Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (Ενότητα 5 - Μορφολογία) Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (Ενότητα 5 - Μορφολογία) Καθηγήτρια: Αρχόντω Τερζή

Μορφολογία Μορφολογία είναι ο τομέας της Γλωσσολογίας που περιγράφει τη δομή των λέξεων και τη σχέση των μορφημάτων που τις αποτελούν. Μορφήματα είναι τα μικρότερα τεμάχια της γλώσσας που φέρουν νόημα. Το νόημα πρέπει να έχει σχέση με τη συνολική λέξη. Δηλ. το ‘δεν’ στην τρίτη λέξη δεν είναι το ‘δεν’ της απαγόρευσης/άρνησης, αλλά η ρίζα του ρήματος ‘δένω’. Τα μαύρα και τα πορτοκαλί τμήματα των παρακάτω λέξεων αποτελούν διαφορετικά μορφήματα: καλ-ή, τρέχ-ω, ε-δε(ν)-σ-α Προσοχή: μη μπερδεύετε τα μορφήματα με τις συλλαβές. Τα μορφήματα έχουν νόημα, οι συλλαβές δεν έχουν.

Η Ελληνική γλώσσα είναι πολύ πλούσια μορφολογικά. Συγκρίνετε με την Αγγλική, για παράδειγμα: άνθρωπ-ος vs. man (2 μορφήματα) (1) άνθρωπ-ότητ-α vs. human-ity (3) (2) άνοι-ξ-α, άνοι-ξ-ες vs. (I) open-ed, (you) open-ed (3) (3) (2) (2)

Είδη μορφημάτων: ως προς αυτοδυναμία 1. Ελεύθερα: τα μορφήματα που μπορούν να σταθούν μόνα τους. π.χ.: τώρα, και, χτες, ο, το. 2. Δεσμευμένα: τα μορφήματα που δεν μπορούν να σταθούν μόνα τους. π.χ.: κάθε ένα από τα μορφήματα των παρακάτω λέξεων: άνθρωπ-ος, καλ-ή, έ-φυγ-α.

Είδη μορφημάτων: ως προς σημασία 1. Λεξικά: αν παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τη σημασία της λέξης. π.χ.: τώρα, και, χτες, έ-φυγ-α, καλ-ή. 2. Λειτουργικά (ή γραμματικά): αν παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τη γραμματική κατηγορία της λέξης ή τα γραμματικά της χαρακτηριστικά. π.χ.: το, οι, έ-φυγ-α, καλ-ή.

… Τα γραμματικά μορφήματα χωρίζονται σε: 2α. Κλιτικά: δεν αλλάζουν το είδος της λέξης (και συνεπώς ούτε το νόημά της), απλώς προσθέτουν πληροφορίες σχετικές με χαρακτηριστικά όπως γένος, αριθμό, πτώση, χρόνο, συμφωνία υποκειμένου-ρήματος, κλπ. π.χ., πλένω, πλένεις, έπλενες, χαρά, χαράς, χαρές, κλπ. 2β. Παραγωγικά: αλλάζουν ριζικά το είδος και το νόημα της λέξης. π.χ., κουμπώνω – ξεκουμπώνω, άνθρωπος – ανθρωπότης, κλπ.

Είδη μορφημάτων - σύνοψη παιδ-, τρεχ-, γραφ- … χθες, τώρα… Λεξικά ξε-, α- … -α, -ως … -ω, -εις, -ει… -α, -ας, -ες… ε- (αόριστος) Παραγωγικά Κλιτικά και, αν, ότι, να, δε(ν), μη(ν) … ο, η, το… Γραμματικά (ή λειτουργικά) Δεσμευμένα Ελεύθερα Αυτοδυναμία Σημασία

… Το λεξικό μόρφημα που δεν μπορεί να αναλυθεί περισσότερο ονομάζεται ρίζα.* Όταν στη ρίζα προστεθεί ένα παραγωγικό μόρφημα το αποτέλεσμα λέγεται θέμα. Το θέμα, αν και μπορεί να αναλυθεί περισσότερο, εκφράζει το βασικό νόημα της λέξης. π.χ. ανθρωπότητα ανθρωπ: ρίζα ανθρωπότητ: θέμα * Στις σημιτικές γλώσσες η ρίζα είναι ένα πλέγμα τριών συμφώνων (βλ. σελίδα 124 στο βιβλίο)

Η Ελληνική δεν έχει ενθήματα. Τα μορφήματα που συνοδεύουν τη ρίζα ονομάζονται παραθήματα. Τα παραθήματα που προηγούνται της ρίζας λέγονται προθήματα, αυτά που ακολουθούν τη ρίζα λέγονται επιθήματα και αυτά που τοποθετούνται μέσα στη ρίζα λέγονται ενθήματα. Η Ελληνική δεν έχει ενθήματα. Θα δούμε σε ασκήσεις πώς είναι τα ενθήματα. Το μόνο (κλιτικό) πρόθημα που έχει η Ελληνική είναι το ε- του αορίστου: π.χ. έ-φαγα.

