“PASSAPORTI” ROMANI Gianfranco Purpura Dipartimento di Storia del Diritto Università di Palermo P.Oxy. X, 1271 del 246 d.C.: lasciapassare di Aurelia Meciane.

P.Oxy. X, 1271: OÙaler…J F…rmJ ™p£rcJ A„gÚptou par¦ AÙrhl…aj MaikianÁj Sid»t(idoj) boÚlomai kÚrie ™kpleàsai di¦ F£rou. ¢xiî gr£yai se tù ™pitrÒpJ tÁj F£- rou ¢polàsa… me kat¦ tÕ œqoj P[a]cën a. DieutÚcei m2. Valerius Firmus Asclepiade salutem dimitti iussi de P[haro] commendo t[ibi] vale iu[ssi] m3. datum XVII K[al(endas)... Presenti A[lbino co(n)s(ulibus)]

A Valerio Firmo prefetto d’Egitto da parte di Aurelia Meciane di Side. Voglio, signore, partire attraverso Faro. Ti chiedo di scrivere al procuratore del Faro di (lasciar)mi partire come è d’uso. Il primo (del mese) di Pacone (26 aprile). Ti saluto. Valerio Firmo ad Asclepiade (procuratore del Faro) salute. Ordinai che partisse da Faro… ti raccomando… ti saluto…ho ordinato… dato il XVII giorno prima delle calende…(di giugno?) Presente e Albino co(n)s(oli) … (15 maggio? 246 d.C.)

Gnomon §. 68: `Rwm[a‹]o[j ™kp]leÚsaj m¾ pl»rh t¦ prÕj œkploun gr£mmata [™sc]hkëj katekr…q[h] (t£lanton) [.]. Un romano, imbarcatosi senza avere al completo le scritture per la partenza per mare, fu condannato a talenti…

Gnomon §. 64: t¦ perˆ tîn cwrˆj ¢postÒlou ™kpleÒntwn nàn ¹gemonikÁj diagnèsewj [™]gšneto. I processi contro coloro che si imbarcano senza lasciapassare sono ora sottoposti alla giurisdizione del prefetto.

P.Oxy. XLIII, 3118 (III sec. d.C.) Korevllio" Gavlba" Crhªsºtivwni ejpitrov< pw/ Favrou cavirein. ta; grafevnta moi uJªpo;º Klaudivaς Filorªωº- μevας διa; Κλαυδivας jΙjσιδwvρας θυγατρo;ς καi; Κλαυδivας jΕρωτivλ- λης τh'ς καi; jΑπολι- ναρivας ujpotagh~- ναι ejκevλευσα. σu; ejντυχw;ν αujτοi~ς φρovντισον ejπι- σχεi~ν τh;ν e[ξοδον τοu~ φασιν Σεπτιμivου jΑμμωνivου καi; τοi~ς “aλλοις ’oi τa; τοιαu~- τα ejπιτηροªu~σινº ejπιθevσθαι πªερi;º τοu~ ταυτª...º

O. Florida 1: ἔ χεις δ έ κα ἡ μ έ ρας κομι ᾶ τεν ᾿ Αμμων ᾶ ς · ἔ χεις δ ύ ο ἡ μ έ ρας κομι ᾶ τεν κα ὶ σο ὶ ἀ π ά γαθαι.

Strabone, Geogr. II, 3, 5: … ἀ λλ' ο ὐ δ' ἐ ξ ὸ ν ἦ ν ἄ νευ προστ ά γματος ἐ ξ ᾿ Αλεξανδρε ί ας ἀ ν ά γεσθαι… …ma non è lecito partire da Alessandria senza disposizione regia…

Gnomon §. 69: Α ἰ γυ[πτ] ί α δι ὰ Πηλουσ ί ου δο ύ λους ἐ κπ έ μψασα σ ὺ ν υ[ ἱ ο] ῖ [ς…]υμ έ ν[o]iς κaτeκρ ί [θη] (τ ά λαντον) a (δραχμ ὰ ς) —g. Una egizia che inviò schiavi attraverso il Pelusio con figli… fu condannata ad un talento e tremila dracme.

