Ποιότητα των αιθέριων ελαίων Η ποιότητα εξαρτάται : από την τεχνική της απόσταξης και από το υλικό της αποστακτικής μονάδας. και από το είδος του φυτικού υλικού. Η δράση του ατμού ή του βραστού νερού στη φυτική μάζα επιδρά σε ορισμένα συστατικά του αιθέριου ελαίου (φαινόμενα υδρόλυσης, πολυμερισμού). Ορισμένα συστατικά του αιθέριου ελαίου με σημείο ζέσεως αρκετά υψηλό, παραλαμβάνονται πιο δύσκολα. Η διαλυματοποίηση ορισμένων συστατικών του αιθέριου ελαίου μέσα στο νερό οδηγεί σε απώλειες αυτών στο νερό. Γενικά η απόσταξη δεν αντιπροσωπεύει ακριβώς το άρωμα που φυσιολογικά υπάρχει και εκπέμπει το φυτό. Η εκχύλιση είναι ανώτερη τεχνική για την παραλαβή των αρωματικών πτητικών συστατικών. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Για το σωστό σχεδιασμό ενός αποστακτικού συγκροτήματος θα πρέπει να ληφθούν υπόψη: Επιλογή της τοποθεσίας εγκατάστασης. Φορτίο απόσταξης. Ατμολέβητας. Άμβυκας. Απαγωγός σωλήνας. Ψυκτήρας. Διαχωριστής αιθέριου ελαίου. Αποθήκευση. Ποιοτικός έλεγχος. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Οι γενικές μέθοδοι απόσταξης Τρεις είναι οι βασικοί μέθοδοι παραλαβής των αιθέριων ελαίων: Απόσταξη με νερό ή υδροαπόσταξη Απόσταξη με νερό και ατμούς Απόσταξη με ατμούς Σε μικρότερη κλίμακα εφαρμόζονται η υδροδιάχυση, η εμπυρευματική απόσταξη , η απόσταξη εμβροχής και η ευρύτατα διαδεδομένη για τα εσπεριδοειδή είναι η μηχανική εκπίεση. Με εξαίρεση την μηχανική εκπίεση, όλες οι άλλες χρειάζονται θερμότητα για την απελευθέρωση του αιθέριου ελαίου και βασίζονται στην ίδια αρχή: παραλαβή των πτητικών συστατικών από τους υδρατμούς. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Υδροαπόσταξη Το φυτικό υλικό βρίσκεται σε άμεση επαφή με το νερό που βράζει. Η μέθοδος συνίσταται για πρώτες ύλες που από τη φύση τους συγκολλούνται μεταξύ τους σχηματίζοντας συμπαγή μάζα (ροδοπέταλα, άνθη πορτοκαλιάς) και δεν ενδείκνυται η απόσταξη με ατμό. Επίσης, στο νερό διαλύονται και ανεπιθύμητα προϊόντα και τα οποία δεν παραλαμβάνονται με τα αιθέρια έλαια. Το βασικότερο πλεονέκτημα είναι το χαμηλό κόστος εγκατάστασης (αποστακτήρας, ψυκτήρας, δοχεία συλλογής). Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη Ο άμβυκας θα πρέπει να φορτώνεται με τρόπο ώστε να επιτρέπει την ελεύθερη κίνηση του φυτικού υλικού. Θα πρέπει η ταχύτητα της απόσταξης να είναι γρήγορη ώστε να ελαχιστοποιούνται τα φαινόμενα υδρόλυσης π.χ. οι εστέρες των τριτοταγών αλκοολών.

Στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται στην υπερθέρμανση του φυτικού υλικού διότι δημιουργούνται μυρωδιές γνωστές ως off-notes. To φυτικό υλικό πρέπει να βρίσκεται συνεχώς σε ανακίνηση διαφορετικά τα συσσωματώματα πυκνού υλικού θα κατακαθίσουν στον πυθμένα του καζανιού και θα διασπαστούν θερμικά (π.χ. o φλοιός κανέλας, που είναι πλούσιος σε κολλώδεις ουσίες). Ορισμένα υψηλού σημείου ζέσεως συστατικά (φαινόλες ή σεσκιτερπένια) απαιτούν μεγαλύτερη διάρκεια απόσταξης σε σχέση με τους μονοτερπενικούς υδρoγονανάθρακες και τα οξυγονούχα συστατικά. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Μειονεκτήματα Οι εστέρες υδρολύονται εύκολα ενώ άλλα συστατικά, όπως ακυκλικά μονοτερπένια ή αλδεϋδες, μπορούν να πολυμεριστούν (το pH του νερού συχνά μειώνεται κατά τη διάρκεια της απόσταξης και έτσι διευκολύνονται οι υδρολυτικές αντιδράσεις). Στην περίπτωση της απευθείας θέρμανσης μπορεί να προκληθεί υπερθέρμανση και μέρος του φυτικού υλικού να βρεθεί σε θερμοκρασίες πάνω από 100 οC. Οξυνούχα συστατικά όπως οι φαινόλες διαλύονται στο νερό του άμβυκα και έτσι δεν παραλαμβάνονται τελικά. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Απόσταξη με νερό και ατμούς Το φυτικό υλικό φορτώνεται σε διάτρητο μεταλλικό πλέγμα το οποίο είναι τοποθετημένο σε κατάλληλη απόσταση από τον πυθμένα του άμβυκα. Το κάτω μέρος γεμίζεται με νερό και το επίπεδο του νερού δεν πρέπει να φτάνει σε ύψος το φυτικό υλικό. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Κύρια χαρακτηριστικά Ο ατμός που χρησιμοποιείται είναι πάντα κορεσμένος. Ποτέ δεν διακινδυνεύεται να είναι υπέρθερμος. Το φυτικό υλικό βρίσκεται σε επαφή μόνο με τον ατμό, πράγμα που μειώνει τις πιθανότητες υδρολύσεως. Θα πρέπει να προσεχθεί: Η ομοιογένεια και η ομοιόμορφη κατανομή του φυτικού υλικού (ούτε μεγάλες ρίζες, ούτε πολύ λεπτή σκόνη). Υπερβολική διῢγρανση προκαλεί συγκόλληση της φυτικής μάζας. Αντίθετα αν το υλικό είναι πολύ ξηρό, τα τοιχώματα των ελαϊκών αδένων μπορεί να εμποδίσουν τη μεταφορά του αιθέριου ελαίου προς το εξωτερικό. Κάποια ελάχιστη ποσότητα υγρασίας είναι απαραίτητη. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Πλεονεκτήματα της απόσταξης με νερό και ατμούς σε σχέση με την υδροαπόσταξη. Υψηλότερη απόδοση σε αιθέριο έλαιο. Τα συστατικά του αιθέριου ελαίου κατά την υδροαπόσταξη είναι επιρρεπή σε μεγαλύτερο βαθμό σε υδρόλυση και πολυμερισμό. Εάν ελέγχεται η επαναρροή τότε η απώλεια πολικών συστατικών ελαχιστοποιείται. Η ποιότητα του παραγόμενου αιθέριου ελαίου κατά την απόσταξη με νερό και ατμούς έχει μεγαλύτερη επαναληψιμότητα. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Επαναπόσταξη Θεωρείται ότι πρόκειται για την παραδοσιακή μετεξέλιξη της απόσταξης με νερό. Συχνά το ήδη απεσταγμένο νερό επιστρέφει στο καζάνι για να βράσει ξανά. Αυτό γίνεται για να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες, ιδιαίτερα των φαινολών, οι οποίες σε κάποιο βαθμό διαλύονται στο νερό. Στα περισσότερα αιθέρια έλαια το επίπεδο απώλειας λαδιού είναι μικρότερο του 0,2 % ενώ σε αιθέρια έλαια πλούσια σε φαινόλες το ποσοστό κυμαίνεται μεταξύ 0,2 - 0,7 %. Ένα σημαντικό μειονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι καθυστερεί η διαδικασία απόσταξης επειδή ο ατμός πρέπει να εξατμίσει το υγρό, να συμπυκνωθεί υψηλότερα στον άμβυκα κ.ο.κ. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Επαναπόσταξη - απόσταξη με σύστημα επαναρροής (cohobage) Για τα αιθέρια έλαια που παραμένουν εν διαλύσει στο αρωματικό νερό – hydrosol - χρησιμοποιείται η τεχνική της επαναπόσταξης. Κατά τη διαδικασία αυτή το εξερχόμενο νερό από τη φλωρεντιανή φιάλη με τη βοήθεια ενός αγωγού αντιρροής οδηγείται ξανά στον άμβυκα απόσταξης, ώστε να επαναποσταχθεί. Όσον αφορά την παραγωγή ροδελαίου το 25 % παραλαμβάνεται κατά την πρώτη απόσταξη και από την πρόσθετη απόσταξη ανακτάται το υπόλοιπο 75 % των συστατικών του περιεχόμενου ροδελαίου. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Απόσταξη με ατμούς Η μέθοδος μοιάζει με την απόσταξη με νερό και ατμούς, αλλά δεν υπάρχει νερό στον πυθμένα του άμβυκα. Ο ατμός εισέρχεται από κάτω προς τα πάνω και προέρχεται από μια ανεξάρτητη ατμογεννήτρια. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Απόσταξη με ατμούς Πιθανά τεχνικά προβλήματα: Κίνδυνος διάσπασης συστατικών αιθέριων ελαίων. Εάν η πρώτη ύλη είναι ξηρή μπορεί να υπάρξει καθυστέρηση ή ακόμα και παρεμπόδιση της υδροδιάχυσης. Πλεονεκτήματα: Αποτελεί τυποποιημένη διαδικασία παραγωγής αιθέριων ελαίων σε μεγάλη κλίμακα. Η ταχύτητα απόσταξης είναι πιο σύντομη και η θερμότητα του ατμού ο οποίος ελέγχεται με λέβητα δεν ξεπερνά τους 100 οC.

