ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ATOMA ME ANAΠΗΡΙΑ Σοφία Κουκούλη, Ph.D. Επ. Καθηγήτρια Κοινωνικής Πολιτικής Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας ΤΕΙ Κρήτης 1.

Παρουσίαση με θέμα: "ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ATOMA ME ANAΠΗΡΙΑ Σοφία Κουκούλη, Ph.D. Επ. Καθηγήτρια Κοινωνικής Πολιτικής Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας ΤΕΙ Κρήτης 1."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ATOMA ME ANAΠΗΡΙΑ Σοφία Κουκούλη, Ph.D. Επ. Καθηγήτρια Κοινωνικής Πολιτικής Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας ΤΕΙ Κρήτης 1

2 ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ  Άτομα με ειδικές ανάγκες ή άτομα με αναπηρία;  Πρότυπα αναπηρίας (ταξινομήσεις αναπηριών).  Μέγεθος πληθυσμού - χαρακτηριστικά  Κοινωνική πολιτική για τα άτομα με αναπηρία (Γενικά).  Κοινωνική προστασία των ΑμεΑ στην Ελλάδα (εκπαίδευση, απασχόληση, κοινωνική ασφάλιση, κοινωνική φροντίδα/πρόνοια, ευαισθητοποίηση του πληθυσμού).  Στάσεις στην αναπηρία  Ευρωπαϊκή Ένωση και αναπηρία.  Συμπεράσματα. 2

3 ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΩΝ  Παλαιότεροι: Άτομα με ειδικές ανάγκες, άτομα με ειδικές δεξιότητες, μειονεκτούντα άτομα.  Σήμερα: ‘Ανάπηρα άτομα’ ή καλύτερα ‘άτομα με αναπηρία’ (πιο αποδεκτοί και από τα ίδια τα ΑμεΑ).  Άλλες χώρες: ‘disabled’ ή ‘handicapped’. 3

4 ΠΡΟΤΥΠΑ (ΜΟΝΤΕΛΑ) ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΙΑΤΡΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ Ποιος το έχει; Ατομικό πρόβλημα Κοινωνικό πρόβλημα Αίτια; Ιατρικά αίτια Κοινωνικά αίτια Παρέμβαση; Ιατρική φροντίδαΕπιδόματα Υπηρεσίες Κοινωνική ένταξη Εστίαση; Ατομική θεραπείαΕξατομικευμένη παρέμβαση Κοινωνική δράση Αλλαγή ποιού; Ατομική προσαρμογή Προσαρμογή του περιβάλλοντος και κοινωνική αλλαγή Με ποιες πολιτικές θα αντιμετωπιστεί; Πολιτική υγείαςΠολιτικές κοινωνικής φροντίδας/πρόνοιας Συνδυασμός πολιτικών – αλλαγή στάσεων στην αναπηρία 4

5 ΙΑΤΡΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ Το ιατρικό πρότυπο εστιάζει σε αυτό που κάποιος δεν μπορεί να κάνει: Ένας χρήστης αναπηρικής καρέκλας Δεν μπορεί να ανεβεί σκαλοπάτια ή να περπατήσει στα καταστήματα. Ένα άτομο με προβλήματα όρασης Δεν μπορεί να διαβάσει τις πληροφορίες στο «τυποποιημένο μέγεθος» μιας εκτύπωσης. Ένα άτομο με έναν επίκτητο τραυματισμό εγκεφάλου Δεν μπορεί να μιλήσει τόσο γρήγορα όσο οι άλλοι άνθρωποι. 5

6 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ 6 Το ιατρικό πρότυπο εστιάζει σε αυτό που ένα πρόσωπο δεν μπορεί να κάνει:

7 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΒΛΑΒΩΝ, ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΩΝ (ICΙDH) (1980) Το ιατρικό πρότυπο συνοψίζεται καλύτερα στη διεθνή ταξινόμηση των βλαβών, ανικανοτήτων και κοινωνικών μειονεκτημάτων, όπως αναπτύχθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) το 1980.  Βλάβη (impairment)  Ανικανότητα – αναπηρία (disability) (από την ‘έλλειψη ικανότητας’… ‘στη δυσκολία’ να ….)  Κοινωνικό μειονέκτημα (social handicap) 7

8 ΒΛΑΒΗ (IMPAIRMENT)  Βλάβες των σωματικών λειτουργιών : προβλήματα στις φυσιολογικές λειτουργίες των συστημάτων, συμπεριλαμβανομένων των ψυχολογικών (π.χ. ψυχικές και νοητικές, αισθητήριες και πόνος, φωνής και ομιλίας).  Βλάβες των σωματικών δομών : των ανατομικών μερών του σώματος όπως: όργανα, άκρα και τα συστατικά τους μέρη (π.χ. νευρικό σύστημα, καρδιαγγειακό σύστημα). 8

9 ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑ – ΑΝΑΠΗΡΙΑ (DISABILITY) Περιορισμός ή παντελής έλλειψη της ικανότητας εκτέλεσης μιας συνηθισμένης καθημερινής δραστηριότητας μέσα στα όρια που θεωρούνται φυσιολογικά για ένα άτομο ανάλογης ηλικίας, πχ: κινητικότητα, επικοινωνία, ατομική φροντίδα, διαπροσωπικές αλληλεπιδράσεις και σχέσεις…. 9

