Μη λεκτική επικοινωνία Κλίμα της τάξης και μη λεκτική συμπεριφορά

Το κλίμα της τάξης Το ψυχοσυναισθηματικό κλίμα της τάξης είναι ο τρόπος με τον οποίο οι μαθητές αντιλαμβάνονται και βιώνουν τις ψυχοκοινωνιολογικές σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σ’ αυτήν, στα διάφορα επίπεδα λειτουργίας της. Αντανακλά το είδος, τη δυναμική και την ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα στα άτομα της ομάδας της τάξης, κυρίως στο πλαίσιο της διδασκαλίας.

Οι τομείς που συνθέτουν το ψυχολογικό κλίμα είναι: Ο συναισθηματικός τομέας, που αναφέρεται στις καταστάσεις που βιώνει ο μαθητές μέσα από τις διαπροσωπικές σχέσεις με τους συμμαθητές και το δάσκαλό του. Ο τομέας κοινωνικής οργάνωσης, που αναφέρεται στις δημοκρατικές διαδικασίες που τηρούνται στην τάξη, στην ανταγωνιστικότητα, στην ομοιογένεια ή ανομοιογένεια της τάξης. O τομέας εργασίας, που αναφέρεται στον τρόπο εργασίας, στον καθορισμό των στόχων, την υλικοτεχνική υποδομή

Στοιχεία που επηρεάζουν το ψυχολογικό κλίμα Τα κυριότερα στοιχεία που επηρεάζουν το ψυχολογικό κλίμα είναι: Η φιλικότητα, η αλληλοβοήθεια. Η ύπαρξη τυποποιημένων κανόνων συμπεριφοράς. Ο ρυθμός διεξαγωγής του μαθήματος. Υποδομή σχολείου και δυνατότητα αξιοποίησης τους. Προστριβές μεταξύ μαθητών. Στόχοι εργασίας. Μεροληπτική στάση δασκάλου απέναντι σε μερικούς μαθητές. Δυσκολία εργασιών. Συμμετοχή μαθητών στη λήψη αποφάσεων. Ικανοποίηση σχολικής εργασίας. Έλλειψη οργάνωσης στις δραστηριότητες της τάξης. Ανταγωνιστικές σχέσεις. Συσχέτιση με μαθησιακά αποτελέσματα.

Η σημασία του θετικού ψυχολογικού κλίματος Το θετικό ψυχολογικό κλίμα είναι πολύ βασικό γιατί: Στηρίζει ψυχολογικά τους μαθητές. Προκαλεί το ενδιαφέρον τους για την παρουσία τους στο σχολείο και το μάθημα. Βοηθά στη μεγαλύτερη συμμετοχή των μαθητών. Ενθαρρύνει τη διαπροσωπική επικοινωνία. Δημιουργεί οικογενειακή ατμόσφαιρα. Δείχνει εμπιστοσύνη στους μαθητές. Επηρεάζει αποφασιστικά τη μάθηση και τη συμπεριφορά (προωθεί τη μάθηση). Ενισχύει την αυτοεκτίμηση.

Προβλήματα από αρνητικό ψυχολογικό κλίμα Το αρνητικό ψυχολογικό κλίμα δημιουργεί πολλά προβλήματα όσον αφορά: Την ψυχολογία του μαθητή. Τη διάθεση του απέναντι στο σχολείο. Τη μαθησιακή του ικανότητα. Την κοινωνικότητά του

