Η προσοχή είναι μία κεντρική λειτουργία του γνωστικού συστήματος. Προσοχή Η προσοχή είναι μία κεντρική λειτουργία του γνωστικού συστήματος. Η προσοχή εμπλέκεται στην επιλογή των στοιχείων του περιβάλλοντος που επιθυμούμε να επεξεργαστούμε, και παράλληλα στην αγνόηση στοιχείων που δεν επιθυμούμε να επεξεργαστούμε. Η ύπαρξη αυτού του μηχανισμού υποδηλώνει ότι το γνωστικό μας σύστημα έχει περιορισμένη δυνατότητα επεξεργασίας δεδομένων του περιβάλλοντος.

Κρισιμότητα προσοχής Είναι διαπιστωμένο γεγονός ότι η έλλειψη προσοχής σε κάποια έργα, μπορεί να αποβεί καταστροφική. Ειδικά στην αεροπλοία πολλά δυστυχήματα έχουν αποδοθεί στην έλλειψη προσοχής (1987, NorthWestern, 2005, Ήλιος). Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι οι πιλότοι στις συγκεκριμένες πτήσεις ήταν έμπειροι και φαίνεται να αγνόησαν οπτικές και ακουστικές προειδοποιήσεις για τα χειριστικά σφάλματα που πραγματοποίησαν. Μία εξήγηση που έχει δοθεί αναφέρεται στην μειωμένη προσοχή των πιλότων λόγω του «μηχανιστικού» τρόπου ελέγχου που πραγματοποιούσαν, δίχως να επικεντρώνουν την προσοχή τους στο έργο που εκτελούσαν.

Και οι δύο παρατήρησαν τον «επιλεκτικό» χαρακτήρα της προσοχής. Οι πρώτες έρευνες Οι πρώτοι ψυχολόγοι που διερωτήθηκαν για τη λειτουργία της προσοχής ήταν ο W. James και ο H.v.Helmholtz. Και οι δύο παρατήρησαν τον «επιλεκτικό» χαρακτήρα της προσοχής. Ο Helmholtz πραγματοποίησε και την πρώτη εμπειρική έρευνα στην προσοχή. Χρησιμοποίησε ένα πίνακα με γράμματα, τμήματα του οποίου φωτιζόταν στιγμιαία. Ο παρατηρητής παρότι κοιτούσε στο κέντρο του πίνακα, μπορούσε να «στρέψει» την προσοχή του στα φωτισμένα σημεία και να συγκρατεί τα γράμματα στη μνήμη του, ενώ δεν μπορούσε να κάνει το ίδιο, για τα τμήματα του πίνακα όπου δεν εστιαζόταν η προσοχή.

Φαινόμενο «κοκτέηλ πάρτυ» Ο πρώτος ψυχολόγος που ασχολήθηκε με την προσοχή στη σύγχρονη εποχή ήταν ο E. C. Cherry (1953). Το ενδιαφέρον του κέντρισε η παρατήρηση ενός φαινομένου που είναι γνωστό ως «φαινόμενο του κοκτέηλ πάρτυ» (coctail party phenomenenon). Ο Cherry παρατήρησε ότι όταν βρισκόμαστε σε ένα χώρο με θόρυβο, μπορούμε με επιτυχία να «φιλτράρουμε» το θόρυβο και να εστιάσουμε την προσοχή μας στο συνομιλητή μας. Συνήθως δεν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε τις συζητήσεις που γίνονται δίπλα μας. Αυτό δείχνει ότι η προσοχή μας είναι «επιλεκτική» (selective attention).

Φαινόμενο «κοκτέηλ πάρτυ» Ένα δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο της κατάστασης που περιγράψαμε είναι ότι αν ξαφνικά ακούσουμε το όνομά μας από κάπου, θα το αντιληφθούμε και θα στρέψουμε την προσοχή μας εκεί. Δημιουργούνται δύο ερωτήματα: Α. Πώς μπορούμε να αγνοούμε κάποια ηχητικά ερεθίσματα και να προσέχουμε κάποια άλλα; Β. Πώς μπορούμε να «ξεχωρίσουμε» στο αγνοημένο ηχητικό σήμα κάποια πληροφορία που μας ενδιαφέρει, π.χ. το όνομά μας;