Gnomon §. 66: ο ἱ ἐ ξ[ ὸ ]ν ἐ κπλε ῖ ν ἀ ναπ ό στολοι πλ έ οντες τριτολογο[ ῦ ντ]αι, ἐὰ ν δ ὲ δο ύ λους ἰ δ ί ο[υς] ἐ ξ ά γωσιν ἀ ναποστ ό λους, ἐ ξ ὅ λων ἀ ναλαμβ ά ν[oντα]ι. Coloro, cui è lecito imbarcarsi, se partono senza lasciapassare, vengono multati del terzo; se esportano schiavi di privati senza permesso, hanno confiscato l’intero.

Gnomon §. 68: `Rwm[a‹]o[j ™kp]leÚsaj m¾ pl»rh t¦ prÕj œkploun gr£mmata [™sc]hkëj katekr…q[h] (t£lanton) [.]. Un romano, imbarcatosi senza avere al completo le scritture per la partenza per mare, fu condannato a talenti…

[E„rhna‹oj 'Apolinar…wi tîi] [filt£t]wi ¢de[l]f[îi] pol[l]¦ ca…rei[n]. kaˆ di¦ p[a]ntÕj eÜcoma… se Øgia…nein kaˆ ™[gë] aÙtÕj Øgia…nw. ginès- kein se qšlw Óti e„j gÁn ™l»luqa tÍ 6 toà 'Epeˆf mhnÕj kaˆ ™xekenèsamen tÍ 18 toà aÙtoà mhnÒj. ¢nšbhn d e„j `Rèmhn tÍ 25 toà aÙ- toà mhnÕj kaˆ paredšxato ¹- m©j Ð tÒpoj æj Ð qeÕj ½qelen, kaˆ kaq' ¹mšran prosdecÒm[e]- qa dimiswr…an éste ›wj s»meron mhdšna ¢pole- lÚsqai tîn met¦ s…tou. ¢sp£zomai t¾n sÚnbiÒn sou poll¦ kaˆ SerÁnon kaˆ p£n- taj toÝj filoànt£j se kat' Ôno- ma. œrrwso Mesor¾ 9. 'Apolinar…(wi) ¢pÕ E„rhna…ou ¢delfoà. BGU I, 27 (II-III sec. d.C.)

PariÒntaj d aÙtoÝj ™j t¾n mšshn tîn potamîn Ð telènhj Ð ™pibeblhmšnoj tù ZeÚgmati prÕj tÕ pin£kion Ãge kaˆ ºrèta, Ó ti ¢p£goien, Ð d 'Apollènioj "¢p£gw" œfh "swfrosÚnhn, dikaiosÚnhn, ¢ret¾n, ™gkr£teian, ¢ndre…an ¥skhsin,” poll¦ kaˆ oÛtw q»lea e‡raj ÑnÒmata. Ð d' ½dh blšpwn tÕ ˜autoà kšrdoj ¢pÒgrayai "oân" œfh "t¦j doÚlaj". Ð d oÙk œxestin,” epen "oÙ g¦r doÚlaj ¢p£gw taÚtaj, ¢ll¦ despo…naj. " Filostrato, Vita di Apollonio I, 20