Είδος εξουσίας που ασκεί ο δάσκαλος (1) Αυταρχικός Διαταγές, Ποινές Υποκριτικότητα Πιθηκισμός: Ξένη προς ιδιοσυγκρασία μαθητών. Καθορισμός δραστηριοτήτων από παιδαγωγό. Τρόπος επικοινωνίας η απρόσωπη και αδιάφορη αντιμετώπιση των μαθητών. Δουλοπρέπεια. Όπλα το βαθμολόγιο, η διαταγή, οι ποινές, η επίκληση της νομοθεσίας. Έλλειψη σεβασμού προς τους μαθητές και την ελευθερία τους. Ενισχύεται άγχος, ένταση, επιθετικότητα. Βιώνεται ο φόβος της αποτυχίας παρά η χαρά της επιτυχίας Κοινωνικά παρατηρείται ανικανότητα επικοινωνίας. Ενισχύεται η εξάρτηση σε επικίνδυνο βαθμό, δημιουργείται πνεύμα αντιπάθειας, που εκδηλώνεται επιθετικά, οδηγεί σε απάθεια ή σε περιφρόνηση ή σε φυγή.

Είδος εξουσίας που ασκεί ο δάσκαλος (2) Δημοκρατικός Προσανατολισμός σε μια στάση συντροφικότητας Δημιουργία κλίματος οικειότητας. Δραστηριοποίηση μαθητή Έρευνα, παρατήρηση, καινοτομία, κριτική. Το σχολείο παρουσιάζεται ενεργό. Σχέση κατανόησης και φιλίας. Ανάληψη δραστηριοτήτων και πρωτοβουλιών Αποβολή επιθετικότητας, ανάπτυξη κοινωνικότητας Απόκτηση αυτοπεποίθησης. Η ενίσχυση της επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ μαθητών και δασκάλου, η εμπιστοσύνη του δασκάλου σε αυτούς,η αποδοχή του, δημιουργεί κλίμα και ατμόσφαιρα ελπίδας, αυξάνει την αυτοδημιουργία και αναπτύσσει την προσωπικότητα.

Γνωρίσματα δημοκρατικής συμπεριφοράς Συναποφασίζει με τους μαθητές Υποστηρίζει τις δραστηριότητες των μαθητών Χρησιμοποιεί λογικά και συνειδητά έπαινο και τιμωρία Αποφεύγει διαταγές Επιδιώκει προσωπική συνομιλία και διάλογο. Αποτελέσματα: Στο γνωστικό τομέα ευνοεί τις προσωπικές τοποθετήσεις. Ενισχύει πλούσια γλώσσα, δημιουργική, παραγωγική, συνθετική σκέψη. Στο συναισθηματικό τομέα κυριαρχεί σιγουριά, ασφάλεια, συναισθηματική σταθερότητα, ελπίδα για επιτυχία. Στο τομέα κοινωνικής συμπεριφοράς παρατηρείται ανάπτυξη ατμόσφαιρας συνεργασίας, αλληλοστήριξης και κριτικής αντιμετώπισης των προβλημάτων.

Είδος εξουσίας που ασκεί ο δάσκαλος (3) Ελευθεριάζων Αφήνει τον παιδαγωγούμενο τελείως ελεύθερο. Δημιουργεί επιθετικότητα. Αρνείται την παραδοχή κάθε αξίας και προκαλεί σύγχυση. Καμία επιθυμία ανάπτυξης γνήσιας σχέσης και επαφής με τους μαθητές. Μειωμένη δραστηριότητα μαθητών. Λανθασμένη αυτονομία που δημιουργεί έλλειψη ασφάλειας, εσωστρέφεια και ψυχικό άγχος.

Τον επιτυχημένο εκπαιδευτικό διακρίνουν Η νοημοσύνη Η φιλικότητα Η ευχάριστη διάθεση Η συναισθηματική θέρμη, και ισορροπία Η υπομονή Ο αυτοέλεγχος Η αποφασιστικότητα Η πρωτοτυπία Η συνέπεια που πρέπει να επιδεικνύει ο ίδιος και να απαιτεί στη συνέχεια με συστηματικότητα και εμμονή από τους μαθητές. Συμφωνίες και κανονισμοί που εφαρμόζονται περιστασιακά ή μεροληπτικά και καταστρατηγούνται χωρίς συνέπεια για τους παραβάτες ατονούν και αχρηστεύονται. Συνέπεια - Η ασυνέπεια στην τήρηση των κανόνων και η ασυνεπής εφαρμογή από πλευράς δασκάλου διαφορετικών αρχών και πρακτικών δημιουργεί στους μαθητές σύγχυση και αβεβαιότητα που μετατρέπεται σε δυσφορία

