Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία κωδικός μαθήματος :503Ε εξάμηνα: β’ & δ’ Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία κωδικός μαθήματος :503Ε εξάμηνα: β’ & δ’ Νίκος Φωτόπουλος Κοινωνιολόγος Λέκτορας ΠΤΝ/Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας

τι είναι η Κοινωνιολογία; η επιστήμη που μελετά : 1. τα κοινωνικά φαινόμενα, την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων και την κοινωνική τους δράση. 2. τη συγκρότηση, τη λειτουργία και το μετασχηματισμό των κοινωνικών μορφωμάτων (ομάδες, χωριά, πόλεις, κοινωνικά σύνολα) καθώς και τις συνθήκες της εμφάνισης, της μεταβολής ή της εξαφάνισής τους. 3.τις συλλογικές διαδικασίες, τις δομές, τους θεσμούς καθώς και τις πρακτικές που τα συνοδεύουν.

Θεμελιωτές της Κοινωνιολογίας August Comte (1798-1857) Karl Marx (1818- 1883) Emil Durkheim (1858 -1917) Max Weber(1864 – 1920)

βασικές έννοιες της Κοινωνιολογίας κοινωνικοποίηση κοινωνικός έλεγχος κοινωνικοί θεσμοί κοινωνικές δομές κοινωνική διαστρωμάτωση κοινωνικές τάξεις κοινωνική θέση-κοινωνικός ρόλος μορφές κοινωνικής παρέκκλισης

κοινωνικοποίηση: ορισμός και μορφές ο όρος κοινωνικοποίηση εμφανίζεται στις αρχές του 20ου αιώνα από τον Emile Durkheim (1858-1917), θεμελιωτή της μοντέρνας κοινωνιολογίας και περιγράφει τη διαδικασία μέσω της οποίας ο άνθρωπος γίνεται κοινωνικό ον. με τον όρο εννοούμε τη διαδικασία μετάδοσης ηθών, εθίμων, κανόνων, προτύπων και ιδεολογιών. Μέσω της κοινωνικοποίησης, μεταδίδονται στο άτομο οι δεξιότητες και συνήθειες οι οποίες είναι απαραίτητες για τη συμμετοχή του στην κοινωνία στην οποία ανήκει.

μέσω της κοινωνικοποίησης το άτομο εσωτερικεύει την ποικιλία κοινών κανόνων, συμπεριφορών, αξιών, κινήτρων, κοινωνικών ρόλων, συμβόλων και γλωσσών. κατ' αυτό τον τρόπο, η κοινωνικοποίηση ορίζεται ως το μέσο μέσω του οποίου μεταβιβάζεται η κοινωνική και πολιτισμική συνέχεια.

φορείς κοινωνικοποίησης ο πρώτος φορέας κοινωνικοποίησης του ατόμου, είναι η οικογένεια, γιατί αναλαμβάνει το άτομο από τη γέννηση του διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του (πρωτογενής φορέας) το σχολείο αποτελεί το δευτερογενή φορέα κοινωνικοποίησης αφού το παιδί μεταβαίνει από το οικογενειακό στο σχολικό περιβάλλον. στη νεωτερική κοινωνία το σχολείο αποσπά βασικές λειτουργίες από την οικογένεια ή άλλους παραδοσιακούς / προ-νεωτερικούς θεσμούς όπως η γειτονιά ή η εκκλησία κ.λ.π)

η θρησκεία, το κράτος, οι παρέες συνομηλίκων, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας καθώς και τα διάφορα περιβάλλοντα στα οποία εντάσσεται κατά καιρούς το άτομο (γειτονιά, συνάδελφοι, αθλητικές ομάδες κ.τ.λ.) αποτελούν τριτογενείς φορείς της κοινωνικοποίησής του.

η έννοια του κοινωνικού ελέγχου κοινωνικός έλεγχος είναι το σύνολο των μηχανισμών που χρησιμοποιεί μια κοινωνία, για να καταστεί αποδεκτό το αξιακό της σύστημα και να εφαρμοστεί το σύνολο των κανόνων που αυτή έχει θεσπίσει.