10 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑ (SOCIAL HANDICAP)  Πρόβλημα στην εκτέλεση κοινωνικών ρόλων που θεωρούνται φυσιολογικοί, αναμενόμενοι ή επιθυμητοί από το ίδιο το άτομο ή και τους άλλους.  Παραδείγματα….  Ανάλογα με το πρόβλημα Αλληλουχία των τριών σταδίων ή όχι… 10

11 Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ: ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ  Η αναπηρία είναι αποτέλεσμα περιβαλλοντικών ‘εμποδίων’.  Ο περιορισμός αυτών των εμποδίων είναι συλλογική ευθύνη/συλλογική δράση.  Προσαρμογή του περιβάλλοντος στις ανάγκες του ατόμου και όχι μόνο του ατόμου στο περιβάλλον.  Το κοινωνικό μοντέλο συνοψίζεται καλύτερα στη νέα ταξινόμηση του ΠΟΥ για την αναπηρία που εστιάζει στη λειτουργικότητα του ατόμου και τους παράγοντες που την περιορίζουν (βλ επόμενη διαφάνεια)… Διεθνής Ταξινόμηση της λειτουργικότητας, της ανικανότητας-αναπηρίας και της υγείας (ICF) 11

12 ICIDH-2 (2001) (INTERNATIONAL CLASSIFICATION OF IMPAIRMENTS, DISABILITIES AND HANDICAPS) 12

13 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ  Φυσικό περιβάλλον  Κοινωνικό περιβάλλον …. (τεχνολογία, υποστήριξη και σχέσεις, στάσεις, υπηρεσίες, συστήματα και πολιτικές). 13

14 ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΕΣΤΙΑΖΕΙ ΣΤΟ ΝΑ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΕΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΠΟ ΤΑ ΕΜΠΟΔΙΑ, ΠΑΡΑ ΣΤΗ «ΦΡΟΝΤΙΔΑ» ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ: 14

15 Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ICF (International Classification of Functioning, Disability and Health) Ταξινόμηση Μέρη Παράμετροι Προσδιοριστές Περιοχές και κατηγορίες σε διαφορετικά επίπεδα ICF Μέρος 1: Λειτουργικότητα και αναπηρία Μέρος 2: Παράγοντες πλαισίου Σώμα Δραστηριότητε ς και συμμετοχή Περιβαλλοντικ οί παράγοντες Ατομικοί παράγοντες Σωματικές δομές Ικανότητ α Απόδοση Διευκολυντικ οί/ Ανασχετικοί Επίπεδα 1 st 2 nd 3 rd 4 th Επίπεδα 1 st 2 nd 3 rd 4 th Επίπεδα 1 st 2 nd 3 rd 4 th Σωματικά συστήματα Επίπεδα 1 st 2 nd 3 rd 4 th Επίπεδα 1 st 2 nd 3 rd 4 th 15

16 Assistive devices and technologies Assistive devices and technologies such as wheelchairs, prostheses, mobility aides, hearing aids, visual aids, and specialized computer software and hardware increase mobility, hearing, vision and communication capacities. With the aid of these technologies, people with a loss in functioning are better able to live independently and participate in their societies. However, in many low-income and middle-income countries, only 5%-15% of people who require assistive devices and technologies have access to them. 16

17 17

18 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ 18

19 ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ 19

20 20

21 ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ - ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 21

22 Η ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ  16% του ενεργού πληθυσμού στην Ευρώπη.  1 στους 6 Ευρωπαίους ηλικίας μεταξύ 16 και 64 ετών έχουν ένα χρόνιο πρόβλημα υγείας ή μια αναπηρία.  Μεταξύ των νέων 16-25 ετών το ποσοστό είναι 7,3%.  Συγκριτική ανάλυση: δύσκολη (διαφορά ορισμών και συστημάτων αξιολόγησης).  Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι το 10% του πληθυσμού έχει αντίστοιχα προβλήματα. 22

23 Π ΡΟΣΦΑΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Περίπου 44 εκατομμύρια άνθρωποι, ηλικίας 15 έως 64 ετών στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ-28) έχουν κάποιας μορφής αναπηρία, που συχνά τους εμποδίζει να συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνία και την οικονομία. Eurostat, 2014 23

24 24

25 25

26 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ (16-64 ΕΤΩΝ) (Ε.Ε.) Φύλο : ελάχιστες διαφορές. Ηλικία: 63% >45 ετών (ηλικία, ‘γενιά’) Εκπαίδευση: χαμηλότερο από τα άτομα χωρίς αναπηρία (χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα) Σύνθεση νοικοκυριού: ολιγομελή 26

27 ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ ( WWW. WHO. INT / WHOSIS ) Σύνολο (εκατ.)% συνόλου 1Ενδογενής κατάθλιψη50.810.7 2Αναιμία (έλλειψη Fe)22.04.7 3Πτώσεις22.04.6 4Χρήση οινοπνεύματος15.83.3 5Χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια 14.73.1 6Διπολικές διαταραχές14.13.0 7Γενετικές ανωμαλίες13.52.9 8Οστεοαρθρίτιδα13.32.8 9Σχιζοφρένεια12.12.6 10Ψυχαναγκαστική διαταραχή 10.22.2 27