Αμοιβές: Ορθή χρήση επαίνου: επιδρά ευεργετικά στη διαπροσωπική σχέση επαινουμένου - επαινούντος και στη σχέση επαινουμένου - μαθητικής ομάδας. Οι αμοιβές εκδηλώνονται ως ικανοποίηση από την ολοκλήρωση ή το επίπεδο εκτέλεσης του έργου, ως συναίσθημα επιτυχίας ή ως αυτοεπιβεβαίωση. Η ψυχική διάθεση του μαθητή επηρεάζεται θετικά. Η επιβεβαίωση αυξάνει την αυτοασφάλεια και την αυτοπεποίθηση του μαθητή. Ενισχύονται οι διαπροσωπικές σχέσεις δασκάλου-μαθητή και μαθητή με την υπόλοιπη ομάδα. Ο έπαινος αν είναι χαριστικός ή υπερβολικός απομονώνει το μαθητή. Πρέπει να είναι αυθόρμητος, ειλικρινής να απευθύνεται στην πράξη και όχι στο πρόσωπο και να καθορίζει ακριβώς τι επαινεί.

Η μη λεκτική επικοινωνία Όλες οι ανθρώπινες αντιδράσεις που δεν περιγράφονται άμεσα ως λέξεις (Knapp,1972) έκφραση συναισθημάτων, διαθέσεων, στάσεων και γενικότερα του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου μέσω του σώματος (Kendon,1981) Διαδικασία μέσω της οποίας ένα άτομο επηρεάζει τη συμπεριφορά, τη νοητική κατάσταση ή τα συναισθήματα κάποιου άλλου, χρησιμοποιώντας ένα ή περισσότερα μη λεκτικά κανάλια. (Παπαδάκη, 1997)

Μη λεκτική συμπεριφορά: Γνώρισμα της προσωπικότητας ή ασκήσιμη συμπεριφορά;

ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΑ ΚΑΝΑΛΙΑ Κινήσεις του εκπαιδευτικού μέσα στην αίθουσα-απόσταση από μαθητές Κινήσεις των χεριών και του σώματος Οι κινήσεις και η στάση του σώματος Έκφραση και μορφασμοί του προσώπου Οπτική επαφή και επικοινωνία Φωνή του εκπαιδευτικού Σιωπή του εκπαιδευτικού-διαστήματα παύσεων Εξωτερική εμφάνιση εκπαιδευτικού

Οι κινήσεις των χεριών και του σώματος Κινήσεις που συνοδεύουν τον λόγο και περιγράφουν, οργανώνουν και υποστηρίζουν το περιεχόμενό του. Κινήσεις που εκφράζουν συναισθήματα. Από τις κινήσεις των μαθητών μπορεί ο εκπαιδευτικός να διακρίνει αν οι μαθητές κατανόησαν ή πώς αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα. Τα χέρια μπορούν να εκπέμψουν ποικίλα σήματα. Οι κινήσεις των χεριών περιγράφουν όχι μόνον αντικείμενα αλλά και αφηρημένες έννοιες. Οι κινήσεις των χεριών δημιουργούν κλίμα συνεργασίας και έχουν θετική επίδραση στον διάλογο.

