Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της Φιλοσοφίας Ζωή ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ-ΤΡΕΧΛΗ΄ Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων

Κριτική σκέψη Η κριτική σκέψη χαρακτηρίζεται ως σκέψη η οποία: 1) διευκολύνει την κρίση, επειδή 2) βασίζεται σε κριτήρια, 3) είναι αυτοδιορθωτική και 4) αντιλαμβάνεται τις διαφορές καταστάσεων. Matthew Lipman

Καλλιεργώντας στους μαθητές μας δεξιότητες κριτικής σκέψης Καλλιεργώντας στους μαθητές μας δεξιότητες κριτικής σκέψης Να θέτουν κατάλληλες ερωτήσεις και να απαντούν κατάλληλα σε ερωτήσεις, Να διασαφηνίζουν όρους μέσα σε συγκεκριμένα (φιλοσοφικά) συμφραζόμενα, Να ανακαλύπτουν και να εξηγούν τις λογικές σχέσεις μεταξύ ιδεών/θεωριών, Να προσδιορίζουν, να κατασκευάζουν, να συγκρίνουν και να αποτιμούν επιχειρήματα, Να ανιχνεύουν ασυνέπειες και λάθη σε συλλογισμούς, Να αναπτύσσουν και να υπερασπίζονται μία θέση πάνω σε κάποιο ζήτημα, Να συζητούν διάφορα αμφιλεγόμενα θέματα με τρόπο τεκμηριωμένο, Να παίρνουν αποφάσεις σε διλημματικά ζητήματα, Να επιλύουν προβλήματα με τρόπο συστηματικό, Να προβληματίζονται σχετικά με τον τρόπο αιτιολόγησης των πεποιθήσεων και των αξιών ενός ατόμου, Να προβληματίζονται σχετικά με τον τρόπο αιτιολόγησης των δικών τους πεποιθήσεων και αξιών.

Υπάρχουν, κάποια παράδοξα; Ποια είναι; Ποια νομίζετε πως είναι η σημασία τους; Τι βλέπετε; Την πραγματικότητα; Ή μια υπερ-πραγματικότητα; Ένα καλό όνειρο ή έναν εφιάλτη; Πού αρχίζει και πού σταματάει ο πίνακας; Πού αρχίζει και πού σταματάει το φυσικό τοπίο; Ποιος ζωγραφίζει; Ποιος κοιτάζει; Από πού κοιτάζει; Πού βρισκόμαστε εμείς; Αν το καβαλέτο άλλαζε προσανατολισμό και στρεφόταν προς το μέρος μας, τι θα αποτύπωνε; Μήπως είμαστε εμείς ο ζωγράφος;

Ο Magritte oνομάζει το έργο του Η ανθρώπινη κατάσταση. Τι θέλει να πεί; Πόσο η πραγματικότητα του πίνακα υπονομεύει την ιδέα μας για την πραγματικότητα; Πώς βλέπουμε την πραγματικότητα; Την βλέπουμε όπως είναι ή την βλέπουμε με τα μάτια μας; Αυτό που περιγράφουμε ως πραγματικότητα είναι η πραγματικότητα ή είναι η πραγματικότητα ως προς εμάς; Είναι ο κόσμος έξω από εμάς ή είναι αναπαράσταση της νοητικής εμπειρίας;

Αν η φιλοσοφία είναι ένας δρόμος, τότε αυτός ο δρόμος πού οδηγεί;

«Κάθε ένας ακολουθεί το δρόμο του, όμως μέσα στο ίδιο δάσος συχνά, φαίνεται πως ο  ένας δρόμος μοιάζει με τον άλλον. Όμως δεν πρόκειται παρά για μια εικασία. Ξυλοκόποι και δασοφύλακες γνωρίζουν καλά τα μονοπάτια. Ξέρουν τι θα πεί να είσαι σ΄ένα Holzweg, σ΄ένα δρόμο που δεν οδηγεί πουθενά [...] Ποιο είναι όμως το δάσος, που ακούγεται μέσα από τον τίτλο; Holz ύλη, είναι το αρχαίο όνομα του δάσους, του δάσους του Είναι. Και Holzwege είναι οι δρόμοι, τα μονοπάτια αυτού του μεγάλου δάσους. Αυτοί οι δρόμοι είναι επικίνδυνοι, εύκολα μπορεί κανείς να χαθεί, να πλανηθεί, να πάρει λάθος δρόμο. Αυτοί οι δρόμοι δεν είναι ποτέ σίγουροι, συχνά είναι τυφλοί. Όμως οι ξυλοκόποι ξέρουν καλά τα μονοπάτια. Και το ταξίδι τους μες στο δάσος είναι ένα ταξίδι στο εσωτερικό της αλήθειας, μια διαδρομή που οδηγεί στο ξέφωτο κι όχι στην άκρη γιατί άκρη του δάσους δεν υπάρχει [...]» Martin Heidegger, Holzwege, 1950

Βρίσκονται οι φιλόσοφοι σε ένα Holzweg (=σε έναν δρόμο που δεν οδηγεί πουθενά;)

Είναι η φιλοσοφία ένας δρόμος μοναχικός; Hopper, Μοναξιά, 1944 Είναι η φιλοσοφία ένας δρόμος μοναχικός;