28 ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟ ΕΙΔΟΣ/ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΒΟΗΘΕΙΑΣ  Πολύ μικρό ποσοστό (~3%) έχει πολύ σοβαρή αναπηρία (πλήρης εξάρτηση).  Ενδιάμεσο ποσοστό: χρειάζεται τη βοήθεια άλλου ατόμου ή του κράτους για ορισμένο χρονικό διάστημα.  Το μεγαλύτερο ποσοστό: καμία βοήθεια. 28

29 ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ ΤΩΝ ΕΚΤΙΜΗΣΕΩΝ  Ποιος κάνει τη μέτρηση, για ποιο σκοπό, με ποιο ‘εργαλείο’.  Aυτό-αναφορές (European Community Household Panel – ECHP).  Διοικητικοί ορισμοί της αναπηρίας  Ελλάδα; Έλλειψη συστηματικών καταγραφών. Προβλήματα και με ειδικές κατηγορίες ΑμεΑ. 29

30 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ΑΜΕΑ 30

31 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ κοινωνική ένταξη-ενσωμάτωση. Στόχος: η κοινωνική ένταξη-ενσωμάτωση.  Ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση, στην αγορά εργασίας, στην ψυχαγωγία κ.α.  Ενίσχυση της ανεξάρτητης διαβίωσης στην κοινότητα.  Χειραφέτηση και ενδυνάμωση του ατόμου με αναπηρία. 31

32 ΜΕΤΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ  Υπηρεσίες υγείας (πρόληψη, διάγνωση, θεραπεία, αποκατάσταση)  Υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας (αποϊδρυματοποίηση, εισοδηματική στήριξη κλπ)  Εκπαίδευση- ειδική αγωγή  Προγράμματα απασχόλησης  Κοινωνική ένταξη-εξάλειψη διακρίσεων  Στήριξη της οικογένειας 32

33 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ  Ύπαρξη βλάβης  Βαθμός σοβαρότητας  Διάρκεια (αναστρέψιμη βλάβη ή μη)  Περιοριστική για την εργασία 33

34 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ  Ιατρικά κριτήρια: ύπαρξη βλάβη – κλινική αξιολόγηση.  Η μέτρηση της ανικανότητας (δείκτες ADL και IADL).  Εκτίμηση των αναγκών φροντίδας.  Υπολογισμός της απώλειας εισοδήματος. 34

35 ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 35

36 ΠΟΣΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ; εθνική βάση δεδομένων Η Ελλάδα δεν έχει καταρτίσει ακόμα εθνική βάση δεδομένων που να περιλαμβάνει ολοκληρωμένα και αναλυτικά δεδομένα σχετικά με τα παιδιά, ενώ δεν υπάρχουν καθόλου δεδομένα σχετικά με τα παιδιά με αναπηρίες. υπάρχουν δεδομένα σχετικά με τον αριθμό των παιδιών με αναπηρίες που φοιτούν σε οποιοδήποτε είδος σχολείου Παρότι υπάρχουν δεδομένα σχετικά με τον αριθμό των παιδιών με αναπηρίες που φοιτούν σε οποιοδήποτε είδος σχολείου, τα στοιχεία απογραφής της δεκαετίας για τα άτομα με αναπηρίες δεν είναι διαθέσιμα δεδομένου ότι τα σχέδια για τη συμπερίληψη των εν λόγω ερωτημάτων στην απογραφή του 2001 εγκαταλείφθηκαν κατόπιν αντιδράσεων που αφορούσαν την ευαισθησία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Ως εκ τούτου, είναι πολύ δύσκολο να διαμορφωθεί ακριβής εικόνα σχετικά με τον αριθμό των παιδιών με αναπηρίες στην Ελλάδα. 36

37 ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ Υπολογίζεται ότι 200.000 παιδιά με αναπηρίες ζουν στη χώρα μας. Το 2010-2011 μόνο 24.105 παιδιά με αναπηρίες φοιτούσαν σε σχολεία γενικής εκπαίδευσης και 7.656 παιδιά σε ειδικά σχολεία. Άρα μόνο τα 31.761 πηγαίνουν σχολείο, δηλαδή μόλις το 15%. Επειδή, όμως, δεν υπάρχει στη χώρα μας εθνικό μητρώο καταγραφής παιδιών με αναπηρία, ο αριθμός αυτός αποτελεί εκτίμηση. Χωρίς καταγραφή των μαθητών και των αναγκών τους με ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια, δεν μπορεί να υπάρξει αποτελεσματική πολιτική Ειδικής Εκπαίδευσης. 37

38 ΜΑΘΗΤΕΣ ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ (2002-2003) Διαγνωστική κατηγορίαΑριθμός μαθητών Μαθησιακές δυσκολίες12.412 Νοητική καθυστέρηση2.859 Κινητικά προβλήματα785 Αυτισμός458 Συναισθηματικές δυσκολίες & ψυχικές διαταραχές852 Άλλου είδους αναπηρίας συμπεριλαμβανομένης της αισθητηριακής 1219 Σύνολο18.585 (Πηγή: Κ. Θηβαίος, Διευθυντής, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα, Μάρτιος 2004) 38