Η «μοιρασμένη προσοχή» Το κυριότερο πειραματικό παράδειγμα που χρησιμοποιήθηκε στη μελέτη της προσοχής περιλαμβάνει έργα «μοιρασμένης προσοχής» (divided attention). Σε ένα πείραμα τέτοιου τύπου το υποκείμενο πρέπει να προσέξει ένα είδος ερεθισμάτων έναντι άλλων ερεθισμάτων που παρεμβάλλονται. Παράδειγμα να η κρατάτε ψυχολογία όσο είναι το μια δυνατόν επιστήμη καλύτερες που και ασχολείται λεπτομερέστερες με σημειώσεις την στην ανθρώπινη παράδοση συμπεριφορά

Η διχωτική ακοή Στα πλαίσια της μελέτης της προσοχής για ακουστικά ερεθίσματα χρησιμοποιείται το παράδειγμα της διχωτικής ακοής (dichotic listening). Το υποκείμενο ακούει δύο διαφορετικά ηχητικά σήματα από δύο ακουστικά. Σκοπός των πειραμάτων είναι να προσέχει το σήμα που ακούγεται από το δεξί ή το αριστερό ακουστικό. Το κύριο εύρημα αυτών των πειραμάτων είναι ότι το υποκείμενο δεν είναι σε θέση να μας πληροφορήσει για το περιεχόμενο του ηχητικού σήματος που ακούγεται από το «αγνοημένο» ακουστικό. Αυτό δείχνει ότι πληροφορίες στις οποίες δεν εστιάζουμε την προσοχή μας, δεν επεξεργάζονται σε μεγάλο βαθμό, αν και καταγράφονται αισθητηριακά.

Συμπληρωματικά αποτελέσματα: Η διχωτική ακοή Συμπληρωματικά αποτελέσματα: Όταν τα δύο σήματα έχουν παρόμοια αντιληπτικά χαρακτηριστικά, το υποκείμενο δυσκολεύεται να παρακολουθήσει το ένα από αυτά. Τα υποκείμενα είναι σε θέση να παρατηρήσουν αλλαγές στο «αγνοημένο» σήμα που σχετίζονται με αντιληπτικά χαρακτηριστικά (π.χ. αλλαγή φωνής ομιλητή). Τα υποκείμενα δεν αντιλαμβάνονται σημασιολογικού τύπου αλλαγές στο «αγνοημένο» σήμα (π.χ. αλλαγή γλώσσας). Πληροφορίες σημαντικές για τα υποκείμενα (π.χ. το όνομά τους) στο αγνοημένο σήμα, μπορούσαν να παρακολουθηθούν.

Μοντέλα προσοχής Υπάρχουν τρεις βασικές κατηγορίες μοντέλων προσοχής: Α. Μοντέλα περιορισμένης εισόδου Β. Μοντέλα παράλληλης επεξεργασίας Γ. Νευροψυχολογικά μοντέλα Εδώ θα ασχοληθούμε με την πρώτη κατηγορία.

Κοινά σημεία και διαφορές Η βασική ομοιότητα των μοντέλων της προσοχής έγκειται στην αναγνώριση της περιορισμένης δυνατότητας επεξεργασίας του γνωστικού μας συστήματος. Η βασική διαφορά ανάμεσα στα μοντέλα περιορισμένης εισόδου και σε αυτά της παράλληλης επεξεργασίας αφορά στον τρόπο επεξεργασίας. Στα μοντέλα περιορισμένης εισόδου ο μηχανισμός λειτουργεί γραμμικά. Για να προσέξουμε ένα νέο ερέθισμα πρέπει να αγνοήσουμε αυτό που επεξεργαζόμαστε. Στα μοντέλα παράλληλης επεξεργασίας ο μηχανισμός της προσοχής λειτουργεί παράλληλα. Έτσι μπορούμε να προσέξουμε δύο ερεθίσματα ταυτόχρονα.