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Απόσταξη με ατμούς Ένα μεγάλο μειονέκτημα είναι τα σαφώς μεγαλύτερα κεφάλαια που απαιτούνται για την εγκατάσταση ενός τέτοιου συγκροτήματος. Στα μεγάλης κλίμακας παραγωγής και χαμηλού κόστους παραγωγής αιθέριων ελαίων όπως δενδρολίβανου, λουίζας, ευκαλύπτου, citronella, λεβαντίνης κ.α. οι τιμές δεν είναι ιδιαίτερα υψηλές. Έτσι τα παραγόμενα με απόσταξη με ατμούς αιθέρια έλαια θα αποσβέσουν τα απαιτούμενα κεφάλαια μετά από 5-8 χρόνια. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Χαρακτηριστικά της απόσταξης Τα διάφορα συστατικά του αιθέριου ελαίου ανευρίσκονται σε διαφορετικά σημεία των ιστών του φυτικού υλικού. Για την παραλαβή ορισμένων από αυτά απαιτείται πολύ ενέργεια και ατμός. Π.χ. η απόσταξη του Tanacetum σε μια συσκευή Clevenger όπου σε τουλάχιστον 30 λεπτά παραλαμβάνεται σχεδόν το σύνολο του α-πινενίου, ακόμα και μετά από 5 ώρες απόσταξης δεν έχει απελευθερωθεί όλο το περιεχόμενο του χαμαζουλενίου. Υπενθυμίζεται ότι παρατεταμένη απόσταξη έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση του παραλαμβανομένου αιθέριου ελαίου. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Διάρκεια της απόσταξης Η ταχύτητα και η διάρκεια κρίνεται και αποφασίζεται από τον υπεύθυνο του αποστακτηρίου. Για μια απόσταξη 3,5 ωρών η απαιτούμενη ποσότητα ατμού είναι της τάξης των 70 λίτρων για μια φόρτωση 500-700 κιλών φυτικού υλικού. ή 10 με 14 λίτρα ανά 100 κιλά φυτικού υλικού που σημαίνει 20 λίτρα/ ώρα. Π.χ. σε μια απόσταξη φύλλων ευκαλύπτου παραλήφθηκε το 70 % του ολικού αιθέριου ελαίου σε 31 λεπτά, το 80 % σε 41 λεπτά, το 90 % σε 64 λεπτά, και το 100 % σε 3 ώρες. Γενικά ένα φυτό αποστάζεται εώς ότου το τελικό αποτέλεσμα να δικαιολογεί το κόστος λειτουργίας της απόσταξης. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Σχέση διάρκειας - ποιότητας αιθέριου ελαίου από Eucalyptus globulus To αιθέριο έλαιο των φύλλων του περιέχει 1,8 κινεόλη. Αρκετοί παραγωγοί αποστάζουν για αρκετές ώρες με αποτέλεσμα το αιθέριο έλαιο να περιέχει 60-70 % 1,8 κινεόλης, όριο κάτω από το ελάχιστο απαιτούμενο από τις διεθνείς προδιαγραφές. Αντίθετα, έπειτα από 90 λεπτά το ποσοστό της 1,8 κινεόλης είναι άνω του 80 %, υψηλότερο δηλαδή από το ελάχιστο όριο. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Διάρκεια απόσταξης και ποιότητα Η σύνθεση του παραλαμβανόμενου αιθέριου ελαίου δεν είναι σταθερή σε όλη τη διάρκεια της απόσταξης. Τα διάφορα μόρια που απαρτίζουν το αιθέριο έλαιο διαχέονται διαφορετικά διαμέσου των μεμβρανών ή/και των ιστών όπου βρίσκεται αποθηκευμένο το αιθέριο έλαιο μέσα στο φυτό. Π.χ. Τα μονοτερπένια, μόρια πιο μικρά και ελαφρά σε σχέση με τα σεσκιτερπένια, διαχέονται πιο γρήγορα και επομένως αποστάζονται γρηγορότερα. Έτσι στην Αχιλλέα (Achillea millefolium) τα μονοτερπένια παραλαμβάνονται κατά τα πρώτα 30 min, ενώ το χαμαζουλένιο αρκετές ώρες αργότερα. Η διάρκεια της απόσταξης εξαρτάται από την ποιότητα που τελικά επιδιώκεται. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Το αιθέριο έλαιο ylang ylang Οι αρωματοποιοί βρίσκουν πιο ευχάριστη, αβρή και λεπτή τη μυρωδιά που αποστάζεται στα πρώτα στάδια της απόσταξης η οποία περιλαμβάνει περισσότερο τα πτητικά συστατικά. Τα αιθέρια έλαια διαχωρίζονται βαθμηδόν σε 4 σταδιακώς παραλαμβανόμενα μέρη: Εxtra, Premiere, Deuxieme, Troisieme. Θα πρέπει να σημειωθεί όμως ότι το Extra ylang ylang δεν αποτελεί την καλύτερη λύση για ιατρική χρήση. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ιδιαίτερα στοιχεία κατά την απόσταξη Όσο περισσότερο νερό έχει το φυτικό υλικό τόσο μεγαλύτερη είναι κατανάλωση ατμού απαιτείται. Όμως και ένα πολύ ξηρό φυτικό υλικό απαιτεί ελάχιστη ποσότητα νερού –σε υγρή μορφή- (διΰγρανση) για να διευκολυνθεί η διάχυση του αιθέριου ελαίου. Η ύπαρξη ουσιών μη πτητικών ή υψηλού σημείου ζέσεως, όπως οι ρητίνες και τα λιπαρά οξέα, τα οποία αναμειγνύονται με τα αιθέρια έλαια, προκαλούν μείωση της τάσης των ατμών και ελαττώνουν την ταχύτητα εξάτμισης. Κατάσταση Φυτικού υλικού (μέντας) Ποσότητα ατμού σε κιλά Νωπό 250-350 Ημι-Ξηρό 60-80 Ξηρό 30-40 Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος Φόρτωση του άμβυκα Επίδραση του ιστού του φυτικού υλικού και της φόρτωσης στον άμβυκα σε αιθέριο έλαιο ευκαλύπτου (διάρκεια απόσταξης 40 λεπτά). Είδος φυτικού υλικού Φόρτωση (Kg) Ποσοστό φύλλων στο φορτίο Απόδοση σε αιθέριο έλαιο (%) Φύλλα 20 100 0,59 Φύλλα με βλαστούς 15 66 0,94 12 65 1,11 Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Οι ανάγκες σε νερό και η βιομάζα ως πηγή ενέργειας Οι ανάγκες σε νερό ψύξης εκτιμώνται σε 60 λίτρα/κιλό ατμού ή 600-800 λίτρα/100 κιλά φυτικής μάζας. Για ένα μεγάλο αποστακτικό συγκρότημα που εργάζεται με δύο αποστακτικές μονάδες (άμβυκες της τάξης των 3000 λτ) κατά τις 16 ώρες λειτουργίας απαιτείται ποσότητα νερού ψύξης 28-40 τόνους / ημέρα ή 1,75 - 2,5 τόνους / ώρα. Η μονάδα μπορεί να χρησιμοποιεί ξηρή καύσιμη ξυλεία, πυρηνόμαζα ελιάς η οποία μπορεί να καλύπτει το 80 % των ενεργειακών απαιτήσεων της μονάδας. Π.χ. για το δενδρολίβανο έχει βρεθεί ότι αυτού του είδους η βιομάζα είναι αρκετή για την παραγωγή ενέργειας στις αποστακτικές μονάδες. Ελληνική Γεωργία: Π. Διαμαντόπουλος