39 ΤΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΥΤΟΥ… Αύξηση του αριθμού αυτών των μαθητών: από 29.954 το 2010 στους 36.011 το 2012 (εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ειδική Αγωγή). Οι 7.861 φοιτούν σε ειδικά σχολεία, οι 26.350 φοιτούν σε ειδικές τάξεις μέσα στα κανονικά σχολεία και 1.800 είναι οι μαθητές που λαμβάνουν παράλληλη στήριξη. Αρκετά μικρότερος αριθμός συγκριτικά με αυτόν άλλων χωρών που είναι στα ίδια πληθυσμιακά επίπεδα με την Ελλάδα ή και μικρότερες. 39

40 ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ; α) μαθησιακές δυσκολίες β) προβλήματα όρασης γ) προβλήματα ακοής δ) νοητική υστέρηση ε) αυτισμό στ) νευρολογικές και άλλες παθήσεις ζ) σύνθετες γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές δυσκολίες η) πολλαπλές αναπηρίες θ) προβλήματα λόγου και ομιλίας 40

41 ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ  Ένταξη στο σχολείο για όλους:  Σε ειδική τάξη στο πλαίσιο του κανονικού σχολείου  Συνεκπαίδευση (παράλληλη στήριξη) με την παρουσία δεύτερου δασκάλου  Εκπαίδευση στα ειδικά σχολεία:  Ειδικά νηπιαγωγεία και δημοτικά (4-14)  Ειδικά Γυμνάσια (14-18) και Λύκεια (18-22).  Εκπαίδευση στα ειδικά τεχνικά επαγγελματικά σχολεία (ΕΤΕΣ).  Εκπαίδευση κατ’οίκον. 41

42 ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΑΓΩΓΗ  1972/73: Τα πρώτα 43 Ειδικά Δημοτικά Σχολεία για παιδιά με νοητική υστέρηση στις έδρες των Παιδαγωγικών Ακαδημιών και τις μεγάλες πόλεις.  Το 1981: παράλληλες τάξεις στα κανονικά σχολεία.  Σημαντική νομοθεσία: Ν. 1143/1981, Ν. 2817/2000, Ν. 1566/1985, Ν. 3699/2008  Διεύθυνση Ειδικής Αγωγής στο Υπουργείο Παιδείας και 16 ειδικοί σχολικοί σύμβουλοι. 42

43 ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΤΕΣ  Εκπαιδευτικοί εξειδικευμένοι στην ειδική αγωγή  Ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό από: Ψυχολόγους Κοινωνικούς Λειτουργούς Λογοθεραπευτές Εργοθεραπευτές Σχολικούς νοσηλευτές Φυσιοθεραπευτές 43

44 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ H αναπηρία αξιολογείται από δυο κυρίως φορείς δημόσιους:  Τα Κέντρα Διάγνωσης, Διαφοροδιάγνωσης και Υποστήριξης (KΕΔΔΥ) από το 2008 (πρώην ΚΔΑΥ- Κέντρα Διάγνωσης, Αξιολόγησης και Υποστήριξης – από το 2001 Υπουργείο Παιδείας). Προϋπόθεση για τα ειδικά σχολεία ή την υποστήριξη στα κανονικά σχολεία.  Τα Ιατροπαιδαγωγικά κέντρα του Υπουργείου Υγείας.  Οι γνωματεύσεις και των δυο ισχύουν για 3 χρόνια. 44

45 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ  Ανεπαρκής αριθμός των ΚΕΔΔΥ.  Στελέχωση και εξοπλισμός των ΚΕΔΔΥ.  Γραφειοκρατική διαγνωστική διαδικασία.  Δυσνόητες διαγνώσεις συχνά αντικρουόμενες με αυτές των ιατροπαιδαγωγικών κέντρων και άλλων ιδιωτικών κέντρων (σύγχυση στους γονείς).  Σημαντικές ελλείψεις στο θέμα της πρώιμης παρέμβασης (προσχολική ηλικία…). 45

46 Οι γονείς και τα παιδιά δεν έχουν δικαίωμα να παίρνουν μέρος στις αποφάσεις που αφορούν την εκπαίδευσή τους και άρα τη ζωή τους. Η ελληνική εκπαίδευση, ούτως ή άλλως, εντάσσει ελάχιστα τους γονείς και τα παιδιά στις αποφάσεις που αφορούν την εκπαίδευσή τους. Στην περίπτωση των παιδιών με αναπηρία η κατάσταση αυτή προκαλεί σοβαρές δυσκολίες, καθώς η διαδικασία για την εκπαιδευτική αξιολόγηση που περνούν τα παιδιά για να ενταχτούν σε κάποιο εκπαιδευτικό πλαίσιο είναι τελείως κλειστή προς τους γονείς και οι αποφάσεις των επιτροπών είναι δεσμευτικές και συνήθως αμετάκλητες. Τα σχολεία δεν είναι προσβάσιμα σε μαθητές με αναπηρία: δεν υπάρχουν επαρκείς υπηρεσίες μεταφοράς των μαθητών στο σχολείο, τα κτίρια δεν είναι προσαρμοσμένα για να δεχτούν μαθητές με αναπηρία, το εποπτικό υλικό είναι ανεπαρκές και το ανθρώπινο δυναμικό συχνά δεν φτάνει για να καλύψει τις ανάγκες. 46