κοινωνικός έλεγχος : είδη και μορφές Ο τυπικός κοινωνικός έλεγχος είναι ο θεσμοθετημένος έλεγχος που ασκείται από το κράτος και τα εντεταλμένα όργανά του και κατά κανόνα ταυτίζεται με την καταστολή και την τιμωρία. (π.χ. αστυνομία, δικαστήρια) Οι ποινές προσδιορίζονται με ακρίβεια από τη νομοθεσία για κάθε περίπτωση παραβίασης κανόνων. Ο τυπικός κοινωνικός έλεγχος εφαρμόζεται σε περιπτώσεις παραβίασης θεμελιωδών αξιών και κανόνων της κοινωνικής ζωής (π.χ. αφαίρεση ανθρώπινης ζωής, αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας, στέρηση της ελευθερίας κτλ.).

Ο άτυπος κοινωνικός έλεγχος είναι ο μη θεσμοθετημένος έλεγχος που ασκείται όταν κάποιος αποκλίνει από τα πρότυπα συμπεριφοράς της ομάδας. Τα σχόλια των συγγενών, η κριτική των συμμαθητών, οι μορφασμοί και οι χειρονομίες αποτελούν μερικά παραδείγματα άτυπου κοινωνικού ελέγχου, αφού εκφράζουν την επιδοκιμασία ή την αποδοκιμασία μιας πράξης. Ο άτυπος κοινωνικός έλεγχος εφαρμόζεται κυρίως στις περιπτώσεις παραβίασης λιγότερο θεμελιωδών κανόνων συμπεριφοράς.

ο αυτοέλεγχος αποτελεί μια μορφή κοινωνικού ελέγχου η οποία εδράζεται στον εσωτερικό έλεγχο που ασκεί ένα άτομο στον εαυτό του. πρόκειται για μια μορφή εσωτερίκευσης των αξιών και των κανόνων συμπεριφοράς η οποία αρχίζει από την περίοδο της πρώιμης κοινωνικοποίησης του ατόμου και συνεχίζεται μέχρι το βαθύ γήρας. οι συνέπειες αυτές το ενθαρρύνουν ή το αποτρέπουν να ενεργήσει, ανάλογα με το βαθμό εσωτερίκευσης των κοινωνικών αξιών.

εκτός από τις κυρώσεις (π. χ εκτός από τις κυρώσεις (π.χ. ποινές, μορφασμοί αποδοκιμασίας) που λειτουργούν εξαναγκαστικά, είτε πρόκειται για τυπικό είτε για άτυπο κοινωνικό έλεγχο, υπάρχουν και οι επιβραβεύσεις, όπως είναι η εμψύχωση, η ανταμοιβή, η αναγνώριση (π.χ. αριστείο, χειροκρότημα, παράσημο). στις μέρες μας η έννοια του κοινωνικού ελέγχου (του τυπικού ή του άτυπου) χρησιμοποιείται όλο και λιγότερο και τείνει να αντικατασταθεί με τις έννοιες «κοινωνική προσαρμογή», «ενσωμάτωση» ή «ένταξη»

κοινωνικοί θεσμοί πρόκειται για οργανωμένες και σταθερές , διαδικασίες -σχέσεις - δραστηριότητες που αποσκοπούν στην ικανοποίηση διαχρονικά επαναλαμβανόμενων κοινωνικών αναγκών. επιτελούν σημαντικούς για το σύνολο κοινωνικούς σκοπούς, έχουν διάρκεια και αντέχουν στο χρόνο

είδη κοινωνικών θεσμών Τυπικός θεσμός: δημιουργείται με νόμο, μέσω της διαδικασίας της θεσμοθέτησης. Άτυπος θεσμός: δημιουργείται μέσω της θεσμοποίησης και βασίζεται στην ανάληψη συλλογικής δράσης και πρωτοβουλιών εκτός τυπικού πλαισίου