Μοντέλα περιορισμένης εισόδου Τα μοντέλα περιορισμένης εισόδου (bottleneck theories) υποθέτουν ότι η επεξεργασία δύο διαφορετικών σημάτων (ερεθισμάτων) ακολουθεί μία γραμμική πορεία που περιλαμβάνει: αισθητηριακή καταγραφή/επεξεργασία, σημασιολογική επεξεργασία, και αντίδραση του οργανισμού. Σε κάποιο σημείο της διεργασίας μόνο το ένα από τα δύο σήματα «περνάει» για περαιτέρω επεξεργασία. Ανάλογα με το σημείο που γίνεται αυτό το «φιλτράρισμα» των πληροφοριών, τα μοντέλα περιορισμένης εισόδου διακρίνονται σε: Μοντέλα πρώιμης επιλεκτικότητας και Μοντέλα όψιμης επιλεκτικότητας.

Μοντέλα πρώιμης επιλεκτικότητας Τα δύο κυριότερα μοντέλα πρώιμης επιλεκτικότητας (early selection models) είναι: Α. Η θεωρία «φίλτρου» του Broadbent B. Το μοντέλο προσοχής της Treisman

Θεωρία «φίλτρου» Ο Broadbent (1958) πρότεινε το πρώτο μοντέλο προσοχής βασισμένος στα δεδομένα από τα πειράματα διχωτικής ακοής του Cherry. Σύμφωνα με τη θεωρία, η προσοχή επιλέγει το σήμα το οποίο θα επεξεργαστεί, βάσει αντιληπτικών χαρακτηριστικών. Από τη στιγμή της επιλογής, το επιλεγμένο σήμα θα επεξεργαστεί σημασιολογικά, ενώ το αγνοημένο σήμα δε θα υποστεί σημασιολογική επεξεργασία.

Το μοντέλο «φίλτρου» σχηματικά. Θεωρία «φίλτρου» Το μοντέλο «φίλτρου» σχηματικά. Αισθητηριακή καταγραφή Επιλεκτικό Φίλτρο Σημασιολογική επεξεργασία Ερεθίσματα

Κριτική Το μοντέλο του φίλτρου φαίνεται να ερμηνεύει επιτυχώς τα βασικά πειραματικά ευρήματα του Cherry: Α. δυσκολία προσοχής για αντιληπτικά παρόμοια σήματα Γιατί; Β. μη γνώση του σημασιολογικού περιεχομένου του αγνοημένου σήματος Ωστόσο… Φαίνεται ότι μπορούμε να αναγνωρίζουμε «κάποιο» σημασιολογικό περιεχόμενο του αγνοημένου σήματος.

Κριτική Gray & Wedderburn, 1960. Πείραμα διχωτικής ακοής. Αριστερό αυτί: 3, θεία, 7 Δεξί αυτί: η, 5, Μαρία Οδηγίες: προσέξτε τι ακούγεται από το αριστερό/δεξί αυτί και αναφέρατε τι ακούτε από το αριστερό/δεξί αυτί. Αποτέλεσμα: 3, 5, 7 και «η θεία Μαρία». Συμπέρασμα: σημασιολογική επεξεργασία πριν το φίλτρο.

Treisman Η Treisman πρότεινε ένα μοντέλο προσοχής, που μοιάζει με αυτό του Broadbent, αλλά διαφέρει στο βαθμό επεξεργασίας του αγνοημένου σήματος. Κύρια επεξεργασία Αποδυνάμωση Ερεθίσματα Αντίδραση Το μοντέλο αυτό εξηγεί φαινόμενα μερικής σημασιολογικής επεξεργασίας πριν το φίλτρο, καθώς το αγνοημένο σήμα δε χάνεται εντελώς.

Κριτική Von Wright et al, 1975 1η φάση: Σοκ συνοδεύει μία λέξη «στόχο» από λίστα 2η φάση: διχωτική ακοή, παρουσία λέξης-στόχου στο αγνοημένο σήμα Αποτέλεσμα: ηλεκτρικό δυναμικό υποκειμένων αυξάνει όταν ακούγεται η λέξη-στόχος. Επιπλέον τα υποκείμενα αναφέρουν ότι δε θυμούνται τη λέξη-στόχο στο αγνοημένο σήμα. Συμπέρασμα: επεξεργασία σε μεγάλο βαθμό του αγνοημένου σήματος (ίσως στη ΒΜ), και η επεξεργασία αυτή δεν είναι συνειδητή.