Με την ίδια λογική που διαχωρίζονται τα μορφήματα σε λεξικά και γραμματικά/λειτουργικά διαχωρίζονται και οι λέξεις σε λέξεις περιεχομένου (ανοικτής τάξης) και λειτουργικές λέξεις (ή λέξεις κλειστής τάξης) αντίστοιχα. Ανοικτής τάξης: επειδή μπορούμε να προσθέσουμε κι άλλες. Κλειστής τάξης: επειδή σπάνια μπορούν να προστεθούν καινούριες. Χρειάζεται να ξέρουμε για τα μορφήματα και τον χωρισμό των λέξεων σε αυτά, επειδή η μορφολογία είναι ιδιαίτερα προβληματική σε πολλές περιπτώσεις γλωσσικών διαταραχών.

Μορφολογία και Γλωσσικές Διαταραχές Η κλιτική μορφολογία είναι ένας τομέας της γλώσσας ο οποίος εμφανίζεται σημαντικά διαταραγμένος σε μια ομάδα διαταραχών λόγου (γλώσσας). Πρόκειται για γλωσσικές διαταραχές όπως: η Αφασία τύπου Broca (αγραμματισμός) και η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Specific Language Impairment – SLI).

… Παραδείγματα από αφασία τύπου Broca (Βανδώρου και Λεοντίτση 2004): Εμείς γελάμε  Εμείς γελάς Η γιαγιά πλέκει  Η γιαγιά πλέκουμε Αυτός κολυμπά  Αυτός κολυμπάω Προσέξτε ότι τα δεσμευμένα μορφήματα δεν παραλείπονται αλλά αντικαθίστανται.

… Αντίθετα, τα ελεύθερα μορφήματα μπορούν να παραληφθούν ή να αντικατασταθούν. Δεν θα το επιτρέψω  Θα τ..ε..πιτρέψω Δεν θα μιλήσω  Εν μιρήρω Θα μου λείψεις  Να…μου λείψεις Τα παραπάνω παραδείγματα είναι επίσης από την πτυχιακή εργασία των Βανδώρου και Λεοντίτση (2004)

Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι γιατί συμβαίνει αυτό πριν δούμε κι άλλες γλώσσες. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι τα παραπάνω δεσμευμένα μορφήματα δεν παραλείπονται επειδή ο αφασικός γνωρίζει: α) ότι συνδυάζονται με άλλα δεσμευμένα, τα οποία δεν μπορούν να μείνουν μόνα τους ή β) ότι αν παραλειφθούν, σε λέξεις όπως οι παραπάνω, για παράδειγμα, η λέξη που μένει τελειώνει σε μη τελικό σύμφωνο της Ελληνικής.

Η ιεραρχική δομή των λέξεων Τα μορφήματα προστίθενται με καθορισμένη σειρά, δηλ. κάποια μπαίνουν πρώτα, κάποια μετά, κλπ. Όμως αυτή η σειρά έχει και εσωτερική δομή, δηλ., δεν σημαίνει ότι τοποθετείται πρώτα το πρώτο, μετά το δεύτερο, κλπ. Ούτε επίσης ότι πρώτα τοποθετείται το θέμα, μετά το πρόθημα και μετά το επίθημα. Στην παρακάτω λέξη, π.χ., το θέμα πρώτα ενώνεται με το επίθημα, και μετά εισάγεται το πρόθημα. αν–εδαφος–ικος = ανεδαφικός 1. έδαφος–ικός = εδαφικός *(αν+έδαφος) 2. αν+εδαφικός = ανεδαφικός

Τα σύνθετα Σύνθετα είναι οι λέξεις των οποίων τα μέρη από τα οποία αποτελούνται είναι λέξεις (ανοικτής τάξης), όχι λέξεις και παραγωγικά μορφήματα. π.χ.: ανθρωπόμορφος vs. ανθρωπότητα Το μέρος του σύνθετου που προσδιορίζει τη σημασία του και τη γραμματική του κατηγορία λέγεται κεφαλή. Στην Ελληνική (και στην Αγγλική), η κεφαλή βρίσκεται δεξιά. αρχείο + θέτω = αρχειοθετώ Ο Ρ Ρ

αρχείο + θήκη = αρχειοθήκη Ο Ο Ο επτά + λόφος = επτάλοφος Α Ο Ο κόκκινο + χώμα = κοκκινόχωμα Ε Ο Ο ξερός + κεφάλι = ξεροκέφαλος* Ε Ο Ε

Τα σύνθετα μπορεί να αποτελούνται από: θέμα+θέμα:κουκλόσπιτο θέμα+λέξη: τυροσαλάτα λέξη+θέμα: επτάλοφος* λέξη+λέξη: μαύρη λίστα ? Γιατί το ‘επτάλοφος’ θεωρείται: λέξη+θέμα αντί για: λέξη+λέξη

