραγματικότητα". Αλλά και ο νατουραλιστής συγγραφέας «μιμείται» τον θετικό επιστήμονα και προσπαθεί να «μελετήσει» του ήρωές του «επιστημονικά». Είναι σα να τους βάζει στο μικροσκόπιο και να εξετάζει τις αντιδράσεις τους.

10 Ο νατουραλιστής περιγράφει και να «εξετάζει» τη συμπεριφορά χαρακτήρων σε ακραίες συνθήκες φτώχιας και εξαθλίωσης, καθώς τότε είναι που αποκαλύπτεται η «ζωώδης» πλευρά της ανθρώπινης φύσης. Ο χαρακτηριστικότερος τίτλος έργου του Ζολά είναι Το κτήνος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα από την ελληνική λογοτεχνία είναι Ο ζητιάνος του Καρκαβίτσα. Συχνά οι νατουραλιστές εξετάζουν τη σχέση της κληρονομικότητας με το περιβάλλον, όπως ο Παπαδιαμάντης στη Φόνισσα. Ωστόσο, οι μεγάλοι συγγραφείς, όπως ο Παπαδιαμάντης και ο Μωπασάν, ξεφεύγουν από και ξεπερνούν τα στενά όρια της νατουραλιστικής ιδεολογίας.

11 Απόπειρες ορισμού του ρεαλισμού
Ο ορισμός του ρεαλισμού είναι τελικά σαν τη Λερναία 'Υδρα. 'Οσο νομίζεις ότι του κόβεις τα κεφάλια - διευθετώντας τις συγχύσεις που τον διαπερνούν - τόσο νέα προβλήματα δημιουργούνται. Τι είναι ακριβώς; Αισθητική κατηγορία, τάση, ρεύμα, καλλιτεχνική μέθοδος, επιστημολογικό κριτήριο ; Πολλοί μελετητές παραιτήθηκαν από το να τον ορίσουν. 'Αλλοι, όπως ο Αραγκόν, προτίμησαν να μιλήσουν για πολλούς ρεαλισμούς όπου ο καθένας ανταποκρίνεται σε μια "συγκεκριμένη εποχή" και μια "συγκεκριμένη κοινωνία".

12 Η αναζήτηση της αλήθειας υπήρξε πάντα κομβικό ζητούμενο και ταυτόχρονα το στοιχείο του αυτοπεριορισμού του ρεαλισμού. Προσοχή, όμως, στη διαφορά αλήθειας και αληθοφάνειας! Ο ρεαλισμός είναι και τεχνική που δημιουργεί την (ψευδ)αίσθηση ότι ένα μυθοπλαστικό κείμενο είναι πραγματικό. Αυτό γίνεται με την προσοχή στη λεπτομέρεια, την τοποθέτηση των ηρώων σε συγκεκριμένους χρονότοπους με ιστορικότητα (χρονολογιες, ημερομηνίες), στη χρήση ονομάτων (ανθρώπων, τόπων, δρόμων, κλπ.). Η εξέλιξη της ρεαλιστικής ιστορίας υπακούει στην αρχή της αιτιότητας.

13 Μία κοινή μεταφορά για τον ρεαλισμό στον 19ο αιώνα είναι ότι η λογοτεχνία «αντανακλά» την πραγματικότητα, λειτουργεί σαν «καθρέφτης για την πραγματικότητα»: τι σημαίνει αυτό και τι προβλήματα ενέχει; Ζήτημα «κλειδί»: Ποιος είναι ο ρόλος της ιδεολογίας στον ρεαλισμό;

14 Το είδος του ρεαλιστικού μυθιστορήματος που αναπτύσσεται σε όλη την Ευρώπη αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα στην ιστορία της λογοτεχνίας. Αγγλία: Τσαρλς Ντίκενς, αδελφές Μπροντέ, Τζωρτζ Έλιοτ, κ.α. Γαλλία: Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Γκυ ντε Μωπασάν, Εμίλ Ζολά, Γκυστάβ Φλωμπέρ (που ξεφεύγει από τα όρια του ρεαλισμού και περνάει στον μοντερνισμό) Ρωσσία: Λέων Τολστόυ, Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι

15 Καθώς ο 19ος αιώνας προχωράει αναπτύσσεται και η αντίδραση στον ρεαλισμό, κυρίως ως διαμαρτυρία για τον παραγκωνισμό του υποκειμένου και της υποκειμενικής οπτικής Τα καλλιτεχνικά ρεύματα στο τέλος του 19ου αιώνα, η παρακμή, ο συμβολισμός και ο αισθητισμός, έχουν τις καταβολές τους στον ρομαντισμό και δίνουν έμφαση στην ατομική δημιουργικότητα. Τα όρια ανάμεσα στα ρεύματα αυτά είναι ρευστά.