Οι κινήσεις των χεριών και του σώματος Με τις κινήσεις των χεριών του μπορεί ο εκπαιδευτικός να κάνει περισσότερο κατανοητό το περιεχόμενο της διδασκαλίας του. Οι κινήσεις του εκπαιδευτικού ενθαρρύνουν τους μαθητές, ώστε να ασχοληθούν με το περιεχόμενο διδασκαλίας. Οι κινήσεις των χεριών και του κεφαλιού δηλώνουν αν «δίνεται» ο εκπαιδευτικός στο μάθημα. Δεν οδηγούν όλες οι κινήσεις των χεριών σε θετικά αποτελέσματα(σταυρωμένα χέρια κλπ). Τα υποκείμενα με μεγαλύτερες λεκτικές ικανότητες κάνουν περισσότερες κινήσεις. Οι κινήσεις των χεριών εξαρτώνται από την προσωπικότητα, αλλά επηρεάζονται έντονα και από το πολιτισμικό περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι οι μαθητές εκτιμούν και αποκωδικοποιούν τις κινήσεις του εκπαιδευτικού διαφορετικά ανάλογα με το πολιτισμικό τους περιβάλλον.

Απόσταση και επικοινωνία εκπαιδευτικού-μαθητή H θέση που θα πάρουν τα υποκείμενα σε μια συζήτηση επηρεάζει όχι μόνον τον ρόλο που αυτά θα παίξουν αλλά και τη σχέση μεταξύ τους. Διάταξη των θρανίων-θέση των μαθητών-απόσταση από εκπαιδευτικό. Στάσεις και προσδοκίες εκπαιδευτικού και μαθητών. Τρίγωνο(-α) δράσης του εκπαιδευτικού. Η συναισθηματική σχέση δεν μετριέται με μέτρα. Οι καλοί μαθητές επιλέγουν τις μπροστινές θέσεις ή γίνονται καλοί, επειδή επιλέγουν αυτές τις θέσεις; Τι θα συμβεί, αν οι καλοί μαθητές καθίσουν πίσω (μακριά από τον εκπαιδευτικό) και οι αδύνατοι μπροστά(κοντά στον εκπαιδευτικό); Θέση του εκπαιδευτικού: όταν ο εκπαιδευτικός τηρεί μεγάλη απόσταση από τους μαθητές του, τότε υπάρχει συνήθως ένας μονόδρομος επικοινωνίας. Αντίθετα αν η απόσταση είναι μικρή, τότε ανοίγονται διάφοροι δίοδοι επικοινωνίας. 1.πίσω από την έδρα 2. μπροστά από την έδρα 3. μεταξύ των μαθητών.

Απόσταση και επικοινωνία εκπαιδευτικού-μαθητή Ο εκπαιδευτικός κάθεται στη θέση μαθητή Ζώνη ασφαλείας του μαθητή:πάνω από δύο μέτρα Προσωπική ζώνη: 0,50-1.50μ. Οικεία ζώνη:0.50μ. Παραβίαση της οικείας ζώνης του μαθητή. Ο εκπαιδευτικός στέκεται πάνω από τον μαθητή. Ο εκπαιδευτικός πλησιάζει άτακτο-αγχώδη μαθητή. Το άγγιγμα σε συνδυασμό με το χαμόγελο έχει θετική επίδραση στους μαθητές: αποτελέσματα ερευνών. Αρχιτεκτονική της αίθουσας: παραδοσιακές και ανοικτές τάξεις

Οι κινήσεις και η στάση του σώματος Οι κινήσεις και η στάση του σώματος αποτελούν αυθεντικότερη πηγή πληροφοριών από ό,τι η έκφραση του προσώπου. Η κλίση του σώματος προς το μέρος του συνομιλητή μαζί με την οπτική επαφή εκφράζουν συμπάθεια, οικειότητα και προσωπικό ενδιαφέρον. Τα ανοιχτά χέρια προδιαθέτουν ευνοϊκά τον συνομιλητή, ώστε να σκεφθεί προσεκτικότερα τις απόψεις του ομιλητή και να τις αποδεχθεί. Ο ομιλητής μπορεί να υποχωρήσει και να μεταβάλει γνώμη, όταν διαπιστώσει ότι ο συνομιλητής του μιμείται τη στάση του σώματός του. Οι κινήσεις και η στάση του σώματος δεν εκφράζουν όμοια συναισθήματα και διαθέσεις (ανεξάρτητα από το πολιτισμικό περιβάλλον-κοινωνικοοικονομικό επίπεδο). Ο εκπαιδευτικός βηματίζει μέσα στην αίθουσα. Ο εκπαιδευτικός κινείται πίσω από τους μαθητές. Ο εκπαιδευτικός κάθεται πάνω στην έδρα-πάνω στο θρανίο. Ο εκπαιδευτικός ακουμπάει στην έδρα- στο θρανίο.