Τα σύνθετα της Ελληνικής που αποτελούνται από δύο θέματα χρησιμοποιούν το συνδετικό φωνήεν – ο -. κούκλα + σπίτι = κουκλ – ο – σπιτο. Τα σύνθετα της Ελληνικής που αποτελούνται από δύο λέξεις γράφονται με κενό ανάμεσά τους. Πώς ξέρουμε ότι είναι σύνθετα; Η σημασία των σύνθετων δεν είναι πάντα η σημασία των μερών τους: π.χ.: ψαρονέφρι μαύρη λίστα deadline (καταληκτική ημερομηνία)

Άλλοι τρόποι σχηματισμού λέξεων Ακρωνύμια ΟΤΕ, ΔΕΗ, ΔΕΥΑΠ, κλπ. Αναδρομικοί σχηματισμοί Συνήθως προϊόν άγνοιας peddler → peddle pasmak → πασουκάκι → πασούμι

Συντμήσεις Prof, gym, tv, math, phone Επωνύμια Σάντουιτς, Σέρλοκ Χολμς, Τσελεμεντές Συμφυρμοί smog (smoke+fog), motel (motor+hotel)

Μορφήματα και Αλλόμορφα Αλλόμορφο: αλλόμορφα είναι οι διαφορετικές πραγματώσεις του ίδιου μορφήματος. Παράδειγμα: το μόρφημα του πληθυντικού στην Αγγλική book - [s] bag - [z] box - [iz] Αυτά τα αλλόμορφα αυτό είναι φωνολογικά καθορισμένα - επειδή η μορφή τους καθορίζεται από τις φωνολογικές ιδιότητες του περιβάλλοντός τους (στη συγκεκριμένη περίπτωση από το σύμφωνο που προηγείται).

… Στην Ελληνική, το λεξικό μόρφημα ραβ-ω εμφανίζεται σε τρεις διαφορετικές μορφές, ανάλογα με τις φωνολογικές ιδιότητες του περιβάλλοντος (που ακολουθεί): Δηλαδή: rav - o rap - so raf - tika Τα rav-, rap-, και raf- είναι επίσης φωνολογικά καθορισμένα αλλόμορφα. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα της Αγγλικής όμως, είναι λεξικά και όχι γραμματικά (ή λειτουργικά) αλλόμορφα.

… Γραμματικό μόρφημα της Ελληνικής που εμφανίζει φωνολογικά καθορισμένα αλλόμορφα μπορεί να θεωρηθεί το μόρφημα του πληθυντικού των ουδετέρων ουσιαστικών: vivli-a peð-ya

Εκτός από τα παραπάνω, υπάρχουν και τα γραμματικά καθορισμένα αλλόμορφα. Πρόκειται για εναλλακτικές πραγματώσεις ενός μορφήματος οι οποίες δεν εξαρτώνται από φωνολογικούς παράγοντες: Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το μόρφημα της γενικής του ενικού των ουσιαστικών της Ελληνικής: [i], [as], [u], [u], [is], [e] (μαθητή, χαράς, βιβλίου, κήπου, πηγής, καφέ)

Είδη Γλωσσών ως προς τη Μορφολογία τους Είδη Γλωσσών ως προς τη Μορφολογία τους 1. Αναλυτικές Το κάθε μόρφημα έχει μια σημασία (ή λειτουργία) και η πλειοψηφία των λέξεων αποτελείται από ελεύθερα μορφήματα. Κινεζική [wo mәn tan tçin] [wo mәn tan tçin lә] εγώ πληθ. παίζ- πιάνο εγώ πληθ. παίζ- πιάνο αορ. ‘Εμείς παίζουμε πιάνο.’ ‘Εμείς παίζαμε πιάνο.’ Στο βιβλίο σας αναφέρεται ότι και η Αγγλική θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί τέτοια γλώσσα.

… 2. Συνθετικές Η πλειοψηφία των μορφημάτων αποτελείται από δεσμευμένα 2. Συνθετικές Η πλειοψηφία των μορφημάτων αποτελείται από δεσμευμένα μορφήματα. Χωρίζονται σε: 2α. Συγκολλητικές Χαρακτηριστικό των συνθετικών γλωσσών είναι ότι κάθε μόρφημα συνήθως έχει μια σημασία. Τυπικό παράδειγμα είναι η Τουρκική, την οποία θα συζητήσουμε στις ασκήσεις.

… 2β. Κλιτικές Στις κλιτικές γλώσσες η πλειοψηφία των μορφημάτων είναι δεσμευμένα. Το κάθε μόρφημα όμως έχει περισσότερες από μία σημασίες. Παράδειγμα αυτού του είδους της Γλώσσας είναι η Ελληνική (αλλά και οι υπόλοιπες Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες). Στη λέξη άνθρωπ-ος, για παράδειγμα, το μόρφημα –ος φέρει τα χαρακτηριστικά του αρσενικού γένους, του ενικού αριθμού και της ονομαστικής πτώσης. Τα χαρακτηριστικά αυτά δεν μπορούν να αντιστοιχηθούν σε διαφορετικά μορφήματα το καθένα.