16 Η περισσότερο πρωτοποριακή ποίηση γράφεται στη Γαλλία κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Ο Κάρολος Μπωντλαίρ θεωρείται ο πρόδρομος, ή ο πατέρας του μοντερνισμού. Ο Μπωντλαίρ, απομακρύνεται από τη φύση και στρέφεται στον κόσμο της μεγαλούπολης. Όμως δεν αντέχει και τους κοινούς ανθρώπους, έχει μια μισανθρωπία. Απομονώνεται σε ένα αίσθημα εξορίας. Το γεγονός ότι είναι μόνος, ότι η κοινωνία δεν τον κατανοεί δεν σημαίνει απαραίτητα ότι χάνει την ικανότητα να συμπάσχει με τους άλλους. Μελαγχολεί και η μελαγχολία του είναι ανίατη, γνωστή ως spleen, ή ennui (ανία). Αυτή η έννοια χρησιμοποιείται για όλη την περίοδο της λεγόμενης ρομαντικής παρακμής. Αλλά ο Μπωντλέρ ποτέ δεν αποποιείται την ρομαντική πεποίθηση ότι ο ποιητής πάνω απ’ όλα εκφράζει το ατομικό εγώ του μέσω της λυρικής ποίησης.

17 Ο Κάρολος Μπωντλαίρ

18 Η ποίηση του Μπωντλαίρ χαρακτηρίζεται από έναν δυϊσμό: εντοπίζει την ομορφιά όχι μόνο στο καλό, το ηθικό και το ωραίο, αλλά και στην πλέον ανήθικη, αποκρουστική ή σατανική εκδοχή του αστικού κόσμου. Πάνω απ’ όλα επιδιώκει να εντοπίσει το παράδοξο στην πιο αληθοφανή λεπτομέρεια, το φανταστικό πίσω από την πιο πεζή πραγματικότητα. (Ακριβώς αντίθετη είναι η πορεία του ρεαλισμού, που προσπαθεί να δώσει πειστικές εξηγήσεις για κάθε τι που φαίνεται παράδοξο ή φανταστικό, να εφαρμόσει τον νόμο της αιτιότητας και να δώσει επιστημονικές εξηγήσεις. ) Για να πετύχει τον στόχο του ο Μπωντλαίρ, προσφεύγει στη μέθη, στο όνειρο ή στην τρέλα, προσβλέποντας στην μεταμόρφωση της πραγματικότητας ή στη διαφυγή μέσω ενός χιμαιρικού ταξιδιού. Παρατηρούμε τα κοινά σημεία που έχει η ποίηση του Μπωντλαίρ με τον ρομαντισμό.

19 Αρτυρ Ρεμπώ (Το μεθυσμένο καράβι, Μια εποχή στην κόλαση, Εκλάμψεις)
Στα χνάρια του Μπωντλαίρ βαδίζουν, στη Γαλλία, οι λεγόμενοι "καταραμένοι ποιητές": ο Πωλ Βερλαίν και ο εραστής του, το "τρομερό παιδί" της ποίησης, ο περίφημος Αρτύρ Ρεμπώ. Ο Ρεμπώ θεωρούσε ότι ο ποιητής είναι οραματιστής, ένα είδος προφήτη, ότι έχει ικανότητες οξύτερες από έναν κανονικό άνθρωπο (και πάλι στοιχεία ρομαντισμού). Ο ποιητής πρέπει να δημιουργεί εικόνες περίεργες και πρωτότυπες, συνδυάζοντας τις λέξεις με τρόπο μαγικό, αφήνοντας τη φαντασία του ελεύθερη, έτσι ώστε να ξεφεύγει από την πεζή πραγματικότητα. Προς αυτή την κατεύθυνση, επιβάλλεται να γίνει έρμαιο των παθών του και να χρησιμοποιήσει οτιδήποτε θα τον βοηθήσει να ξεπεράσει την συμβατικότητα του κόσμου, να γευτεί, για παράδειγμα, σωματικές και πνευματικές εμπειρίες που του δίνουν οι απολαύσεις και οι καταχρήσεις. Βλέπουμε εδώ τη σχέση της αντισυμβατικής ζωής με την καλλιτεχνική δημιουργία που συναντάμε και στον αισθητισμό και την παρακμή.

