Μιλώντας για τη βυζαντινή τέχνη σήμερα

Η χριστιανική τέχνη γεννήθηκε στα τέλη του 2ου και στις αρχές του 3ου αιώνα και αρχικά καλλιεργήθηκε με μυστικότητα, εξαιτίας των διωγμών, στις κατακόμβες. Με το διάταγμα των Μεδιολάνων, επί Μ. Κωνσταντίνου, αφέθηκε ελεύθερη η άσκηση της χριστιανικής λατρείας και άρχισαν να γίνονται τα πρώτα σπουδαία έργα της. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η χριστιανική τέχνη εξαπλώθηκε σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία (μετέπειτα βυζαντινή) κι αυτό το οφείλει στα μέσα συγκοινωνίας της εποχής και στην pax romana που παρείχε την ανάλογη οδική ασφάλεια και ευνόησε τα προσκυνήματα στην Παλαιστίνη τα οποία συνέβαλαν στη διάδοση και στην ακτινοβολία της

ΟΜ. Κωνσταντίνος ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας – μαικήνας, συνήθεια που διατηρήθηκε σε όλη τη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας και πόλεις όπως η Ρώμη, η Ραβέννα, η Κωνσταντινούπολη ευνοήθηκαν ιδιαίτερα από την αυτοκρατορική γενναιοδωρία. Επωφελήθηκαν και κάποιες μικρότερες όπως τα Ιεροσόλυμα, η Αλεξάνδρεια και η Έφεσος.

Φιλοξενία Τριών Αγγέλων από τον Αβραάμ (απεικόνιση της Αγίας Τριάδας), τμήμα ψηφιδωτού στον Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας, 547

Ο Ιουστινιανός με τη συνοδεία του προσκομίζει τον δίσκο στη Θεία Ευχαριστία, ψηφιδωτό στον Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας, 547

Θυμάστε τις κατακόμβες; Πρόσφεραν καταφύγιο στους χριστιανούς τα χρόνια των διωγμών και εκεί, συναντάμε τα πρώτα δείγματα εικόνων, που βέβαια ο χαρακτήρας τους ήταν περισσότερο συμβολικός, όταν αυτά προέρχονταν από τον φυσικό κόσμο ( δέντρα, πουλιά) Όμως Παλαιά και Καινή Διαθήκη αποτελούσαν επίσης πηγή έμπνευσης.

ένας κρίκος στην εξέλιξη εικόνας είναι τα πορτρέτα Φαγιούμ.

Γεννήθηκαν λίγο πριν το τέλος του ειδωλολατρικού κόσμου και στα πρώτα σκιρτήματα του χριστιανικού

Με τον όρο «Φαγιούμ» αναγνωρίζουμε στην ιστορία της τέχνης τα νεκρικά πορτρέτα που βρέθηκαν στην ομώνυμη όαση, νοτιοδυτικά του Νείλου ποταμού, και σώθηκαν σε καλή κατάσταση γιατί τα προστάτευσε η στεγνή άμμος της Αιγύπτου. Σκεφθείτε ότι, κάτι ανάλογο δεν έγινε στις άλλες χώρες της Μεσογείου όπου, εξαιτίας της υγρασίας καταστράφηκαν σχεδόν όλα τα έργα της αρχαιότητας, που ήταν ζωγραφισμένα σε ξύλο. Κύριο γνώρισμα αυτών των προσωπογραφιών είναι ο έντονος ρεαλισμός που αναδεικνύει μεγάλη ψυχική ένταση και πνευματικότητα

Και με ποιον τρόπο οι ζωγράφοι το πέτυχαν; Με τα ορθάνοιχτα μεγάλα μάτια –σύμφωνα με τη νεοπλατωνική φιλοσοφία είναι ο καθρέφτης της ψυχής- που απέβλεπαν στο να εκφράσουν τον εσωτερικό κόσμο. Με την μετωπικότητα και με την κατά τρία τέταρτα προβολή των προσώπων, τάση που εισήγαν στην Αίγυπτο Έλληνες από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Με την τεχνική και τις μεθόδους εργασίας Με τα υλικά κατασκευής Την προετοιμασία του ξύλου Την εγκαυστική μέθοδο Τις επιχρυσώσεις

Ποιες ομοιότητες διακρίνετε;

ο Χριστός και ο Άγιος Μηνάς, εικόνα από το Bawit της Αιγύπτου, 6ος αι

Στην παλαιοχριστιανική περίοδο ανήκουν επίσης οι φορητές εγκαυστικές εικόνες της Μονής του Σινά.

( Προσωπογραφία νέας από το Φαγιούμ με τη χαρακτηριστική στάση που θα διατηρήσουν οι γυναικείες μορφές στη βυζαντινή τέχνη. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη)

( ο Παντοκράτορας της μονής Σινά 6ος αι. μ.Χ.)                                

