Η χρήση των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών Δ. Σ. Λίμνης | Στ΄ τάξη | Σχ. Έτος 2014 – 2015 MSc. Αποστολόπουλος Νίκος, Υπ. Διδάκτορας παν / μίου Αιγαίου.

Ο ρόλος των εικόνων Οι εικόνες είναι προορισμένες για να επικοινωνούν. Όμως Κατά μια έννοια δε μας λένε τίποτα. Είναι από μόνες τους ανεπανόρθωτα βουβές.

Εικόνες και πολιτισμός Οι εικόνες αποτελούν προϊόν του εκάστοτε πολιτισμού. Αν δε γνωρίζουμε ή δεν προσεγγίσουμε τα στοιχεία του πολιτισμού που τις δημιούργησε, η ερμηνεία και η βαθύτερη κατανόησή τους είναι προβληματική. Για να αποκωδικοποιήσουμε το μήνυμα της κάθε εικόνας, πρέπει να γνωρίζουμε τους πολιτισμικούς κώδικες ( στοιχεία που προσδιορίζουν και συγκροτούν τον πολιτισμό στον οποίο αναφέρεται μια εικόνα )

« Ένας Αυστραλός Αβορίγινας δε θα μπορούσε ν ’ αναγνωρίσει το θέμα του Μυστικού Δείπνου. Απλώς θα του έδινε την εντύπωση μιας συναρπαστικής βραδινής γιορτής » Erwin Panofsky

Το περιεχόμενο των εικόνων Οι εικόνες μπορεί να έχουν : κοινωνικό πολιτικό στρατιωτικό αφηρημένο περιεχόμενο

Η αξία και σημασία των εικόνων Οι εικόνες έχουν αξία και σημασία για εμάς μόνο εφόσον τις τοποθετήσουμε στο πλαίσιο των συμφραζομένων τους ( δηλ. να αντιληφθούμε σε ποιους, πού και σε τι αναφέρονται )

Οι δύο επαναστάσεις σε επίπεδο παραγωγής εικόνων 15 ος – 16 ος αι. ( ξυλογραφία, χαλκογραφία, άλλα είδη χαρακτικών ) 19 ος – 20 ος αι. ( φωτογραφική εικόνα, κινηματογράφος, τηλεόραση )

Εικόνες και ιστορία Οι εικόνες συνδέονται ως ένα βαθμό με το ιστορικό πλαίσιο και τα ιστορικά συμφραζόμενα της εκάστοτε στην οποία αναφέρονται. Όμως Κάθε φορά κάτι « αφηγούνται » και κάτι παραλείπουν.

Μπορούν οι εικόνες να προσφέρουν αξιόπιστες μαρτυρίες για το παρελθόν ; Όταν μελετούμε οπτικές μαρτυρίες ( πίνακες ζωγραφικής, φωτογραφίες, χαρακτικά, ξυλόγλυπτες δημιουργίες κλπ.) θεωρείται απαραίτητη η κριτική από το θεατή εφόσον χρησιμοποιούνται ως ιστορικά τεκμήρια ( ιστορικές αποδείξεις για κάποιο γεγονός )

Πολλές φορές οι πίνακες ζωγραφικής, οι εικόνες γενικότερα και τα έργα τέχνης, έχουν χρησιμοποιηθεί για την τεκμηρίωση ιστορικών γεγονότων. Οι ιστορικοί όμως : πιστεύουν πώς οι εικόνες από μόνες τους δεν αποτελούν ικανό τεκμήριο ( απόδειξη ). Γι ’ αυτό επικεντρώνονται κυρίως σε χειρόγραφα ή προφορικές μαρτυρίες ( όπου είναι δυνατό ). Ωστόσο Η οπτική αναπαράσταση συχνά προσφέρει μια ευκολότερη αποκωδικοποίηση ( κατανόηση ) της πραγματικότητας σε σχέση με ένα γραπτό κείμενο.

Είναι όμως πάντα « αθώα » η ματιά του καλλιτέχνη ; Ενώ μας δίνεται η εντύπωση πως η εικόνα αποτελεί μια αντικειμενική ( πραγματική ) παρουσίαση της πραγματικότητας, ΔΕΝ θα πρέπει να ξεχνάμε πως ο τρόπος που παρουσιάζεται η πραγματικότητα και οι ιδέες που περιέχονται στην εικόνα, συχνά αποτυπώνουν : τις προκαταλήψεις, τις αντιλήψεις - πεποιθήσεις, τα στερεότυπα ή τις προσδοκίες του καλλιτέχνη.

Εικόνες και προπαγάνδα Συχνά οι εικόνες ( πίνακες ζωγραφικής, φωτογραφίες, κινηματογραφικές ταινίες, κλπ.) χρησιμοποιούνται για λόγους προπαγάνδας, δηλ. για να προωθήσουν μια συγκεκριμένη άποψη στο ευρύ κοινό. ( βλέπε παράδειγμα ναζιστικής Γερμανίας και καθεστώς στην πρώην Σοβιετική ένωση ).