47 Δεν υπάρχει συνεχόμενη εκπαίδευση εκπαιδευτικών που να λαμβάνει υπόψη τις τελευταίες τεχνολογίες και εκπαιδευτικές τάσεις. Υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ θεωρίας του περιεχόμενου των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και της πραγματικότητας των σχολικών προβλημάτων. Δεν υπάρχει ένα ολοκληρωμένο και αποτελεσματικό σύστημα πρώιμης παρέμβασης για παιδιά ηλικίας 0-6 ετών, ηλικίες κρίσιμες για όλα τα παιδιά. Αυτό σημαίνει ότι όταν έρχεται η στιγμή τα παιδιά να μπουν σε σχολική τάξη, οι δυσκολίες είναι πολύ μεγαλύτερες. Λόγω έλλειψης δημόσιων υπηρεσιών, πολλοί γονείς απευθύνονται σε ιδιωτικούς φορείς, επωμιζόμενοι το υψηλό κόστος τους. 47

48 Δεν υπάρχει σταθερή και επαρκής χρηματοδότηση της Ειδικής Εκπαίδευσης. Τα τελευταία χρόνια δε οι πόροι έχουν μειωθεί με αποτέλεσμα, η κρίση να έχει χειροτερέψει την κατάσταση για τα παιδιά με αναπηρία. 48

49 Λοιπές συστάσεις: Ενίσχυση των περιφερειακών και τοπικών κοινωνικών υπηρεσιών για την υποστήριξη οικογενειών και παιδιών· Εκσυγχρονισμός της νομοθεσίας σχετικά με τα ιδρύματα φροντίδας παιδιών. Τα εν λόγω ιδρύματα πρέπει να είναι πιστοποιημένα, να υποστηρίζονται και να παρακολουθούνται τακτικά ενώ παράλληλα θα πρέπει να στοχεύουν στον περιορισμό του χρόνου διαμονής των παιδιών σε αυτά· Στήριξη των περιφερειακών ψυχιατρικών υπηρεσιών και κέντρων που παρέχουν υπηρεσίες φροντίδας και περίθαλψης σε παιδιά με αναπηρίες και χρόνιες ασθένειες· Ενθάρρυνση της συνεργασίας μεταξύ των σχολείων και των περιφερειακών/δημοτικών κοινωνικών υπηρεσιών με στόχο την πρόληψη της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου και την παροχή στήριξης στα παιδιά και τις οικογένειες· Συστηματική εφαρμογή του σχετικού νομοθετικού πλαισίου για τους μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες όσον αφορά, π.χ., τη μεταφορά τους, τα δίδακτρά τους και την εκπαιδευτική υποστήριξή τους· Θέσπιση μέτρων που θα εξασφαλίζουν ότι τα παιδιά στα ιδρύματα πνευματικής υγείας έχουν το δικαίωμα να εκφράζουν ελεύθερα την άποψή τους σχετικά με την περίθαλψη, τις υπηρεσίες και τη στήριξη που τους παρέχεται και ότι οι απόψεις τους λαμβάνονται υπόψη ανάλογα με την ηλικία τους και την ωριμότητά τους· Προώθηση της αποϊδρυματοποίησης των παιδιών με αναπηρίες· Παρακολούθηση της προστασίας των δικαιωμάτων των παιδιών με αναπηρίες, τα οποία διαμένουν σε ιδρύματα, θεραπευτικές μονάδες ή ανάδοχες οικογένειες· 49

50 Αντιμετώπιση του αυξημένου κινδύνου θυματοποίησης των παιδιών με αναπηρίες, και ιδίως των κοριτσιών με αναπηρίες· Εισαγωγή μαθημάτων για την εκπαίδευση χωρίς αποκλεισμούς στα πανεπιστημιακά προγράμματα σπουδών ώστε να διασφαλιστεί ότι όλοι οι εκπαιδευτικοί διαπνέονται από τις αξίες και τις αρχές της εκπαίδευσης χωρίς αποκλεισμούς· Παρακολούθηση της εφαρμογής της νομοθεσίας και θέσπιση μηχανισμών άμεσης δικαστικής παρέμβασης και προστασίας, αποκατάστασης και επιβολής κυρώσεων· Υιοθέτηση ενός εθνικού σχεδίου δράσης για τα παιδιά με νοητικές αναπηρίες ώστε να εξασφαλίζεται ότι κατά τον σχεδιασμό πολιτικών σε διάφορους τομείς (όπως στον τομέα της οικονομίας, της υγείας/πνευματικής υγείας, της εκπαίδευσης, της πρόνοιας, της ασφάλισης) λαμβάνονται υπόψη τα δικαιώματα των παιδιών με νοητικές αναπηρίες. Τ Ο πεδίο εφαρμογής του εν λόγω Σχεδίου Δράσης θα μπορούσε είναι ευρύτερο ώστε να καλύπτει μεταξύ άλλων τα παιδιά με αναπηρίες πέραν των νοητικών αναπηριών· Προώθηση στρατηγικών με στόχο την αλλαγή των κοινωνικών αντιλήψεων των γονέων, των επαγγελματιών και των αρμοδίων λήψης αποφάσεων και εγκατάλειψη των στερεοτυπικών απόψεων για τα παιδιά με αναπηρίες με στόχο τη διασφάλιση της κοινωνικής ένταξής τους. 50