Δενδρολίβανο (Rosmarinus officinalis, Lamiaceae) H προέλευσή του είναι οι παραμεσόγειες χώρες. Στην Ελλάδα απαντάται αυτοφυές σε πετρώδεις τόπους. Σήμερα καλλιεργείται και στην Αγγλία, τις ΗΠΑ αλλά και το Μεξικό. Είναι αειθαλής θάμνος ύψους 1,5-2 μ. σε ύψος. Τα άνθη είναι θαλασσοϊώδη ή πιο σπάνια ροζ/άσπρα. Ο καρπός είναι τετραχαίνιο. Τα φύλλα είναι δερματώδη, μικρά, γραμμοειδή, ενώ τα άνθη βρίσκονται κατά ομάδες και βγαίνουν στις μασχάλες των φύλλων.

Χημειότυποι Οι πιο σημαντικοί χημειότυποι είναι τρεις με κύρια χαρακτηριστικά την 1,8 κινεόλη, την καμφορά και την βερμπενόνη: R. officinalis: απαντάται στη μεσόγειο. R. eriocalyx: απαντάται στην Ιβηρική χεσόνησο και στη Β. Αφρική. R. tomentosus: ενδημικό της Ν. Ισπανίας. Επίσης αναφέρονται στη βιβλιογραφία πολλές ποικιλίες οι οποίες καλλιεργούνται ανάλογα με τα επιθυμητά βιοδραστικά συστατικά της κάθε μιας.

Έδαφος - Kλίμα Προσαρμόζεται σε ποικιλία εδαφών με pH: 4,5-8,7. Εντούτοις, σε αλκαλικά εδάφη το αιθέριο έλαιο αναδεικνύεται σε «καμφορούχο». Σε άνυδρες και άγνες περιοχές τα φυτά έχουν πιο έντονο άρωμα. Απαιτείται ζιζανιοκτονία γιατί το δενδρολίβανο, αναπτύσσεται αργά ενώ η διάρκειά του μπορεί να φτάσει τα 15 χρόνια. Ευδοκιμεί τόσο σε ήπιο, θερμό όσο και ψυχρό κλίμα, σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές, σε όλα σχεδόν τα εδάφη (ποτιστικά-ξηρικά) εκτός από τα βαριά μη στραγγιζόμενα. Δεν ανέχεται πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. Προσβάλλεται από νηματώδεις και από ένα κολεόπτερο (Chrisomela sp.) που προκαλεί βλάβες στα φύλλα και τα κλαδιά.

Τρόπος πολλαπλασιασμού-Αποστάσεις φύτευσης Αναπαράγεται με σπόρους ή με μοσχεύματα, που είναι και η πιο διαδεδομένη μέθοδος. Τα μοσχεύματα παραλαμβάνονται κατά τα μέσα καλοκαιριού και τοποθετούνται σε κατάλληλο υπόστρωμα για να ριζώσουν. Τα νέα φυτά θα είναι έτοιμα την άνοιξη ή προς το τέλος καλοκαιριού για να μεταφυτευτούν. Οι αποστάσεις πρέπει να είναι 1-1,5μ μεταξύ των γραμμών και 50 εκ. επί των γραμμών.

Συλλογή-Αποδόσεις Συγκομιδή Τον πρώτο χρόνο μετά τη μεταφύτευση μπορεί να γίνει μια συγκομιδή, ενώ στη συνέχεια μπορεί να ακολουθήσουν μέχρι δυο συγκομιδές. Οι κορυφές των βλαστών συγκομίζονται στην αρχή της ανθοφορίας εάν πρόκειται το τελικό προϊόν να είναι τα ξηρά φύλλα και σε πλήρη ανθοφορία εάν πρόκειται να παραλειφθεί το αιθέριο έλαιο. Συγκομίζονται τα ανθισμένα τμήματα του φυτού 30 εκ. από το έδαφος και συλλέγονται μόνο τα πιο τρυφερά μέρη για να διευκολύνεται και η αναβλάστηση του φυτού. Η ξήρανση πρέπει να γίνεται στους 30-40ο C υπό σκια. Η αποθήκευση γίνεται μακριά από το φως και την υγρασία. Αποδόσεις Η απόδοση σε νωπό φυτικό υλικό είναι γύρω στα 800-1000 κιλά ανά στρέμμα, που αντιστοιχεί στα 250-320 κιλά ξηρό φυτικό υλικό. Η περιεκτικότητα σε αιθέριο έλαιο είναι γύρω στο 0,6 %.

Συστατικά- Χρήσεις Τα κύρια χημικά συστατικά περιλαμβάνουν: Φαινολικά οξέα: καφεϊκό και ροσμαρινικό οξύ. Φλαβονοειδή: παράγωγα της φλαβόνης. Μονοτερπενικοί Η/C (α-πινένιο, καφένιο). Τερπενικά συστατικά (βερμπενόνη, 1,8 κινεόλη). Μονοτερπενικές αλκοόλες (βορνεόλη). Διτερπένια, λακτόνες και κινόνες. Σεσκιτερπένια (β-καρυοφυλένιο). Τριτερπένια. Οργανικά οξέα. Τάννινες, κόμμεα κλπ. Το δενδρολίβανο χρησιμοποιείται ευρέως στη μαγειρική (είτε πρόκειται για ψάρι είτε για κρέας). Στη βιομηχανία τροφίμων χρησιμοποιείται ως φυσικό συντηρητικό. Επίσης, στην αρωματοποιεία και στη φαρμακευτική για την αντιμετώπιση της δυσπεψίας, προσδίδει τονωτική δράση, βελτιώνει το κυκλοφορικό, αποτελεσματικό στους ρευματισμούς και τονώνει τις χολικές εκκρίσεις.