20 Ο Ρεμπώ συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη της ποιητικής γλώσσας και στιχουργίας.
Πέρασε από τον παραδοσιακό στίχο στον ελευθερωμένο στίχο. Ελευθερωμένος στίχος Ελεύθερος στίχος. Άλλα ποιητικά κινήματα του τέλους του 19ου αιώνα: Οι προραφαηλίτες στην Αγγλία, ο παρνασσισμός με το ιδεώδες της καθαρής ποίησης στη Γαλλία και αλλού, ο συμβολισμός στη Γαλλία (Ζαν Μορεάς, Στεφάν Μαλλαρμέ, και άλλοι)

21 ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ (αρχές του 20ου αιώνα).
Όπως ο ρεαλισμός και ο ρομαντισμός, έτσι και ο μοντερνισμός είναι τόσο κεφάλαιο στην ιστορία της λογοτεχνίας (υπάρχει ένα σώμα κειμένων που εντάσσονται σε αυτό το ρεύμα και τα πολλά παρακλάδια του) όσο και θεωρία ή, καλύτερα, θεωρίες, για τη λογοτεχνία. Ποτέ δεν υπήρξε τόσο έντονος πειραματισμός στην λογοτεχνία αλλά και στις άλλες τέχνες όσο τις πρώτες τρεις δεκαετίες του 20ου αιώνα. Μεγάλοι ευρωπαίοι μοντερνιστές είναι ο Τ. Σ. Έλιοτ, ο Τζέιμς Τζόυς, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Μαρσέλ Προυστ, ο Φραντς Κάφκα, ο Τόμας Μαν, ο Αντρέ Ζιντ, ο Φερνάντο Πεσσόα, ο Ρόμπερτ Μούζιλ, κ.ά. Επίσης, στον μοντερνισμό εντάσσονται και διάφορες «πρωτοπορίες» στην τέχνη και τη λογοτεχνία, η σημαντικότερη από τις οποίες είναι ο σουρεαλισμός ή υπερρεαλισμός. Μεγάλοι Έλληνες υπερρεαλιστές ποιητές είναι ο Ανδρέας Εμπειρίκος και ο Νίκος Εγγονόπουλος.

22 Κάποια σημαντικά χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού μοντερνισμού είναι:
1. Έμφαση στην υποκειμενικότητα και στις προσωπικές εντυπώσεις, στο πώς βλέπουμε παρά στο τί βλέπουμε (ένα ενδιαφέρον που φαίνεται καθαρά στις τεχνικές του εσωτερικού μονολόγου και τη ροή της συνείδησης). 2. Αμφισβήτηση και απόρριψη των συμβάσεων του ρεαλιστικού μυθιστορήματος, καθώς πλέον δεν είναι δυνατή η πίστη στην αντικειμενικότητα της πραγματικότητας και στις σταθερές ηθικές αξίες. 3. Αποσπασματικότητα στη γραφή και ασυνέχεια στην αφήγηση. 4. Τάση για «αυτοαναφορικότητα». 5. Σύγχυση των ορίων μεταξύ των λογοτεχνικών ειδών. Ο μοντερνισμός σε μεγάλο βαθμό αμφισβητεί την διδακτική λειτουργία της λογοτεχνίας και τονίζει την αισθητική της αξία.

23 Μας ενδιαφέρει να εξετάσουμε τί μας λέει το κείμενο αναφορικά με:
1) Τον ρόλο του θεατή, του ακροατή, ή του αναγνώστη στην κατανόηση της πραγματικότητας ή της λογοτεχνίας. 2) Τη σημασία του «δείχνω» σε αντίθεση με το «λέω» στον μοντερνισμό. 3) Τη σημασία των εντυπώσεων.