λειτουργίες των θεσμών Οι θεσμοί επιτελούν σημαντικές κοινωνικές λειτουργίες κύριες ή δευτερεύουσες έκδηλες ή λανθάνουσες

η αλλαγή των κοινωνικών θεσμών η αλλαγή των κοινωνικών θεσμών επέρχεται όταν οι υφιστάμενοι θεσμοί δεν επιτελούν τις κοινωνικές τους λειτουργίες με επάρκεια και αποτελεσματικότητα. Τότε σταδιακά αρχίζει η διαδικασία αμφισβήτησής τους και επέρχεται η κοινωνική τους απαξίωση. όταν η διαδικασία αυτή είναι γενικευμένη τότε μιλάμε για το φαινόμενο της κοινωνικής μεταβολής όπου ένας σημαντικός αριθμός κοινωνικών θεσμών συμπαρασύρεται στις αλλαγές και αντικαθίσταται από άλλους ή καταργείται

κοινωνική διαστρωμάτωση κοινωνική διαστρωμάτωση, είναι η ιεράρχηση ή κατάταξη ή η διαβάθμιση των ατόμων και των ομάδων σε στρώματα

κριτήρια για την κοινωνική διαστρωμάτωση η εθνότητα, ο πλούτος, το κύρος, το γόητρο, η φυλή, το επάγγελμα των κοινωνικών υποκειμένων αποτελούν μερικά μόνο από τα κύρια κριτήρια ένταξης τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατάταξή των ατόμων τους στην κοινωνική διαστρωμάτωση. καμιά κοινωνία δεν είναι «αδιαβάθμητη» ή «αταξινόμητη» καθώς ο τρόπος με τον οποίο είναι δομημένη συντελεί στο να υπάρχουν ανισότητες στη πρόσβαση και τη διανομή των κοινωνικών αγαθών.

κοινωνικές τάξεις βασική έννοια της κοινωνικής θεωρίας, μέσω της οποίας επισημαίνεται ο τύπος ιεραρχίας, ταξινόμησης και κατάταξης ατόμων και ομάδων στην κοινωνική πυραμίδα πρόκειται για έννοια η οποία είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένη και αναγνωρίζεται με διαφορετικό τρόπο μέσα στο ιστορικό συνεχές. βασικό κριτήριο ανάλυσης των κοινωνικών τάξεων αποτελεί ο αντιθετικός, αντιφατικός και συγκρουσιακός χαρακτήρας ύπαρξης των τάξεων (πάλη των τάξεων)

η θεωρητική εξέταση του φαινομένου των κοινωνικών τάξεων αποδεικνύει ότι αποτελούν ένα κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένο φαινόμενο παροδικού χαρακτήρα. οι ταξικές εκμεταλλευτικές κοινωνίες εντοπίζονται από τους προ- ταξικούς πρωτόγονους κοινωνικούς σχηματισμούς μαζί με την εμφάνιση της δυνατότητας παραγωγής ενός κοινωνικού πλεονάσματος, το οποίο υπερβαίνει τα άκρως απαραίτητα για τη διατήρηση της βιολογικής ύπαρξης των μελών της κοινωνίας. η ύπαρξη των τάξεων θα υφίσταται ιστορικά όσο θα εξακολουθεί να υφίσταται η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο» και η κατανομή των κοινωνικών αγαθών θα γίνεται με τρόπο κοινωνικά άνισο και ανορθολογικό

κοινωνική θέση-κοινωνικός ρόλος κοινωνική θέση: η θέση ενός ατόμου σε μια ομάδα ή σε μια κοινωνία. π.χ μητέρα- πατέρας έφηβος -ηλικιωμένος κόρη - γιος γείτονας υπουργός πιανίστας δάσκαλος δικηγόρος προπονητής κοινωνικός ρόλος: δικαιώματα και υποχρεώσεις τα οποία απορρέουν από την κοινωνική θέση την οποί κατέχει κάποιος

δοτή θέση και κατακτημένη Θέση δοτή θέση είναι η θέση που “δίνεται” ή “κληροδοτείται” σε ένα άτομο από την κοινωνία, συνήθως κατά τη γέννησή του κατακτημένη θέση: η θέση που το άτομο καταλαμβάνει μόνο του στη διάρκεια της κοινωνικής του διαδρομής. .