Δίκταμος (Origanum dictamnus οικ. Lamiaceae) Είναι πολυετές (4-5 έτη) ενδημικό φυτό που αυτοφύεται και καλλιεργείται στην Κρήτη (Έμπαρος, Επισκοπή Κρήτης) και αντέχει στην ξηρασία. Έχει μήκος 30-40εκ., τα φύλλα είναι μικρά ωοειδή μήκους 8-10 χιλιοστών, παχουλά και καλύπτονται από χνούδι και τα άνθη του έχουν βιολετί χρώμα. Τα άνθη του σχηματίζουν κορύμβους όπως στο λυκίσκο και έχουν χρώμα ανοιχτό ρόδινο.

Έδαφος-Κλίμα Συναντάται σε άγονες και ορεινές περιοχές και σε κλίμα ήπιο-μεσογειακό και όχι σε ανεμόπληκτες περιοχές. Αντέχει στη ξηρασία και υπάρχουν τρεις παραλλαγές: ο πλατύφυλλος, ο στενόφυλλος και ο μεσόφυλλος που είναι και ο καλύτερος. Τα καλύτερα εδάφη είναι τα αμμο-αργιλώδη που αερίζονται καλά και οργώνονται βαθειά. Θεωρούνται απαραίτητα η καλή προετοιμασία του χωραφιού (βαθύ όργωμα-σβάρνισμα-ισοπέδωση), η καταπολέμηση των ζιζανίων (σκάλισμα-ζιζανιοκτονία) και προσεκτικό πότισμα όπου υπάρχει νερό. Αναγκαία θεωρείται η διετής αγρανάπαυση.

Τρόπος πολλαπλασιασμού- Εποχή σποράς Πολ/ζεται με σπόρο, μοσχεύματα και παραφυάδες. Τα μικρά φυτά μεταφυτεύονται όταν φτάσουν σε ύψος 8-10 εκ. Με μοσχεύματα (τμήμα βλαστού 6-8εκ.) Με παραφυάδες (ο καλύτερος τρόπος). Η φύτευση γίνεται το φθινόπωρο (Οκτώβριο-Νοέμβριο) ή την άνοιξη (Φεβρουάριο-Μάρτιο) σε γραμμές που απέχουν 50-60 εκ. και επί των γραμμών 30-40 εκ.

Συλλογή - Αποδόσεις - Χρήσεις Συλλέγεται στο στάδιο της άνθησης. Γίνονται 2-4 συλλογές. Η ξήρανση πραγματο-ποιείται σε σκιά. Η στρεμματική απόδοση σε χλωρό βάρος κυμαίνεται σε 400-600 κιλά. H σχέση ξηρού προς χλωρό βάρος είναι 40 %. Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο κυμαίνεται σε 1.1% της ξηράς δρόγης. Χρησιμοποιείται στην ποτοποιία (Vermouth, Martini, Campari) και ως αφέψημα. Εθεωρείτο στην αρχαιότητα «πανάκεια» Θεωρείται αντισηπτικό και αφροδισιακό.

Θυμάρι (Thymus vulgaris οικ. Lamiaceae) Χρησιμοποιούμενο τμήμα το υπέργειο τμήμα και οι ανθισμένες κορυφές. Είναι μικρός πολυετής θάμνος (6-7 έτη) με τετραγωνισμένους βλαστούς 20-40 εκ. έχει φύλλα μικρά άμισχα, με χρώμα γκριζωπό. Τα άνθη μικρά ρόδινα ερυθροϊώδη βρίσκονται στην άκρη των ανθοφόρων βλαστών και διαμορφώνουν κωνικές ταξιανθίες (Μάϊο-Σεπτέμβριο). Είναι αειθαλής θάμνος που οι βλαστοί του ξυλοποιούνται με το πέρασμα του χρόνου.

Καλλιεργούμενες ποικιλίες Η καλλιέργεια του θυμαριού μπορεί να διαρκέσει 4-6 χρόνια, αλλά δεν πρέπει να ακολουθεί άλλη καλλιέργεια χειλανθών όπως π.χ. μαντζουράνας, μέντας κλπ. Μεταξύ δύο διαδοχικών καλλιεργειών ενδείκνυται 4 ετών αγρανάπαυση. Καλλιεργούνται 4 ποικιλίες στις οποίες η αναλογία των φύλλων είναι μεγαλύτερη από 45 % και ελάχιστη περιεκτικότητα σε αιθέριο έλαιο 3,5 %. Οι χρησιμοποιούμενες ποικιλίες είναι: Η τσέχικη «Αroma», πυκνή διακλαδιζόμενη με άνθη ανοιχτού βιολέ χρώματος και αιθέριο έλαιο 0,5-2%. Deutscher Winter. Πυκνή, έντονα ξυλοποιημένη, μικρόφυλλη με άνθη λευκού ως ανοικτού ροζ. Αιθ. Έλαιο 1,5-3% Η τσέχικη «Krajovy», μετρίως διακλαδιζόμενη με ανοικτά ροζ άνθη και αιθ. Έλαιο 1-2% Η πολωνική «Slonecko» πολυδιακλαδιζόμενη, με άνθη κόκκινα έως ανοικτού βιολέ χρώματος. Περ. σε αιθέριο έλαιο 1,3%.