Tariffa di Coptos (OGIS I-II, 674): ἐ ξ ἐ πιταγ ῆ ς Μ[ετ]τ ί ου [ ῾ Ρο ύ ]φ[ou, ἐ π ά ρ]- [χου Α ἰ γ ύ πτου], ὅ σα δε ῖ το ὺ ς μισθω- τ ὰ ς το ῦ ἐ ν Κ ό πτωι ὑ ποπε ί πτον- τος τ ῆ ι ἀ ραβαρχ ίᾳ ἀ ποστολ ί ου πρ ά σ- σειν κατ ὰ τ ὸ ν γν ώ μονα τ ῇ δε τ ῇ στ ή ληι ἐ νκεχ ά ρακται δι ὰ Λουκ ί ου ᾿ Αντιστ ί ου ᾿ Ασιατικο ῦ, ἐ π ά ρχου ὄ ρους Βερενε ί κης· κυβερν ή του ᾿ Ερυθραικο ῦ δρα- χμ ὰ ς ὀ κτ ώ ι, πρωρ έ ως δραχμ ὰ ς δ έ κα, [φυλ] ά κου δραχμ ὰ ς δ έ κα, [να] ύ του δραχμ ὰ ς π έ ντε, [θερα]πε ύ του ναυπηγο ῦ δραχμ ὰ ς [π έ ]ντe, χειροτ έ χνου δραχμ ὰ ς ὀ κτ ώ ι, γυναικ ῶ ν πρ ὸ ς ἑ ταιρισ- μον δραχμ ὰ ς ἑ κατ ὸ ν ὀ κτ ώ, υναικ ῶ ν ε ἰ σπλεουσ ῶ ν δρα- χμ ὰ ς ε ἴ κοσι, γυναικ ῶ ν στρατι- ωτ ῶ ν δραχμ ὰ ς ε ἴ κοσι, πιττακ ί ου καμ ή λων ὀ βολ ὸ ν ἕ να, σφραγισμο ῦ πιττακ ί ου ὀ βολο ὺ ς δ ύ ο, πορε ί ας ἐ ξερχομ έ νης ἑ κ ά στου πιττακ ί ου το ῦ ἀ νδρ ὸ ς ἀ ναβα ί νον- τος δραχμ ὴ ν μ ί αν, γυναικ ῶ ν πασ ῶ ν ἀ να(βαινουσ ῶ ν) δραχμ ὰ ς τ έ σσαρας, ὄ νου ὀ βολο ὺ ς δ ύ ο, ἁ μ ά ξης ἐ χο ύ - σης τετρ ά γωνον δραχμ ὰ ς τ έ σσαρες, ἰ στο ῦ δραχμ ὰ ς ε ἴ κοσι, κ έ ρατος δρα- χμ ὰ ς τ έ σσαρες, ταφ ῆ ς ἀ ναφερομ έ - νης κα ὶ καταφερομ έ νης δραχμ ὴ ν μ ί - αν τετρ ώ βολον· ( ἔ τους) θ Α ὐ τοκρ ά τορος Κα ί [σαρ]oς [Δομιτιανο ῦ ] Σεβαστο ῦ [Γερμαν(ικο ῦ )], Παχ ὼ ν ιε. (10 maggio 90 d.C.)

Tariffa di Coptos (OGIS I-II, 674): Per ordine di Mettio Rufo, prefetto d’Egitto, Lucio Antistio Asiatico, prefetto del monte di Berenice, ha fatto incidere su questa stele la tariffa dei diritti che il pubblicano deve ricevere per i lasciapassare, in base al gnomon sotto la giurisdizione dell’Arabarca: per un capitano eritreo 8 dracme; per un proreta 10 dracme; per una guardia 10 dracme; per un marinaio 5 dracme; per un carpentiere 5 dracme; per un manovale 8 dracme; per una cortigiana 108 dracme; per le donne dei viaggiatori 20 dracme; per le donne dei soldati 20 dracme; per il permesso per un cammello 1 obolo; per il sigillo sul lasciapassare 2 oboli; visto di ritorno per un uomo 1 dracma; visto di ritorno per una donna 4 dracme; per un asino 2 oboli; per un carro coperto 4 dracme; per il trasporto di un albero di nave 20 dracme; per il trasporto di un pennone 4 dracme; per il trasporto di una salma sia per l’andata, che per il ritorno 1 dracma e 4 oboli. Il IX anno del regno dell’imperatore Cesare Domiziano Augusto Germanico, il 15 del mese di Pacone (10 maggio 90 d.C.).