Αργότερα οι εικόνες εμπλουτίστηκαν και στο πέρασμα των χρόνων αλλάζουν τεχνοτροπία, δηλαδή ζωγραφική τάση. Χρονικό ορόσημο των πρώτων αιώνων αποτελεί η περίοδος της Εικονομαχίας με τις ανεικονικές της αντιλήψεις, αλλά την ίδια περίοδο παγιώνεται το δόγμα της Εκκλησίας για την τιμητική προσκύνησή τους.

Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός υποστηρίζει για τις εικόνες Η λατρεία ανήκει στο Θεό Το προσκύνημα στο πρόσωπο που εικονίζουν είναι τιμητικό

13ος αιώνας – 1453 κορυφώνεται η τέχνη της εικόνας. Δημιουργούνται δυο σχολές. Η Μακεδονική με εκπρόσωπο τον Μανουήλ Πανσέληνο (Θεσσαλονίκη) Η Κρητική με εκπρόσωπο το Θεοφάνη τον Κρητικό ( Κωνσταντινούπολη)

Θεοφάνης ο Κρητικός

Έργο του Θεοφάνη του Κρητικού ( π.1490 -1559 ) ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ

Η Γέννηση Εικόνα τέμπλου με τη Γέννηση, έργο του Κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά, 1546, Άγιον Όρος, μονή Σταυρονικήτα.

Η Σταύρωση της μονής Μεγίστης Λαύρας Τοιχογραφία με τη Σταύρωση, έργο του Κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά, 1535, Άγιον Όρος, μονή Μεγίστης Λαύρας.

Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά της Κρητικής σχολής; Σκοτεινοί προπλασμοί στα πρόσωπα, το χρώμα που χρησιμοποιείται είναι κυρίως το καφέ. Οι μορφές διακρίνονται για την απλότητα, τη λιτότητα, τον μυστικό και ασκητικό χαρακτήρα. Είναι λιπόσαρκες και ψιλόλιγνες. Το φως στοχεύει στη δημιουργία κατάνυξης. Οι κινήσεις είναι συγκρατημένες. Κυριαρχεί η εσωτερική συγκίνηση.

Θρήνος. Εμμανουήλ Λαμπάρδου. Πρώιμος 17ος αιώνας. Τούζλα Θρήνος. Εμμανουήλ Λαμπάρδου. Πρώιμος 17ος αιώνας. Τούζλα. Επισκοπικό μέγαρο Φορητή εικόνα του Αρχ.Μιχαήλ του 16ου αι. κρητικής τεχνοτροπίας,μονή Σινά

Το πρώτο χαρακτηριστικό που διακρίνουμε στη βυζαντινή εικόνα είναι η σχηματοποίηση. Π.χ στην εικόνα που βλέπουμε το ημίγυμνο σώμα φαίνεται άσαρκο, σκαλισμένο σε ξύλο, οι φωτισμένες επιφάνειες έχουν καθαρά γεωμετρικό σχήμα, της γεωμετρίας μετέχουν επίσης πρόσωπα, φύση, πτυχές των ρούχων προσδίδουν στο έργο ιερότητα. Τα έργα με τόσο μεγάλη σχηματοποίηση ανήκουν στα «αυστηρά βυζαντινά»

Και με την προοπτική τι γίνεται; Η προοπτική στη βυζαντινή εικόνα είναι ελεύθερη. Το μέγεθος των πραγμάτων ή των προσώπων δεν εξαρτάται από την απόσταση, αλλά από το βαθμό της σπουδαιότητάς τους Ο χώρος λοιπόν παρουσιάζεται διαφορετικά και λειτουργεί συμβολικά Τα πρόσωπα τα βλέπουμε παριστάνονται σαν να τα βλέπουμε ταυτόχρονα από πολλές οπτικές γωνιές Με άλλα λόγια ο χώρος υπακούει στον πνευματικό νόμο της βυζαντινής αγιογραφίας κι όχι στους φυσικούς νόμους.

Στην εικόνα διακρίνεται η αντίστροφη προοπτική Στην εικόνα διακρίνεται η αντίστροφη προοπτική. Οι βυζαντινοί αγιογράφοι πετύχαιναν να δώσουν την εντύπωση ότι, τα πρόσωπα βγαίνουν από το χώρο τους , πλησιάζουν και έρχονται να συναντήσουν το θεατή. α

Ας δούμε πως ιστορούσαν τις ιερές εικόνες οι παλιοί αγιογράφοι Πρώτα απ’ όλα συμβάδιζαν με την ιερή Παράδοση και την Αγία Γραφή. Ό,τι χρησιμοποιούσαν ( εργαλεία ή χρώματα) είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα Και για τα υλικά τους έλεγαν πως είναι ευλογημένα, ταπεινά εύοσμα και λεπτά

Ο Φώτης Κόντογλου

τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν ήταν από τη γη, για να ευωδιάζουν στην επαφή τους με το νερό Το αυγό με το ξύδι Το μέλι, το κερί Το ρετσίνι των πεύκων Η μαστίχα βοηθούσαν στη διατήρηση των χρωμάτων και λειτουργούσαν ως κόλλα