Κλίμα-Έδαφος Ευδοκιμεί τόσο σε ψυχρές όσο και σε θερμές περιοχές. Το συναντάμε σε ελαφρώς ασβεστούχα εδάφη, χαλικώδη, ξερά, μέσης σύστασης. Αναπτύσσεται και σε ποτιστικές εκτάσεις αλλά δίνει κατώτερης ποιότητας προϊόν. Πρέπει να προτιμώνται εδάφη που δεν αναπτύσσονται πολλά ζιζάνια. Εχθροί-ασθένειες Το θυμάρι προσβάλλεται από νηματώδεις, βοτρύτιδα και αλευρώδη. Είναι επίσης ευπρόσβλητο στην αλτερνάρια και στη σκωρίαση. Σε ότι αφορά τη λίπανση θεωρείται μη απαιτητική καλλιέργεια αλλά ενδείκνυται η λίπανση με λίπασμα 7-3-10. Ως πολυετής καλλιέργεια απαιτεί οργανική λίπανση πριν την εγκατάσταση, με ενσωμάτωση φωσφόρου και καλίου. Τη δεύτερη χρονιά απαιτείται αζωτουχος λίπανση.

Τρόπος πολλαπλασιασμού Με σπόρο Το θυμάρι πολ/ζεται με σπόρο Με παραφυάδες Τις επιλέγουμε από παλιές φυτείες. Τα μητρικά φυτά ξεριζώνονται φθινόπωρο ή άνοιξη γίνεται ο διαχωρισμός και οι παραφυάδες φυτεύονται στο χωράφι. Ένα μητρικό φυτό μπορεί να δώσει μέχρι και 10-20 νέα φυτάρια. Με μοσχεύματα Γίνεται μόνο πειραματικα. Από τους βλαστούς που παίρνουμε ριζοβολούν σε μίγμα χώματος και άμμου. Μετά από ένα μήνα περίπου ριζοβολούν.

Εποχή φύτευσης-σποράς Σε αποστάσεις μεταξύ των γραμμών 25-30-45 εκ. και σε βάθος 0,5-1 εκ. Μπορεί να δημιουργηθεί σπορείο στις αρχές Αυγούστου και τα φυτά θα είναι έτοιμα για μεταφύτευση Οκτώβριο-Νοέμβριο. Μπορεί όμως το σπορείο να ετοιμαστεί το φθινόπωρο και να μεταφυτευτούν την άνοιξη. Μέχρι και 8000 φυτά/στρ. μπορούν να φυτευτούν σε αποστάσεις 42*30 εκ.

Συλλογή - Απόδοση Τον πρώτο χρόνο γίνεται μία κοπή Το δεύτερο έτος είναι δυνατές δύο κοπές μια αρχές Ιουλίου και μια τέλος Αυγούστου. Τον πρώτο χρόνο η απόδοση είναι 1-1,5 τον./στρέμμα και 180-350 κιλά αποξηραμένο προϊόν. Οι υψηλότερες αποδόσεις επιτυγχάνονται κατά τον τρίτο χρόνο. Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο φτάνει τα 2,5 Κgr/στρ. Οι βλαστοί πρέπει να κόβονται χαμηλά αλλά μέχρι 10 εκ. ύψος. Η τεχνητή ξήρανση γίνεται στους 40-45ο C. H ξήρανση διαρκεί 6-8 ώρες. Μπορεί όμως και υπό σκια σε στρώμα πάχους 5 εκ. με μέγιστη διάρκεια 48 ωρών. Η περιεκτικότητα σε αιθέριο έλαιο κυμαίνεται μεταξύ 1,2-4%. Το αιθέριο έλαιο έχει κόκκινο χρώμα με χρυσίζουσες ανταύγειες και χρησιμοποιείται στην κοσμετολογία. Περιέχει: Θυμόλη μέχρι και 50 % Καρβακρόλη, Γκυμόλη, Λιναλόλη, Μπορνεόλη, Ρετσίνι, Γκυνεόλη, Ταννίνες και δεψίνες, Πικραντικές ουσίες, Φλαβονοειδή, Τριτερπένια.

Χρήσεις Η φαρμακευτική του δράση οφείλεται στη θυμόλη η οποία έχει αντισηπτικές ιδιότητες. Η δρόγη του μπορεί να χρησιμοποιηθεί για παρασκευή ροφήματος αλλά και να αναμιχθεί με μέντα, φασκόμηλο και άλλα αρωματικά φυτά. Χρησιμοποιείται επίσης σαν αρτυματικό στο κρέας, ψάρι,ψωμί, πατάτες, σαλάτες ακόμα και σε διάφορα λικέρ. Εναντίον του στομαχόπουνου: θυμάρι, κύμινο, μέντα, κενταύριο Εναντίον του βήχα: θυμάρι, γλυκάνισος, πριμούλα, πλαντάγκο.

Θρούμπι (Satureya thymbra, Lamiaceae) Φυτό με έντονες αρωματικές ιδιότητες. Σχετίζεται με το θυμάρι και το δενδρολίβανο Είναι ετήσιο ή πολυετές και φτάνει σε ύψος τα 30-50 εκ. Τα φύλλα έχουν μήκος 1-3 εκ. Περιέχονται περί τα 30 είδη στο ίδιο γένος. Η Satureja athoa βρίσκεται μόνο στη χερσόνησο Άθω και η Satureja spinosa και η Satureja cretica (1,7 % αιθέριο έλαιο) μόνο στην Κρήτη. Προτιμά τα ηλιόλουστα, βραχώδη και ασβεστώδη εδάφη.