Tacito, Hist. I, 11: Aegyptum copiasque, quibus coerceretur, iam inde a divo Augusto equites Romani obtinent loco regum: ita visum expedire, provinciam aditu difficilem, annonae fecundam, superstitione ac lascivia discordem et mobilem, insciam legum, ignaram magistratuum, domi retinere.

Tacito, Ann. II, 59: Nam Augustus, inter alia dominationis arcana, vetitis nisi permissu ingredi senatoribus aut equitibus Romanis inlustribus, seposuit Aegyptum ne fame urgeret Italiam quisquis eam provinciam claustraque terrae ac maris quamvis levi praesidio adversum ingentis exercitus insedisset.

Historia Augusta 22, 9-14: Tacendum esse non credo, quod, cum de Aegypto loquor, vetus suggessit historia, simul etiam Gallieni factum. qui cum Theodoto vellet imperium proconsulare decernere, a sacerdotibus est prohibitus, qui dixerunt fasces consulares ingredi Alexandriam non licere; cuius rei etiam Ciceronem, cum contra Gabinium loquitur, meminisse satis novimus. Denique nunc extat memoria rei frequentatae. quare scire oportet Herennium Celsum, vestrum parentem, consulatum cupit, hoc quod desiderat non licere. Fertur enim apud Memfim in aurea columna Aegyptiis esse litteris scriptum tunc demum Aegyptum liberam fore, cum in eam venissent Romani fasces et praetexta Romanorum. quod apud Proculum grammaticum, doctissimum sui temporis virum, cum de peregrinis regionibus loquitur, invenitur.

Cesare, Bellum civile III, 106, 4: Alexandriae de Pompei morte cognoscit atque ibi primum e navi egrediens clamorem militum audit, quos rex in oppido praesidii causa reliquerat, et concursum ad se fieri videt, quod fasces anteferrentur. In hoc omnis multitudo maiestatem regiam minui praedicabat. Hoc sedato tumultu crebrae continuis diebus ex concursu multitudinis concitationes fiebant conpluresque milites in viis urbis omnibus partibus interficiebantur.

Cassio Dione 51, 17, 1: ἐ κ δ ὲ το ύ του τ ή ν τε Α ἴ γυπτον ὑ ποτελ ῆ ἐ πο ί ησε κα ὶ τ ῷ Γ ά λλ ῳ τ ῷ Κορνηλ ίῳ ἐ π έ τρεψε· πρ ό ς τε γ ὰ ρ τ ὸ πολ ύ ανδρον κα ὶ τ ῶ ν π ό λεων κα ὶ τ ῆ ς χ ώ ρας, κα ὶ πρ ὸ ς τ ὸ ῥᾴ διον τ ό τε κο ῦ φον τ ῶ ν τρ ό πων α ὐ τ ῶ ν, τ ή ν τε σιτοπομπ ί αν κα ὶ τ ὰ χρ ή ματα, ο ὐ δεν ὶ βουλευτ ῇ ο ὐ χ ὅ πως ἐ γχειρ ί σαι α ὐ τ ὴ ν ἐ τ ό λμησεν, ἀ λλ' ο ὐ δ ὲ ἐ νεπιδημε ῖ ν α ὐ τ ῇ ἐ ξουσ ί αν ἔ δωκεν, ἂ ν μ ή τινι α ὐ τ ὸ ς ὀ νομαστ ὶ συγχωρ ή σ ῃ. ο ὐ μ έ ντοι ο ὐ δ ὲ ἐ κε ί νοις βουλε ύ ειν ἐ ν τ ῇ ῾ Ρ ώ μ ῃ ἐ φ ῆ κεν.