51 ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ  Ειδικές εξετάσεις για την Τριτοβάθμια εκπαίδευση.  Εισαγωγή χωρίς εξετάσεις για όσους έχουν απολυτήριο Λυκείου και πάσχουν από σοβαρή ασθένεια (με όριο). 51

52 ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 52

53 53

54 54

55 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ, ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ, ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ 55

56 56

57 57

58 58

59 59

60 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΑΜΕΑ  Η αναπηρία επηρεάζει περισσότερο το δείκτη συμμετοχής παρά το δείκτη ανεργίας.  Ο χαμηλός δείκτης συμμετοχής δείχνει μάλλον έλλειψη ευκαιριών εισόδου στην αγορά εργασίας (discouraged worker effect).  Επιδόματα και απασχόληση - Παγίδες επιδομάτων (benefit traps). 60

61 ΠΑΡΟΧΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ  Παροχές : επιδόματα, εφαρμογή ‘ποσοστών’ (ν. 2643/98) στις προσλήψεις και επιδοτήσεις των θέσεων εργασίας (εργοδοτών ή νέων επαγγελματιών ΑμεΑ).  Το συνολικό ποσοστό για τις προσλήψεις είναι 5% (για όλες τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες). Το 3% περίπου αντιστοιχεί στα άτομα με αναπηρία κάθε είδους.  Κύριες προϋποθέσεις: ανάπηρος 50%+, άνεργος καταγεγραμμένος στον ΟΑΕΔ. Επιπλέον κριτήρια για την ποσόστωση : ηλικία (21- 45), επαγγελματικά προσόντα, οικογενειακές συνθήκες, οικονομική κατάσταση. Επιπλέον κριτήριο για τις επιδοτήσεις : ηλικία (18- 65). 61

62 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ – ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ 62

63 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ: ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ  Σημαντικό εργαλείο πολιτικής κατά της φτώχειας παρά τις καταχρήσεις ορισμένες φορές.  Συντάξεις αναπηρίας από όλους τους φορείς.  Διαφορές μεταξύ ασφαλιστικών φορέων (IKA: 3 κατηγορίες, υπόλοιπα ταμεία: 67%). 63

64 ΟΙ ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ ΤΟΥ ΙΚΑ  Μερικής αναπηρίας (50-<67%), σοβαρή αναπηρία (67-<80%) και πολύ σοβαρή αναπηρία (80%+). Σε περίπτωση ολικής αναπηρίας (100%) επιπλέον 50% επίδομα φροντίδας.  Ο νομικός ορισμός της αναπηρίας για το ΙΚΑ έχει ως βάση την ‘ικανότητα απόκτησης εισοδήματος από την εργασία’ που αντιστοιχεί στα διάφορα ποσοστά αναπηρίας. 64

65 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΟ ΙΚΑ  Τι αξιολογείται : α) ‘ιατρική αναπηρία’ (ταυτοποίηση του ιατρικού προβλήματος, του βαθμού και της διάρκειας της βλάβης). β) ‘ασφαλιστική αναπηρία’ (αξιολόγηση της μείωσης της ικανότητας απόκτησης εισοδήματος από την εργασία).  Από ποιους αξιολογείται: Η αξιολόγηση της ιατρικής αναπηρίας: ΚΕΠΑ με τις υγειονομικές τους επιτροπές. Η αξιολόγηση της ικανότητας προς εργασία: Πρωτοβάθμιες Υγειονομικές Επιτροπές των ασφαλιστικών ταμείων. 65

66 ΑΝΑΠΗΡΙΑ 80% από εργασία Το άτομο με αναπηρία 80% δεν μπορεί να κερδίσει από εργασία που είναι ανάλογη με τις δυνάμεις του, τις δεξιότητές του και την εκπαίδευσή του περισσότερο από 20% του εισοδήματος που μπορεί να κερδίσει ένα αντίστοιχο υγιές άτομο. Οδηγεί σε πλήρη σύνταξη αναπηρίας… 66

67 ΑΝΑΠΗΡΙΑ 67% (+) συνήθη επαγγελματική του δραστηριότητα στην ίδια επαγγελματική κατηγορία. Το άτομο με αναπηρία 67% δεν μπορεί να κερδίσει από εργασία που είναι ανάλογη με τις δυνάμεις του, τις δεξιότητές του και την εκπαίδευσή του στη συνήθη επαγγελματική του δραστηριότητα περισσότερο από το 1/3 του εισοδήματος που μπορεί να κερδίσει ένα αντίστοιχο υγιές άτομο στην ίδια επαγγελματική κατηγορία. Οδηγεί στο 75% της σύνταξης αναπηρίας….. 67