Οι κινήσεις και η στάση του σώματος Κινήσεις-στάσεις του σώματος που δηλώνουν ανασφάλεια, άγχος αμηχανία, θυμό, σκεπτικισμό. Οι κινήσεις και η στάση του κεφαλιού έχουν συγκεκριμένο νόημα. Οι κινήσεις των ποδιών προδίδουν τον εσωτερικό κόσμο του υποκειμένου (αυτοπεποίθηση, νευρικότητα, ανασφάλεια). Το υποκείμενο στέκεται: κτύπημα, σταύρωμα των ποδιών- το υποκείμενο κάθεται: σταύρωμα των ποδιών κλπ. Ο εκπαιδευτικός στέκεται πίσω από την έδρα, τον προβολέα διαφανειών, βιβλία κλπ. Ασφαλώς οι εκπαιδευτικοί δεν εκδηλώνουν τις ίδιες μορφές συμπεριφοράς ούτε αντιδρούν με τις ίδιες κινήσεις στα ερεθίσματα που προέρχονται από τους μαθητές. Στην προκλητική παρατήρηση ενός μαθητή κάποιος εκπαιδευτικός μπορεί να αντιδράσει βίαια, ρίχνοντας επιτιμητικό και εχθρικό βλέμμα στον μαθητή, ένας άλλος μπορεί να τον αγνοήσει, ενώ ένας άλλος μπορεί να καταληφθεί από άγχος και να υποχωρήσει προς την έδρα, αναζητώντας ένα στήριγμα.

ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ Δεν μιλάμε με τα όργανα της φωνής αλλά με όλο μας το σώμα. Η ποιότητα της φωνής προδίδει την προσωπικότητα και τα συναισθήματα του υποκειμένου και επηρεάζει τη στάση και τις διαθέσεις του ακροατή. Συμπεριφορά ομιλητή- ακροατή στο πλαίσιο της επικοινωνίας Η φωνή ως αναγνωριστικό γνώρισμα του εκπαιδευτικού. Κάθε λέξη προκαλεί θετικά ή αρνητικά συναισθήματα. Ο τόνος της φωνής δεν επιτρέπει ιδιαίτερα στους μικρότερους μαθητές να αμφισβητήσουν τον λόγο του εκπαιδευτικού.

Φωνή ρυθμός της φωνής: αργός (νωχέλεια) - γρήγορος (άγχος, ανασφάλεια). Γρήγορος ρυθμός στην αρχή: εξαντλείται ο εκπαιδευτικός Αργός ρυθμός στην αρχή: δεν επαρκεί ο χρόνος. ένταση της φωνής: χαμηλή(ανασφάλεια, επιφυλακτικότητα) δυνατή ( ψυχική ένταση) Μιλάει χαμηλόφωνα: δεν κατέχει το αντικείμενο; Η ποικιλία στην ένταση της φωνής οδηγεί τους μαθητές στην κατανόηση του περιεχομένου. Αν ο μαθητής μιλάει χαμηλόφωνα, ο εκπαιδευτικός πρέπει να μιλήσει με σχετικά δυνατή φωνή, και το αντίστροφο. ύψος της φωνής: βαθιά φωνή: θετικά συναισθήματα ψιλή φωνή: θυμός ή γέλιο Η ελαφρά χρωματισμένη φωνή δημιουργεί κλίμα οικειότητας. Σύντομες προτάσεις: αποφεύγονται τα συντακτικά λάθη- μιλάει πιο αργά και καθαρά. `Εχει αποδειχθεί ότι το 25% των λέξεων ή φράσεων του εκπαιδευτικού αποβλέπει στην προβολή της υπεροχής του.