κοινωνική παρέκκλιση - μορφές κοινωνικής παθογένειας από άποψη κοινωνιολογική, ο ρόλος έχει δύο διαστάσεις α) την υποκειμενική (το πώς ο φορέας του ρόλου αντιλαμβάνεται τη συμπεριφορά του και τον εκδηλώνει) β) την αντικειμενική (δηλ. ένα πλαίσιο αναφοράς που προσανατολίζει τη δράση του φορέα και θέτει τα όρια και τους περιορισμούς)

έκτροπη συμπεριφορά η έκτροπη συμπεριφορά, ή κοινωνική απόκλιση ή κοινωνική παρέκκλιση είναι η συμπεριφορά που παραβιάζει τους κοινωνικά παραδεκτούς και κυρίαρχους κανόνες ή τις προσδοκίες μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας ολόκληρης κοινωνίας. είναι συμπεριφορά η οποία απομακρύνεται από τα κοινωνικώς παραδεκτά πρότυπα συμπεριφοράς και που κρίνεται από έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων ότι ξεπερνά τα όρια της ανεκτικότητας προσβάλλοντας βασικές αξίες και πρότυπα.

είδη κοινωνικών κανόνων τυπικοί/γραπτοί : νόμοι οι οποίοι περιλαμβάνουν το γραπτό Δίκαιο : (π.χΑστικό/ Ποινικό. κλπ Δίκαιο) άτυποι/άγραφοι κανόνες : τρόποι συμπεριφοράς, ευγένειας, ντυσίματος, έθιμα, συνήθειες κ.λ.π

η αποκλίνουσα συμπεριφορά είναι κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένη διαδικασία ο χαρακτηρισμός μιας συμπεριφοράς ή μιας ενέργειας ως αποκλίνουσας, ποικίλλει ανάλογα με την ιστορική εποχή, τον τόπο, την κοινωνική ομάδα και το πολιτισμικό περιβάλλον πρέπει να τονιστεί η σχετικότητα της απόκλισης μέσα στο χρόνο, καθώς αυτό που θεωρείται απόκλιση σε δεδομένη ιστορική στιγμή μπορεί να είναι γενικώς παραδεκτή συμπεριφορά σε μιαν άλλη.

κοινωνιολογική θεωρία το ζήτημα της θεωρίας στην κοινωνιολογία αποτελεί νευραλγικό θέμα για την θεμελίωση της εμπειρικής έρευνας, την ανάλυση και τη διεξαγωγή επωφελών συμπερασμάτων η διαδικασία της θεωρητικής θεμελίωσης συμβάλλει στη θωράκιση των πολιτικών που εφαρμόζονται για την αντιμετώπιση σημαντικών κοινωνικών προβλημάτων.

το δόμο-λειτουργιστικό παράδειγμα το δόμο-λειτουργιστικό παράδειγμα η δομο - λειτουργιστική θεωρία βλέπει την κοινωνία ως ένα συστημικό όλο το οποίο απαρτίζεται από επιμέρους στοιχεία τα οποία αλληλοσυμπληρώνονται διατηρώντας τη συνοχή και την ισορροπία του συστήματος βασικοί εκπρόσωποι του δομολειτουργστικού παραδείγματος: Comte, Durkheim, Spencer (1820-1903), Parsons (1902-1979), Merton (1910-2003) η κριτική που έχει ασκηθεί στην προσέγγιση αυτή εδράζεται στο ότι αγνοεί τις κοινωνικές ανισότητες και ότι δίνει έμφαση στην ισορροπία και αυτοσυντήρηση του συστήματος