Διδασκόμενα περιεχόμενα του κεφαλαίου Ενότητα πρώτη: Το ερώτημα για τη δυνατότητα της γνώσης: Η σκεπτικιστική πρόκληση – Διαφορετικά είδη σκεπτικισμού: α. Αμφισβήτηση της δυνατότητας γνώσης και επιδίωξη της αταραξίας (αρχαίος σκεπτικισμός), β. Νεότερες μορφές σκεπτικισμού (υποενότητα 1: Ακραία μεθοδολογική αμφιβολία: Υπάρχει κάτι για το οποίο δεν μπορώ να αμφιβάλλω;) Ενότητα τρίτη: Θεωρίες για την πηγή της γνώσης

Σκοπός Οι μαθητές να αναστοχαστούν πάνω στην αντίληψή τους ότι μπορούμε να διατυπώσουμε γνωστικούς ισχυρισμούς με απόλυτη βεβαιότητα, την οποία αντλούμε κυρίως από την εμπειρία μας, αλλά και από την πληροφόρηση που έχουμε μέσω άλλων ανθρώπων, μέσω των Μ.Μ.Ε., αλλά και μέσω της επιστήμης. Ζητούμενο ήταν οι μαθητές να αντιληφθούν τον σκεπτικισμό ως πρόκληση, να τον αντιμετωπίσουν ως μεθοδολογικό εργαλείο που οδηγεί στον έλεγχο παγιωμένων αντιλήψεων. Να αναρωτηθούν επίσης για την αξιοπιστία των αισθήσεών μας, αλλά εν μέρει και για την αξιοπιστία της λογικής μας. Να ξεβολευτούν, να επιφυλαχθούν, να αμφισβητήσουν και να υποβάλλουν σε κριτικό έλεγχο ακόμα και όσα ως τότε θεωρούσαν δεδομένα. Πειραματιζόμενοι οι ίδιοι με τα όρια της γνώσης τους για τον κόσμο, να είναι μαθησιακά διαθέσιμοι να προσεγγίσουν τον καρτεσιανό σκεπτικισμό, καθώς και τις ιδεαλιστικές και τις εμπειριστικές αντιλήψεις για την πηγή της γνώσης.

Tο τοπίο εισχωρεί στον πίνακα, που στέκεται πάνω στο καβαλέτο (όπως διαφαίνεται από τις αμυδρές γραμμές που σημειώνουν τα όρια του καμβά). Ο χώρος δημιουργεί οπτικές ψευδαισθήσεις. Δυσκολευόμαστε να αποφασίσουμε αν αυτό που βλέπουμε είναι η πραγματικότητα ή είναι απλώς μια ζωγραφική πλάνη, κατασκευασμένη από τη δημιουργική, αλλά ύπουλη, νόηση του ζωγράφου, ο οποίος επιχειρεί να μας εξαπατήσει. Τα αντικείμενα τελικά κρύβουν ή αποκαλύπτουν ό,τι βρίσκεται πίσω τους; Επίσης, οι κουρτίνες κάνουν τη σκηνή να μοιάζει με θέατρο. Η θέα που έχουμε είναι από μέσα προς τα έξω και ίσως όλα να άλλαζαν αν βλέπαμε τα πράγματα από την αντίθετη κατεύθυνση ή αν επιστρατεύαμε τη λογική μας.

Το μάτι αποσπάται από τη φυσική του θέση, το πρόσωπο πάνω στο οποίο βρίσκεται δεν απεικονίζεται. Τη θέση της ίριδας και του σκληρού χιτώνα έχει πάρει ένας γαλανός ουρανός με λευκά σύννεφα. Αν και δεν είναι καθρέφτης, αντανακλά πάνω του αυτό που βλέπει. Επίσης, φαίνεται σαν ο πραγματικός ουρανός να μην βρίσκεται έξω, αλλά μέσα στο μάτι. Σαν να είναι το μάτι που αποφασίζει τι βλέπουμε, υποκειμενικά και επιλεκτικά, ανεξάρτητα από την πραγματικότητα που υπάρχει έξω από αυτό. Μας ξεγελούν οι αισθήσεις μας ή μας πληροφορούν; Μπορεί η λογική να μας υποδείξει έναν άλλο δρόμο;

Η ασπρόμαυρη φωτογραφία είναι η αρνητική εκδοχή της πραγματικότητας Η ασπρόμαυρη φωτογραφία είναι η αρνητική εκδοχή της πραγματικότητας. Υπάρχει και η θετική εκδοχή, στην οποία όλα είναι αντεστραμμένα (το άσπρο είναι μαύρο και αντίστροφα). Η αφρικανική μάσκα παραπέμπει σε θέατρο ή σε τελετή, πάντως όχι στην πραγματικότητα.

Η ταινία αναφέρεται σε μια εποχή κατά την οποία η πραγματικότητα όπως την ξέρουμε δεν υπάρχει. Οι άνθρωποι ζουν μέσα σε μια εικονική πραγματικότητα που δημιουργήθηκε και συντηρείται από νοήμονες μηχανές. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ο ήρωας, ο Nio, χρειάζεται να επιλέξει ανάμεσα σε δύο χάπια: το ένα, το μπλε, θα του επιτρέψει να συνεχίσει να μένει μέσα στο εικονικό σύμπαν του matrix, να ζήσει, επομένως, μέσα στην ψευδαίσθηση της πραγματικότητας, ενώ το άλλο, το κόκκινο, θα του επιτρέψει να δραπετεύσει προς τον πραγματικό κόσμο και, άρα, να ζήσει την αλήθεια της πραγματικότητας, έστω κι αν αυτό σημαίνει μια ζωή πιο δύσκολη, πιο σκληρή.