Σιωπή και διαστήματα παύσεων Flanders(1970): 2/3 της διδακτικής ώρας καλύπτονται από την ομιλία του εκπαιδευτικού. Σιωπή δεν σημαίνει έλλειψη επικοινωνίας αλλά σχεδιασμένη προσπάθεια για επίτευξη στόχων(πειθαρχία, υπογράμμιση φράσεων, συγκέντρωση της προσοχής, προετοιμασία για κάτι σημαντικό, δραστηριοποίηση της σκέψης των μαθητών- χαλάρωση και ανάκτηση δυνάμεων). Η απρογραμμάτιστη σιωπή δημιουργεί ψυχική ένταση. «παγερή» σιωπή- «ύποπτη» ησυχία. Οι αρχάριοι εκπαιδευτικοί αποφεύγουν συνήθως τα διαστήματα σιωπής: τα μη λεκτικά σήματα γίνονται αμεσότερα αντιληπτά και συγκεντρώνουν την προσοχή των μαθητών. Ανεπιτυχής συνταγή: διακοπή της ομιλίας, για να διαπιστωθεί αν προσέχουν οι μαθητές- ψευδείς πληροφορίες. Δοκιμασμένη υπόδειξη: προσεγμένες παύσεις, αλλαγή θέσης, κτύπημα των χεριών, παραστατικές κινήσεις, έντονη οπτική επαφή.

Το πρόβλημα της σιωπής περιμένει τον εκπαιδευτικό μετά τη διατύπωση μιας ερώτησης: σχόλιο ή ερώτηση από τον ίδιο: αναμονή, ώστε να υπογραμμισθεί η σημασία της και να δοθεί στους μαθητές ο χρόνος να αντιδράσουν. σχόλιο ή ερώτηση από τον μαθητή: παύση, ώστε να μπορέσουν εκπαιδευτικός και μαθητές να σκεφθούν και να οργανώσουν καλύτερα την απάντηση. Πολλές φορές δεν επιτρέπει στον ερωτώντα μαθητή να ολοκληρώσει την ερώτησή του- έχει προετοιμάσει την απάντηση κατά τη διάρκεια διατύπωσης της ερώτησης και δεν δείχνει να είναι έτοιμος να δεχθεί άλλη απάντηση. Μερικές φορές, για να καλύψει το διάστημα σιωπής, επαναλαμβάνει την ερώτηση ή την απάντηση ενός μαθητή. Αυτή η επανάληψη είναι άστοχη, αν αυτά που λέει ένας μαθητής δεν είναι κατανοητά ή δεν έχουν σχέση με το θέμα. Ασφαλώς η επανάληψη της απάντησης δείχνει ότι ο εκπαιδευτικός υπογραμμίζει τις απόψεις του μαθητή. Δεν πρέπει ωστόσο να γίνεται χωρίς λόγο, γιατί μια τέτοια ενίσχυση έχει αρνητικές συνέπειες για το θέμα. Αίτια της συμπεριφοράς του: ανασφάλεια, προκατάληψη ότι οι μαθητές δεν μπορούν να απαντήσουν ή ότι είναι υποχρεωμένος να απαντά αυτός στις ερωτήσεις των μαθητών. Ορισμένες παύσεις κατά τη ροή του λόγου- οι οποίες καλύπτονται από επιφωνήματα, ήχους, «λέξεις»- προκαλούν αρνητικά συναισθήματα.