68 ΑΝΑΠΗΡΙΑ 50% (+) συνήθη επαγγελματική του δραστηριότητα στην ίδια επαγγελματική κατηγορία και στην ίδια γεωγραφική περιοχή. Το άτομο με αναπηρία 50% δεν μπορεί να κερδίσει από εργασία που είναι ανάλογη με τις δυνάμεις του, τις δεξιότητές του και την εκπαίδευσή του στη συνήθη επαγγελματική του δραστηριότητα περισσότερο από το ½ του εισοδήματος που μπορεί να κερδίσει ένα αντίστοιχο υγιές άτομο στην ίδια επαγγελματική κατηγορία και στην ίδια γεωγραφική περιοχή. Οδηγεί στο 50% της σύνταξης αναπηρίας… 68

69 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΤΑΞΕΩΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ Διαφοροποιήσεις στις συντάξεις αναπηρίας. Για το 2001:  ΟΓΑ 207€  ΙΚΑ 367€  ΟΑΕΕ 402€ 69

70 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ (ΠΡΟΝΟΙΑ) 70

71 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ Από τις Πρωτοβάθμιες Υγειονομικές Επιτροπές της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης. Αξιολογείται η ικανότητα του ατόμου για εργασία. 71

72 ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ (Ι)  Χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό.  Σε μη ανταποδοτική βάση.  Μετά το 1989 δεν υπόκεινται σε εισοδηματικά κριτήρια.  Σε συγκεκριμένες κατηγορίες αναπήρων συνήθως ανασφάλιστους. 72

73 ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ (ΙΙ)  10 κατηγορίες αναπηρίας, 22 υποκατηγορίες + 1 επίδομα κίνησης.  55% (+) λαμβάνει επιδόματα ‘βαριάς αναπηρίας’.  Ανά 2 μήνες, 6 φορές το χρόνο.  Μέσο μηνιαίο επίδομα 183€ (2002).  Συνολικός αριθμός δικαιούχων: 140.000 (2002). 73

74 74

75 ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ Α ΜΕΑ ΣΕ ΕΥΡΩ (2004,2009) 20042009Δικαιούχοι 2008Κόστος 2008 Βαρειά αναπήρων 67%200268116.681347,2 Τυφλών (1)192310,2624.18993,6 Τυφλών (2)414609 Βαρειά νοητική υστέρηση (3)28443616.11876,6 Βαρειά νοητική υστέρηση (4)234Το ίδιο Μεσογειακή αναιμία (5)2063108.04744,2 Μεσογειακή αναιμία (6)414609 Παραπληγικών484,406734.76836,6 Κωφαλάλων192310,264.45515,4 Χανσενικών (7)192310,264042 Χανσενικών (8)350609 Ατόμων με εγκεφαλική παράλυση 3006091981,4 Επίδομα καυσίμων αναπήρων 80% 1551656.92413,7 Διατροφικό νεφροπαθών192310,2612.58143,4 75

76 ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΟΤΗΤΑΣ Αρκετά από τα επιδόματα αναπηρίας μειώνονται ή παύουν να χορηγούνται όταν ο αποδέκτης:  Εργάζεται …  Είναι συνταξιούχος κύριας ασφάλισης …  ή λαμβάνει σύνταξη αναπηρίας 76

77 ΙΔΡΥΜΑΤΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ Μεταρρύθμιση από τη δεκαετία του 1990 με στόχο την αποϊδρυματοποίηση. 54 ιδρύματα κλειστής περίθαλψης λειτουργούν σήμερα στην Ελλάδα. Τα 20 στην Αθήνα. Η πλειονότητα φιλοξενεί άτομα από 2 έως 36 ετών. Εναλλακτικές δομές: κέντρα κοινωνικής υποστήριξης σε νομούς και τα ΚΔΑ στους δήμους ως κέντρα ημερήσιας φροντίδας. 77

78 ΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ 78

79 Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ - ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ Η διαδικασία της ένταξης είναι μια δυναμική διαδικασία αλληλεπίδρασης μεταξύ του ατόμου με αναπηρία και των ‘άλλων ανθρώπων’ μέσα στην κοινωνία. Παράγοντες που επιδρούν: ατομικοί, μορφές στήριξης, κοινωνικοί παράγοντες. Κοινωνικοί παράγοντες: πολιτισμικά χαρακτηριστικά, προστασία κοινωνικών δικαιωμάτων ΑμεΑ, γνώσεις για την αναπηρία, προσβασιμότητα, στάσεις στην αναπηρία. 79

80 ΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ Εξαρτώνται από:  Το είδος της αναπηρίας  Τη λειτουργικότητα του ανθρώπου με αναπηρία  Την κοινωνική του ενσωμάτωση  Τους κοινωνικούς ρόλους  Συχνότητα επαφής των γύρω του με ΑΜΕΑ. 80