… και να κάποια χρώματα… Το τιτάνιο, ήταν το καλύτερο άσπρο χρώμα γιατί δε μαύριζε. Το μήλιον, υλικό από τη γη της Μήλου,αν και άσπρο σκούραινε στην επαφή του με αυγό ή κερί

Το μαύρο… έβγαινε από καμένα κόκκαλα Το καλύτερο μαύρο το έδινε το καμένο ελεφαντοκόκκαλο…. το φίλντισι Όμως μαύρο χρώμα έδινε και ο λεπτός καπνός του δαδιού

Η ώχρα με το κιτρινωπό χρώμα της προερχόταν από τη σκουριά του σιδήρου Η σιέννα ωμή, μοιάζει με το χρώμα του ξύλου, σκούρη κίτρινη Και η σιέννα ψημένη είναι ένα χρώμα κεραμιδί

το κοβάλτιο ένα ωραίο γαλανό χρώμα Το λαζούρι ή ινδικό χρώμα μαβί, το έφερναν από την Ινδία και δεν ήταν ορυκτό, αλλά φυτικό χρώμα το κοβάλτιο ένα ωραίο γαλανό χρώμα Και η κιννάβαρις,χρώμα κόκκινο, που μοιάζει με του ρόδου, βγαίνει από τον υδράργυρο

Τα χρώματα έχουν συμβολική σημασία στη θεολογική τέχνη της αγιογραφίας: το λευκό συμβολίζει το φως και την καθαρότητα το μαύρο το μυστικό βάθος το γαλάζιο τη διαύγεια το κίτρινο την λαμπρότητα το πράσινο την ελπίδα

Ένα από αυτά είναι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά Τα μοναστήρια είναι οι τόποι που άνθισε η αγιογραφία τη βυζαντινή περίοδο Ένα από αυτά είναι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά

τα μοναστήρια στο Άγιο Όρος, τα Μετέωρα, ο Όσιος Λουκάς εδώ κοντά μας….

Οι θυγατέρες των Εβραίων με τη μικρή Παναγία . Οι θυγατέρες των Εβραίων με τη μικρή Παναγία. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία «Τα Εισόδια της Παναγίας». Εμμανουήλ Πανσέληνος. Άγιον Όρος, Πρωτάτο)

Στα χρόνια που πέρασαν οι ζωγράφοι εγκατέλειψαν τη βυζαντινή παράδοση τον τελευταίο καιρό παρατηρείται στροφή προς τη βυζαντινή εικόνα, που οφείλεται σε αγιογράφους όπως ο Φώτης Κόντογλου

Ο Φώτης Κόντογλου ανήκει στους μεγαλύτερους έλληνες ζωγράφους και λογοτέχνες, που επηρέασε μεγέθη όπως ο Τσαρούχης και ο Εγγονόπουλος. Διαλέγει τα θέματά του από την ελληνική μυθολογία, την ορθόδοξη παράδοση και την ελληνική φύση. Δέχτηκε ο ίδιος επιρροές από τη βυζαντινή τέχνη από την οποία κράτησε την πνευματικότητά της και από το ζωγράφο Θεόφιλο και τους ανώνυμους αγιογράφους από τους οποίους κρατά το δροσερό και φρέσκο τρόπο με τον οποίο απεικόνιζαν την πραγματικότητα. Ζωγραφίζει κουρσάρους, εθνικούς ήρωες, αγίους, αρχαίους Έλληνες με τις ίδιες βυζαντινές μορφές. Η χρωματική κλίμακα που χρησιμοποιεί είναι λιτή. Προτιμά τα γαιώδη χρώματα που έχουν λαμπερούς και ζεστούς τόνους. Ζωγραφίζει με φωτοσκιάσεις, σκληρά περιγράμματα, ανάπτυξη πολυεπίπεδη και ρεαλιστική.

Προσπαθήστε να κάνετε μια περιγραφή των προσώπων Προσπαθήστε να κάνετε μια περιγραφή των προσώπων. Πως είναι τα ρούχα τους τα μαλλιά τους, η έκφραση του προσώπου τους; Εντοπίζετε κοινά στοιχεία με τη βυζαντινή τεχνοτροπία;

Τι παριστάνουν οι μορφές; Σας θυμίζουν κάποιες άλλες;

Φ. Κόντογλου η Γέννηση. Αν και σπούδασε σε Ισπανία και Γαλλία υπάρχουν επιδράσεις στην απόδοση των μορφών;

βιβλιογραφία Γιολάντα Χατζή, Έλληνες Ζωγράφοι 20ος αιώνας Εκδόσεις ΕΤΕ, οι Μεγάλοι Έλληνες Ζωγράφοι, Φώτης Κόντογλου Ναυσικά Πανσέληνου, Βυζαντινή Ζωγραφική Εκδόσεις «ετοιμασία», Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου Καρέα, Τι ξέεις εσύ για τις εικόνες; Διαδικτυακοί τόποι.