Τρόπος πολλαπλασιασμού Με σπόρους στα μέσα της Άνοιξης. Το θρούμπι το ορεινό (Satureja montana) πολλαπλασιάζεται και με διαίρεση των θυσάνων της βάσης του φυτού, επίσης την Άνοιξη, απ ευθείας στην οριστική τους θέση. Ανθίζει το Μάιο για περίπου ένα μήνα και δίνει ένα αρωματικό μέλι. Οι μέλισσες το επισκέπτονται για το νέκταρ του. Συνυπάρχει με το θυμάρι και προηγείται χρονικά στην ανθοφορία. Satureja mexicana

Συγκομιδή - Xρήσεις Συστατικά: αιθέριο έλαιο που περιέχει καρβακρόλη, θυμόλη, τερπινένια, κυμένιο καρυοφυλένιο και βορνεόλη. Το αιθ. Έλαιο λαμβάνεται από τα επίγεια τμήματα και ακόμη καλύτερη ποιότητα δίνουν τα αποξηραμένα φυτά. Η συλλογή γίνεται Ιούνιο-Αύγουστο. Χρησιμοποιείται εναντίον των εντερικών παρασίτων, είναι τονωτικό και διεγερτικό. Το αφέψημα από τα φύλλα χρησιμοποιείται για τις διαταραχές από υπερβολική ζέστη. Είναι αρωματικό και χρησιμοποιείται περισσότερο στη μαγειρική, στις σαλάτες, τις σάλτσες και τα ψητά. Το θρούμπι χρησιμοποιείται όπως η ρίγανη και το θυμάρι, τρίβεται και φυλάγεται. Μπορούν ακόμη να χρησιμοποιηθούν σε σαλάτα τα νωπά φύλλα του, που έχουν μια πικρή γεύση.

Καλέντουλα (Calendula officinalis, Compositae) Φυτό μονοετές ή διετές, ύψους 20-60 εκ. και άνθη κίτρινα ή πορτοκαλόχρωμα. Δεν αυτοφύεται αλλά καλλιεργείται ως καλλωπιστικό και φαρμακευτικό. Απαιτεί ήπιο κλίμα και αγρούς φτωχά-μέτριας γονιμότητας, ξηρικά ή ποτιστικά. Πολ/ζεται με σπόρο, η μεταφύτευση γίνεται φθινόπωρο ή την άνοιξη σε αποστάσεις 40-50 επί 50-60 εκ. Ανθίζει από Απρίλιο μέχρι Σεπτέμβριο.

Φαρμακολογικές ιδιότητες Τα πέταλα και η γύρη περιέχουν τριτερπενοειδείς εστέρες καθώς και καροτενοειδή (φλαβοξανθίνη). Τα φύλλα και οι βλαστοί περιέχουν άλλου είδους καροτενοειδή (π.χ. λουτεϊνη, ζεαξανθίνη και β-καροτίνιο). Σε όλα τα μέρη του φυτού περιέχονται σαπωνίνες, ρητίνες και αιθέρια έλαια. Η φαρμακολογική της δράση έγκειται στις αντιϊκές ιδιότητες, αντιφλογιστικές ιδιότητες και αντιμηκυτιακές και αντιβακτηριακές ιδιότητες, ενώ δεν περιέχει πολλές ταννίνες.

Kάππαρη (Capparis spinosa οικ. Capparidaceae) Τα φύλλα είναι επαλάσσοντα, ακέραια με εμφανή νεύρα. Κάθε άνθος έχει 4 σέπαλα και 4 πέταλα. Ο καρπός είναι ράγα ατρακτοειδής και ονομάζεται καππαρόμηλο. Είναι θάμνος με μικρά αγκάθια και βλαστούς που διακλαδίζονται και απλώνονται στο έδαφος και άνθη μεγάλα και λευκά που φύονται μεμονωμένα.

Κλίμα-Έδαφος, Τρόπος πολλαπλασιασμού-Αποστάσεις φύτευσης, Εποχή σποράς Κλίμα-Έδαφος, Τρόπος πολλαπλασιασμού-Αποστάσεις φύτευσης, Εποχή σποράς Στην Ελλάδα αυτοφύεται σε πολλά μέρη (κυρίως νησιά) σε πετρώδεις και βραχώδεις τοποθεσίες. Η λίπανση, η καταστροφή των ζιζανίων και το κλάδεμα είναι συνήθεις καλλιεργητικές εργασίες ενώ δεν απαιτείται πότισμα. Απαραίτητες εργασίες μετά τη φύτευση η καταπολέμηση των ζιζανίων και των εντόμων, το κλάδεμα και εάν είναι δυνατόν η λελογισμένη λίπανση. Πολ/ζεται με σπόρο με μικρό ποσοστό επιτυχίας 5 %. Με μοσχεύματα διαμέτρου>1,5 εκ. επιτυγχάνεται ένα ποσοστό ριζοβολίας 50 %. Η μεταφύτευση γίνεται σε χωράφι καλά οργωμένο και απαλλαγμένο από ζιζάνια. Οι αποστάσεις των φυτών μεταξύ των γραμμών όσο και επί των γραμμών είναι 2.0-2.5μ. (160-250 φυτά/στρέμμα).

Αποδόσεις- Χρήσεις Η κάππαρη φθάνει σε πλήρη παραγωγή στον τρίτο χρόνο. Η περίοδος καρποφορίας είναι Μάϊο-Αύγουστο και γίνονται 9-12 συλλογές. Χρησιμοποιείται σαν λαχανικό ή άρτυμα. Αναφέρεται ότι οι φλοιοί των ριζών χρησιμοποιούνται εναντίον της υδρωπικίας, αναιμίας, ατονίας, αρθρίτιδας. Τα ‘μπουμπούκια’ θεωρούνται ως διουρητικά, αντιαρτηριοσκληρωτικά.

Kορίανδρος (Coriandrum sativum οικ. Apiaceae) Είναι φυτό μονοετές με βλαστό λεπτό όρθιο που φτάνει σε ύψος 40-70 εκ. Τα φύλλα είναι πτεροσχιδή. Τα άνθη του μικρά άσπρα ή ροδόχροα. Τα πράσινα μέρη του έχουν μάλλον βαριά οσμή και οι καρποί του με σχήμα σφαιρικό, είναι εύοσμοι.