81 81

82 82

83 83

84 84

85 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΥΡΩΒΑΡΟΜΕΤΡΟΥ - 2012 85

86 86

87 87

88 88

89 ΥΠΑΡΧΕΙ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΣΤΙΣ ΣΤΑΣΕΙΣ;  Φαίνεται ότι οι στάσεις προς τα άτομα με αναπηρία βελτιώνονται.  Όμως μεγαλύτερες βελτιώσεις στα συστήματα και τους θεσμούς παρά στις ατομικές συμπεριφορές.  Υιοθέτηση περισσότερο αποδεκτών συμπεριφορών ή λεξιλογίου προς τα άτομα με αναπηρία, αλλά παράλληλα διατήρηση προκαταλήψεων για την αναπηρία. 89

90 ΤΡΟΠΟΙ ΑΛΛΑΓΗΣ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ Ενίσχυση της συχνότητας επαφής των άλλων ανθρώπων με τα ΑμεΑ (έμμεση επαφή). Προβολή της κατάλληλης εικόνας για την αναπηρία και τα ΑμεΑ. Την εκπαίδευση του κοινού με τη χρήση του κατάλληλου λεξιλογίου χωρίς διακρίσεις. 90

91 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ  Πρόληψη  Πρώιμη ανίχνευση  Αποκατάσταση  Αποϊδρυματοποίηση  Προβλήματα στην ιδρυματική φροντίδα  Στήριξη των οικογενειών στην κοινότητα  Κάρτα αναπηρίας  Επιδοματική πολιτική 91

92 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΗΡΙΑ 92

93 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ΑΜΕΑ ΣΤΗΝ Ε.Ε. 1984-1988 1984-1988 : το πρώτο πρόγραμμα δράσης με στόχο την προαγωγή της κοινωνικής ένταξης των ΑΜΕΑ. 1988-1992 1988-1992 : δεύτερο πρόγραμμα δράσης (HELIOS) - κοινωνική ενσωμάτωση, επαγγελματική κατάρτιση, ανεξάρτητη διαβίωση. 1993-1996 1993-1996 : (HELIOS II). Ενίσχυση των προηγούμενων. 93

94 ΑΜΕΑ ΚΑΙ Ε.Ε. Δεκαετία του ’90. Πρωτοβουλία HORIZON (επαγγελματική κατάρτιση, εκπαίδευση, νέες ευκαιρίες απασχόλησης). 2000-2006. Εξορθολογισμός των κοινοτικών πρωτοβουλιών με πιο γενική παρέμβαση στους εργαζόμενους και όχι σε ειδικές ομάδες π.χ. στα ΑΜΕΑ. Πρόγραμμα EQUAL (ενίσχυση των ίσων ευκαιριών στην απασχόληση). 94

95 Κύρωση από την Ελλάδα της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ανθρώπων με Αναπηρία (CRDP), με τον Ν. 4074/2012 ΦΕΚ Α’ 88/11-4-2012 που αποτελεί το εσωτερικό μας δίκαιο. 95

96 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΜΕΑ ΣΤΗΝ Ε.Ε.  Μεγαλύτερη δραστηριοποίησή τους τα τελευταία χρόνια στην Ε.Ε.  1995: Η ‘Πλατφόρμα των Ευρωπαϊκών Κοινωνικών ΜΚΟ’. Σε αυτή ανήκει και το ‘Ευρωπαϊκό φόρουμ για την αναπηρία’ (EDF).  Κινητοποίηση και των τοπικών οργανώσεων ΑΜΕΑ.  Έχει βοηθήσει σε αυτό και η τεχνολογία…. EDF: http://www.edf-feph.org/default.asp 96

97 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε.  Διαδικασία χειραφέτησης των ίδιων των ΑΜΕΑ  Κοινωνική ένταξη  Αυτόνομη διαβίωση  Μεγαλύτερη συμμετοχή του χρήστη στην αξιολόγηση των υπηρεσιών 97

98 ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ 2010-2020 Δράσεις σε 8 πεδία: 1. Προσβασιμότητα 2. Συμμετοχή 3. Ισότητα 4. Απασχόληση 5. Εκπαίδευση και κατάρτιση 6. Κοινωνική προστασία 7. Υγεία 8. Εξωτερική δράση της ΕΕ και των χωρών μελών για την προώθηση των δικαιωμάτων των ΑμεΑ 98

99 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ανάγκες δικαιώματα Από την προσέγγιση με βάση τις ανάγκες στην προσέγγιση με βάση τα δικαιώματα. 99

100 ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ! 100

101 Ε ΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) OECD (2003). Transforming disability into ability. Policies to promote work and income security for disabled people. Paris: OECD. Malo, M.A. and C.Garcia-Serrano (2001). An Analysis of the Employment Status of the Disabled Persons using the ECHP data, monograph. Brunel University (2002). Definitions of disability in Europe : a comparative analysis, European Commission, DG Employment and Social Affairs. MISSOC, Mutual information system on Social Protection in the Member States of the European Union, www.europa.eu.int/comm/employment_social/soc- prot/missoc99. www.europa.eu.int/comm/employment_social/soc- prot/missoc99 101

102 Ε ΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (2) EIM Business and Policy Research (2001). The employment situation of people with disabilities in the European Union, European Commission, DG Employment and Social Affairs. Eurobarometer survey (2001). Attitudes of Europeans to disability. European Commission, DG Employment and Social Affairs. International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF). http:// www3.who.int/icf/icftemplate.cfm www.employment-disability.net www.disabled.gr 102