η θεωρία της κοινωνικών συγκρούσεων η προσέγγιση αυτή θεωρεί την κοινωνία σαν μία αρένα εντός της οποίας ευδοκιμεί η ανισότητα, η οποία με τη σειρά της επιφέρει τη σύγκρουση και την κοινωνική αλλαγή οι θεωρητικοί αυτής της τάσης δίνουν έμφαση σε όλες τις ανισότητες οι οποίες προκαλούνται από παράγοντες όπως η τάξη, το φύλο, το έθνος, η φυλή, η ηλικία. Ταυτόχρονα διερευνούν το πώς συμβάλλουν οι παράγοντες αυτοί στην άνιση κατανομή της δύναμης, του γοήτρου, του χρήματος, της εκπαίδευσης, του κοινωνικού κύρους. στη συλλογιστική αυτή εντάσσεται και η μαρξιστική σκέψη αφού δίνει έμφαση στο ζήτημα της ταξικής πάλης και της επαναστατικής αλλαγής

η θεωρία της συμβολικής διαντίδρασης η θεωρία της συμβολικής διαντίδρασης δίνει έμφαση στην καθημερινή αλληλεπίδραση των υποκειμένων προσπαθεί να ερμηνεύσει και να αποκωδικοποιήσει το νόημα που δίνουν οι άνθρωποι στην καθημερινή τους δράση, στις μεταξύ τους σχέσεις βασικοί εκπρόσωποι είναι οι Max Weber, G.H. Mead, E. Goffman κ.λπ ωστόσο η κριτική που έχει δεχτεί η σχολή αυτή εδράζεται στο ότι δίνει έμφαση σε μικρο - κοινωνικό επίπεδο αγνοώντας τη σημασία που έχουν για τις μεταξύ των ατόμων σχέσεις, σημαντικές υπέρ- υποκειμενικές κοινωνικές δομές όπως π.χ κράτος, κοινωνικές τάξεις κλπ

κοινωνία: βασικές θεωρήσεις Lenski Marx Weber Durkheim

Gerhard Lenski  (1924 - ) η τεχνολογία αποτελεί σημαντικό παράγοντα στη διαμόρφωση των κοινωνιών (κοινωνικό-πολιτισμική εξέλιξη) θηρευτικές και τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες κηπευτικές -κτηνοτροφικές αγροτικές βιομηχανικές μετα-βιομηχανικές κοινωνίες

Karl Marx (1818-1883) Για το Μarx η βασική αντίφαση του καπιταλιστικού συστήματος: “πως τη στιγμή που υπάρχει τόσο πλούτος (ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αφθονία αγαθών, τεχνολογικός εξορθολογισμός, κλπ): την ίδια στιγμή υπάρχουν φτωχοί και εξαθλιωμένοι” βασικά σημεία της σκέψης του: κοινωνική και ταξική σύγκρουση (αστοί –προλετάριοι) ταξική συνείδηση αλλοτρίωση επαναστατική πράξη και ανατροπή απελευθέρωση από την εκμετάλλευση αταξική κοινωνία

Max Weber (1864-1920) ιδεαλιστική προσέγγιση της κοινωνίας (πώς οι ιδέες επιδρούν στη διαμόρφωση της κοινωνίας και πώς επηρεάζουν την ιστορική εξέλιξη) Βασικά σημεία της σκέψης του: παράδοση ορθολογισμός εξορθολογισμός της κοινωνίας (από την παράδοση στον ορθολογισμό) καπιταλισμός και προτεσταντική ηθική μεθοδολογικά εργαλεία: ιδεότυπος, γραφειοκρατία, εκλεκτική συγγένεια, παράδοξο των μη αναμενόμενων αποτελεσμάτων αλλοτρίωση (ανορθολογισμός και απάνθρωπη γραφειοκρατία )

Εmil Durkheim (1858-19170) η κοινωνία είναι κάτι παραπάνω από το άθροισμα των μερών που την απαρτίζουν υπάρχει πάνω από τα άτομα που την αποτελούν υπάρχει πριν από μας και μετά από εμάς Βασικά σημεία: μηχανική αλληλεγγύη (προβιομηχανικές κοινωνίες) οργανική αλληλεγγύη (βιομηχανικές κοινωνίες) κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας νεωτερικότητα και ανομία αυτοκτονία