Tacito, Ann. II, 59: Nam Augustus, inter alia dominationis arcana, vetitis nisi permissu ingredi senatoribus aut equitibus Romanis inlustribus, seposuit Aegyptum ne fame urgeret Italiam quisquis eam provinciam claustraque terrae ac maris quamvis levi praesidio adversum ingentis exercitus insedisset.

P.Oxy. XXV, 2435

Seneca, Dialog. XII, 19 (Ad Helviam matrem de consolatione), 6: Post hoc nemo miretur quod per sedecim annos quibus Aegyptum maritus eius optinuit numquam in publico conspecta est, neminem prouincialem domum suam admisit, nihil a uiro petit, nihil a se peti passa est. Itaque loquax et in contumelias praefectorum ingeniosa prouincia, in qua etiam qui uitauerunt culpam non effugerunt infamiam, uelut unicum sanctitatis exemplum suspexit et, quod illi difficillimum est cui etiam periculosi sales placent, omnem uerborum licentiam continuit et hodie similem illi, quamuis numquam speret, semper optat. Multum erat, si per sedecim annos illam prouincia probasset: plus est quod ignorauit. Haec non ideo refero ut laudes eius exequar, quas circumscribere est tam parce transcurrere, sed ut intellegas magni animi esse feminam quam non ambitio, non auaritia, comites omnis potentiae et pestes, uicerunt, non metus mortis iam exarmata naue naufragium suum spectantem deterruit quominus exanimi uiro haerens non quaereret quemadmodum inde exiret sed quemadmodum efferret.

Cassio Dione LVII, 10, 5: A„mil…J goàn `R»ktJ cr»mat£ pote aÙtù ple…w par¦ tÕ tetagmšnon ™k tÁj A„gÚptou Âj Ãrce pšmyanti ¢ntepšsteilen Óti ke…resqa… mou t¦ prÒbata, ¢ll' oÙk ¢poxÚresqai boÚlomai.

Svetonio, Tib. 52: Quod uero Alexandream propter immensam et repentinam famem inconsulto se adisset, questus est in senatu.

Tacito, Annali, II, 59: M. Silano L. Norbano consulibus Germanicus Aegyptum proficiscitur cognoscendae antiquitatis. Sed cura provinciae praetendebatur, levavitque apertis horreis pretia frugum multaque in vulgus grata usurpavit...

Tacito, Annali II, 60:...sed Germanicus, nondum comperto profectionem eam incusari Nilo subvehebatur...

GermanikÕj Ka‹sar Sebas[t]oà uƒÒj, qeoà Sebastoà uƒwnÒj, ¢nqÚpatoj lšgei: t¾n mn eÜnoian Ømîn, ¿n a„eˆ ™pide…knusqe, Ótan me ‡- dhte eidhte, ¢podšcomai, t¦j d ™pifqÒnou[j] ™moˆ kaˆ „soqšouj ™kfwn»seij Ømîn ™x [¤]pantoj paraitoàmai. pršpousi g¦r mÒnJ tîi swtÁri Ôntwj kaˆ eÙergštV toà sÚnpantoj tîn ¢nqrèpwn gšnouj, tù ™mù patrˆ kaˆ tÍ mhtrˆ aÙtoà, ™mÍ d m£mmV. t¦ d Ømštera ™n Øpoparetia ™stˆn tÁj ™ke…nwn qeiÒthtoj, æj ™£n eam moi m¾ peisqÁte, ¢nagk©tš me m¾ poll£kij Øm‹n umein ™nfan…zesqai. SB I, 3924, ll. 31 ss.:

Tacito, Annali II, 59: Tiberius...acerrime increpuit quod contra instituta Augusti non sponte principis Alexandriam introisset.

Plinio, Nat. Hist. XIX, 3:...ut Galerius a freto Siciliae Alexandriam septimo die pervenerit...

Gianfranco Purpura Dipartimento di Storia del Diritto Università di Palermo “PASSAPORTI” ROMANI