Έκφραση και μορφασμοί του προσώπου Το πρόσωπο αποτελεί τον «καθρέπτη» του εσωτερικού κόσμου, μέσα από τον οποίο προβάλλονται συναισθήματα, εξωτερικεύονται στάσεις ή διαθέσεις και δηλώνεται η επανατροφοδότηση σχετικά με απόψεις και θέσεις. Το πρόσωπο μεταβάλλεται πιο γρήγορα σε σύγκριση με άλλα κανάλια και εκπέμπει συχνότερα πληροφορίες. Ο λόγος υστερεί σε σύγκριση με την έκφραση του προσώπου, γιατί οι μύες του προσώπου μπορούν να εξωτερικεύσουν χίλιες εκφράσεις, ενώ μόνο λίγες λέξεις μπορούν να περιγράψουν την έκφραση του προσώπου. Ασφαλώς τα σήματα που εκπέμπει το πρόσωπο δεν εκφράζουν μόνο συναισθήματα, αλλά, συνοδεύοντας τον λόγο, υπογραμμίζουν συγκεκριμένα σημεία του, μεταφέρουν πληροφορίες και αντικαθιστούν λέξεις ή φράσεις. Το πρόσωπο-όπως και η φωνή- δεν ελέγχεται εύκολα. Ο άνθρωπος ήδη από την παιδική του ηλικία μαθαίνει να ελέγχει την έκφραση του προσώπου και γενικότερα τα συναισθήματά του.

Έκφραση και μορφασμοί του προσώπου Όχι σκυθρωπό πρόσωπο και αλαζονική έκφραση. Οι μορφασμοί και η έκφραση του προσώπου συντελούν στην αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας. Αβίαστο - προσποιητό χαμόγελο. Το χαμόγελο δραστηριοποιεί τη σκέψη του μαθητή και έχει θετική επίδραση στη μάθηση. Το χαμόγελο δεν είναι πάντοτε απλή έκφραση χαράς και ευχαρίστησης αλλά εξωτερίκευση ενός θετικού συναισθήματος, το οποίο δημιουργεί οικείο περιβάλλον και προωθεί την επαφή και τη συνεργασία. Ορισμένες φορές το χαμόγελο προσπαθεί να περιορίσει τις αντιδράσεις που θα προκαλούσε μια «αρνητική» πληροφορία.

Οπτική επαφή και επικοινωνία Αν το πρόσωπο αποτελεί τον καθρέπτη του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου, τα μάτια αποτελούν το κανάλι της εσωτερικής επικοινωνίας(«τα μάτια μιλάνε»). Τα μάτια προσφέρουν πληροφορίες σχετικά με την ετοιμότητα για επικοινωνία, την προετοιμασία μιας απάντησης και τη δραστηριοποίηση καθώς και τον βαθμό φόρτισης της σκέψης. Παρατήρηση διαλεγόμενων μεταξύ τους υποκειμένων. Το υποκείμενο αποφεύγει την πρόσθετη επιβάρυνση που θα προκαλούσε η οπτική επαφή, όταν η σκέψη φορτίζεται σε μεγάλο βαθμό. Η απουσία της οπτικής επαφής δεν σημαίνει οπωσδήποτε άρνηση επικοινωνίας. Εσωστρεφή-εξωστρεφή υποκείμενα. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να αναπτύσσει συνεχή οπτική επαφή με τους μαθητές, η οποία δεν πρέπει να διακόπτεται εντελώς, ακόμα κι όταν γράφει στον πίνακα. Ο μαθητής αναπτύσσει οπτική επικοινωνία με τον εκπαιδευτικό και τους συμμαθητές του, όταν ο ίδιος έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει άνετα και όταν το κλίμα της τάξης δεν είναι αρνητικά φορτισμένο.

Το έντονο βλέμμα δεν έχει πάντοτε θετικά αποτελέσματα Το έντονο βλέμμα δεν έχει πάντοτε θετικά αποτελέσματα. Η υπερβολική οπτική επαφή μπορεί να σημαίνει επιθετικότητα ή άγχος. Η αποφυγή της οπτικής επαφής μπορεί να ερμηνευθεί ως υποχωρητικότητα. Μερικές φορές τα λόγια του εκπαιδευτικού δεν συμφωνούν με την έκφραση του προσώπου του. Οι μαθητές κατά τη διάρκεια της καθημερινής επαφής τους με τον εκπαιδευτικό μαθαίνουν να διακρίνουν τα σήματα που εκπέμπει το πρόσωπό του.