Κλίμα - Έδαφος - Τρόπος πολλαπλασιασμού Αποστάσεις φύτευσης Αντέχει στο ψύχος και στην ξηρασία. Αναπτύσσεται σχεδόν σε όλα τα εδάφη. Καλλιεργείται μετά από όποιοδήποτε άλλο φυτό και ευνοεί την μετέπειτα καλλιέργεια σιταριού. Σπέρνεται το φθινόπωρο στο χωράφι (Οκτώβριο-Νοέμβριο) ή την άνοιξη (Μάρτιο) με το χέρι ή με μηχανές σε γραμμές που απέχουν 30-40 εκ. μεταξύ τους (απαιτούμενη ποσότητα 2.5-3.5 κιλά με το χέρι ή 1.5-2.0 κιλά με μηχανές). Στις καλλιεργητικές φροντίδες λογίζονται η προετοιμασία του χωραφιού (όργωμα, δισκοσβάρνισμα κλπ) και η καταπολέμηση ζιζανίων (σκαλίσματα ή ζιζανιοκτονία).

Συγκομιδή - Απόδοση - Χρήσεις Η συγκομιδή γίνεται τον Ιούνιο με το χέρι ή μηχανικά που κόβονται ολόκληρα τα φυτά τα οποία μένουν σε σωρούς στο χωράφι. Μετά την αποξήρανση ακολουθεί ο αλωνισμός με θερ/στική μηχανή. Η στρεμματική απόδοση σε καρπό ανέρχεται σε 50-100 κιλά και σε μερικές περιπτώσεις 200 κιλά. Η περιεκτικότητα σε αιθέριο έλαιο κυμαίνεται από 0.4-1.2 %. Χρησιμοποιείται (ο καρπός) ως άρτυμα και στον αρωματισμό ποτών στην βιομηχανία τροφίμων. Το αιθέριο έλαιο χρησιμοποιείται στην αρωματοποιία. Θεωρείται χωνευτικό, σπασμολυτικό.

Κρόκος (Crocus sativus L. Iridaceae) Είναι φυτό από το οποίο παράγεται ένα από τα ακριβότερα μπαχαρικά, το σαφράν, το οποίο προέρχεται από τον ύπερο του άνθους του φυτού. Είναι φυτό πολυετές, μονοκότυλο. Έχει βολβό σφαιρικό διαμέτρου 3-5 εκατ. Έχει άνθη εύοσμα χρώματος λιλά. Ανθήρες τρεις κίτρινοι. Το στίγμα είναι τρίλοβο και έχει χρώμα λαμπερό. Το στίγμα είναι το τμήμα για το οποίο καλλιεργείται ο κρόκος. Ανθίζει συνήθως τον Οκτώβριο.

Κλίμα - Έδαφος Ευδοκιμεί σε ποικίλες κλιματολογικές συνθήκες και σε διαφορετικά υψόμετρα σε στραγγερά και αμμώδη εδάφη που δεν έχουν πολύ ασβέστιο. Από την άνοιξη μέχρι τον Σεπτέμβριο βρίσκεται σε λήθαργο και αντέχει τόσο σε υψηλές όσο και σε χαμηλές θερμοκρασίες. Οι βροχές της άνοιξης βοηθούν την ανάπτυξη των βολβών και του Αυγούστου-Σεπτεμβρίου την ανθοφορία. Για κάθε στρέμμα χρειάζονται 200-250 κιλά βολβοί που πρέπει να αποθηκεύονται σε δροσερό μέρος μέχρις ότου φυτευτούν, αφού προηγουμένως απολυμανθούν με γαλαζόπετρα. Η σοβαρότερη ασθένεια που προσβάλλει τον κρόκο είναι η ριζοκτόνια καθώς επίσης σοβαρός εχθρός είναι και οι τυφλοπόντικες.

Τρόπος πολλαπλασιασμού Πολ/ζεται με βολβούς που αναπαράγονται κάθε χρόνο από τους παλιούς. Μαίο-Ιούνιο ξεριζώνονται οι παλιές φυτείες και παίρνουμε τους βολβούς που θα δώσουν 1-3 νέους. Ο κρόκος φυτεύεται Μάϊο- Ιούνιο. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να φυτευτεί Αύγουστο –Σεπτέμβριο. Τα ζιζάνια είναι σοβαρός εχθρός για τον κρόκο και αντιμετωπίζονται με σκαλίσματα ή και με χημικά μέσα. Πριν τη φύτευση απαιτούνται δύο οργώματα από τα οποία το ένα είναι βαθύ (30-35 εκ.). Ο κρόκος φυτεύεται σε γραμμές κι έχουν βάθος 18-20 εκ. Σε κάθε αυλακιά τοποθετούνται οι βολβοί σε απόσταση 10-12 εκ. Οι αποστάσεις στις γραμμές (αυλακιές) είναι 20-25 εκ. Ακολουθεί σβάρνισμα για να ισοπεδωθεί το χωράφι.

Συγκομιδή - Αποδόσεις - Χρήσεις Η συλλογή αρχίζει αρχές Οκτωβρίου και διαρκεί ένα μήνα. Τα λούλουδια πρέπει να κόβονται πρωί. Πρώτα κόβονται στη βάση των πετάλων στρίβοντας ελαφρά για να ξεχωρίσουν τα πέταλα από τα στίγματα και τους στήμονες. Σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο και με συρμάτινη σίτα διαχωρίζονται τα στίγματα (κόκκινα) και οι στήμονες (κίτρινοι). Στη συνέχεια γίνεται ξήρανση σε θερμοκρασία 30-35 οC. Η μέση παραγωγή κρόκου είναι 700-1000 γραμ./στρέμμα. Ο Αναγκαστικός συνεταιρισμός Κροκοπαραγωγών Ν. Κοζάνης αριθμεί περίπου 2000 μέλη. Κάθε παραγωγός δίνει το προϊόν του καθαρό και ο συνεταιρισμός το συσκευάζει σε δοχεία των 5 κιλών.