Τέχνη και ιστορία Για τους ιστορικούς η τέχνη παρέχει πληροφορίες για κάποιες πτυχές της ζωής των ανθρώπων που συνήθως μένουν εκτός των γραπτών κειμένων. Όμως, συχνά ο καλλιτέχνης μπορεί να παραποιεί την κοινωνική πραγματικότητα αντί να την παρουσιάζει με αντικειμενικότητα. Η πλάνη συνεπώς για τον θεατή ή τον ιστορικό είναι πιθανή.

Ακόμα και αυτή η παραποίηση της πραγματικότητας στην τέχνη, έχει αξία για τους ιστορικούς, καθώς μελετούν νοοτροπίες, ιδεολογίες και στάσεις κάποιων ανθρώπων για τους εαυτούς τους ή τους άλλους.

Εικονογραφία και εικονολογία Οι όροι αυτοί κάνουν την εμφάνισή τους τις δεκαετίες του 1930 και Ως τότε στους πίνακες ζωγραφικής δινόταν περισσότερο σημασία σε ζητήματα που αφορούσαν στο χρώμα ή τη σύνθεση και όχι στο θέμα του έργου τέχνης.

Με την υιοθέτηση της εικονογραφικής μεθόδου, οι ιστορικοί της τέχνης δίνουν έμφαση στο θέμα του έργου και στις ιδέες που περιέχει.

Σχολή Warburg Η σχολή αυτή των ιστορικών της τέχνης (Aby Warburg, Fritz Saxl, Erwin Panofsky, Edgar Wind) στο Αμβούργο, εισήγαγε την εικονογραφική μέθοδο για την ανάλυση των εικόνων. Άποψη των υποστηρικτών της εικονογραφικής μεθόδου : Οι πίνακες ( και οι εικόνες γενικότερα ) δεν είναι μόνο για να τους κοιτάζουμε, αλλά πρέπει και να τους « διαβάζουμε »

Τα τρία επίπεδα ερμηνείας των εικόνων σύμφωνα με την εικονογραφική μέθοδο (Panofsky, 1939) Προεικονογραφική περιγραφή : Στο πρώτο αυτό επίπεδο ερμηνείας ασχολούμαστε με τα αναγνωρίσιμα αντικείμενα της εικόνας ( π. χ. δέντρα, ζώα, κτίρια, ανθρώπους ) καθώς και με τα συμβάντα ( γεύματα, μάχες, τελετουργίες κλπ )

Εικονογραφική ανάλυση : Στο δεύτερο αυτό επίπεδο επικεντρωνόμαστε σε πιο συγκεκριμένα πράγματα συνδέοντας την εικόνα με προηγούμενες γνώσεις ( γεγονότα, πρόσωπα κλπ.) Αναγνωρίζουμε π. χ. ένα δείπνο ως τον Μυστικό Δείπνο ή μια μάχη ως τη μάχη του Πέτα κλπ.)

Εικονολογική ερμηνεία : Σε αυτό το τρίτο και τελικό στάδιο, που είναι διαφορετικό από την εικονογραφία, μελετούμε πιο ουσιαστικά την εικόνα αναζητώντας μέσα από το έργο τέχνης τις ιδέες, τις απόψεις, τις στάσεις ενός έθνους, μιας κοινωνικής ή θρησκευτικής ομάδας κατά την περίοδο στην οποία αναφέρεται.

Ορισμός της εικονολογίας Ο Ολλανδός ερευνητής Eddy de Jongh όρισε την εικονολογία ως : Μια προσπάθεια να εξηγήσεις αναπαραστάσεις ( δηλ. εικόνες της πραγματικότητας ) στα ιστορικά τους συμφραζόμενα σε σχέση με άλλα πολιτισμικά φαινόμενα.

Σχολιάστε τα παρακάτω λόγια ‘’ Αυτοί που έχουν κυβερνήσει λαούς χρησιμοποιούσαν συχνά και σ ’ όλες τις εποχές εικόνες και αγάλματα για να τους ενσταλάξουν τα κατάλληλα γι ’ αυτούς συναισθήματα ’’ Ο ιππότης Jaucourt ‘’ Διαβάζω κείμενα, εικόνες, πόλεις, πρόσωπα, χειρονομίες, σκηνές, κλπ.’’ Roland Barthes

Σενάρια Πώς θα επιχειρηματολογούσατε απέναντι σε κάποιον που ισχυρίζεται πως τα έργα τέχνης και οι εικόνες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ιστορικά τεκμήρια ; Να αναφέρετε από την ιστορία της ελληνικής Επανάστασης παραδείγματα πινάκων ζωγραφικής που χρησιμοποιήθηκαν ως ιστορικά τεκμήρια.

Ευχαριστώ για την προσοχή σας και καλά να περάσουμε αύριο στην εκδρομή μας !!

Βιβλιογραφία Burke, P. (2003). Αυτοψία. Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, μτφρ. Α. Ανδρέου, Αθήνα : Μεταίχμιο. Ferro, M. (2000). Πώς διηγούνται την ιστορία στα παιδιά, Αθήνα : Μεταίχμιο. Βώρος, Φ. (1993). Η διδασκαλία της Ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας, Αθήνα : Παπαδήμας. Κόκκινος, Γ. (2006). Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της ιστορίας. Για μια νέα διδακτική μεθοδολογία στην υπηρεσία της κριτικής ιστορικής σκέψης, Αθήνα : Μεταίχμιο.