Οι καλικάντζαροι... ...και η δράση τους με τις ευχές της ομάδα Comenius – Λάχεσις του 2ου Γενικού Λυκείου Χαλκίδας

Οι καλικάντζαροι, σύμφωνα με λαϊκές δοξασίες, εμφανίζονται το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων (από τις 25 Δεκεμβρίου έως τις 6 Ιανουαρίου) με μοναδικό τους σκοπό να δυσκολέψουν τη ζωή των ανθρώπων.

Οι καλικάντζαροι στο δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων Δωδεκαήμερο, ονομάζεται από τα Βυζαντινά χρόνια η εορταστική περίοδος από τις 25 Δεκεμβρίου ως και τις 6 Ιανουαρίου. Αρχίζει με τη γέννηση του Χριστού και κλείνει με την βάπτιση και τον Αγιασμό των υδάτων (Θεοφάνια). Το Δωδεκαήμερο είναι μια περίοδος μοναδική, με πολλές ιδιαιτερότητες όπως π.χ. την απαγόρευση της νηστείας αλλά και.... της εργασίας. Η εορταστική περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρώπη, γεμάτη έθιμα και δοξασίες. Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, τα κεριά, τα δώρα και τα κάλαντα, είναι έθιμα που έμειναν ζωντανά, από την Αρχαιότητα έως σήμερα. Η εποχή γύρω από το χειμερινό ηλιοστάσιο έως και τις αρχές του Γενάρη είναι από τις αρχαιότερες εορταστικές περιόδους των ανθρώπων. Η εορτή της Γέννησης του Φωτός, ή του Πνεύματος ή του Χριστού, είναι πανάρχαια.

Μία από πιο μαγικές δοξασίες Δωδεκαήμερου είναι η εμφάνιση των Καλικάντζαρων. Οι Καλικάντζαροι, Καρκάντζαλοι, Καρκατσέλια ή Παγανά, είναι πνεύματα ή δαιμόνια της γης (χθόνια) που κάνουν την εμφάνισή τους τις ημέρες αυτές των εορτών δυσκολεύοντας τη ζωή των ανθρώπων. Περί της ετυμολογίας της ονομασίας Καλικάντζαρος, υπάρχουν πολλές απόψεις. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η προσωνυμία – Καλι – (καλός, κάλος) εξευμενίζει τα πνεύματα και τα καλοπιάνει. Όπως π.χ. συνηθίζουμε στην Ελλάδα να λέμε την τρικυμία, φουρτούνα ή το ξύδι, γλυκάδι και τις Ερινύες, Ευμενίδες. Η ονομασία παγανά, έχει να κάνει με τη λέξη "pagano" δηλαδή ειδωλολάτρης. Οι Καλικάντζαροι, ζουν όλο το χρόνο κάτω από τη Γη και ροκανίζουν το δένδρο που την κρατά. Όταν με τα Χριστούγεννα αρχίζει η εορτή και η χαρά, οι προετοιμασίες και οι ωραίες μυρωδιές, βγαίνουν από περιέργεια ή από διάθεση συμμετοχής στην επιφάνεια της γης και ανακατεύονται στις δουλειές των ανθρώπων.

Τα Θεοφάνια, όταν οι ιερείς αγιάζουν τα νερά και η Γέννηση του Φωτός είναι πια γεγονός, ξαναγυρνούν στη γη. Το δένδρο που ροκάνιζαν, έχει εν τω μεταξύ θρέψει και αρχίζουν πάλι από την αρχή.Η αλήθεια είναι ότι οι Καλικάντζαροι είναι πολύ πιο σκανδαλιάρηδες και πειραχτήρια, πάρα πολύ επικίνδυνοι. Κρύβονται στην κρύα στάχτη του τζακιού, γι’ αυτό και δεν έπρεπε να σβήσει η φωτιά όλο το Δωδεκαήμερο. Κλέβουν τις τηγανίτες ή τα φρεσκοψημμένα λουκάνικα. Βρωμίζουν τα φρεσκοπλυμένα ρούχα, μαγαρίζουν το φρεσκοαλεσμένο αλεύρι και μπερδεύουν τις γυναίκες στο μπάλωμα των ρούχων. Γι’ αυτό και ήταν καλύτερα να μην εργάζεται κανείς αυτές τις ημέρες αλλά ούτε και να τριγυρνά μονάχος του έξω! Αν σε συναντήσει Καλικάντζαρος μοναχό σου στο δρόμο, μπορεί να σε βάλει να χορεύεις μέχρι να μην αντέχουν άλλο τα πόδια σου!

Δεν ξέρω αν οι Καλικάντζαροι τρόμαζαν ποτέ στ’ αλήθεια τους ανθρώπους, μια και η μορφή που τους έδιναν και τα πράγματα που έκαναν ήταν πιο πολύ διασκεδαστικά, παρά τρομακτικά. Για παράδειγμα, ο γνωστός "Καρκάντζαλος" ο "Ψιλοβελίνης". Αυτός είναι πολύ μακρύς και λιγνός, μαυριδερός με μακριά δάκτυλα και ουρά. Είναι τόσο ψηλόλιγνος που περνάει από τις χαραμάδες και τις κλειδαρότρυπες. Ο ΨΙΛΟΒΕΛΙΝΗΣ

Ένας άλλος γνωστός Καλικάντζαρος είναι ο "Μανδρακούκος ο αρχηγός" Ένας άλλος γνωστός Καλικάντζαρος είναι ο "Μανδρακούκος ο αρχηγός". Ο "Μανδρακούκος ο Ζυμαρομύτης", κρατάει για σκήπτρο την ποιμαντορική του γκλίτσα και συχνάζει στα μαντριά και στα βοσκοτόπια. Η σκούφια του, που την έχει υφάνει μοναχός του από γουρουνότριχες, δεν φτάνει να σκεπάσει τα αυτιά του, που είναι μεγάλα σαν του γαϊδάρου. Έχει και μια τεράστια μύτη που του κρέμεται σαν μαλακό ζυμάρι. Ο Μανδρακούκος, ρίχνει γάντζο από την καμινάδα και κλέβει τα λουκάνικα από την φωτιά και στα βοσκοτόπια πειράζει τα πρόβατα. Ο ΜΑΝΔΡΑΚΟΥΚΟΣ

Ένας άλλος είναι ο "Ανέμης ο Κοψομεσίτης" Ένας άλλος είναι ο "Ανέμης ο Κοψομεσίτης". Αυτός έχει μια πολύ λεπτή και μακριά μέση και το πάνω μέρος του κορμιού του γυρνάει γύρω γύρω σαν τη σβούρα. Αυτός μπερδεύεται στο στημόνι του αργαλειού και σπάει την κλωστή στο γνέσιμο. Ο ΚΟΨΟΜΕΣΙΤΗΣ

Ο Καλικάντζαρος ο "Τραγοπόδης", μοιάζει με το θεό Πάνα Ο Καλικάντζαρος ο "Τραγοπόδης", μοιάζει με το θεό Πάνα. Είναι τριχωτός, έχει πόδια τράγου και ουρά, και είναι πολύ σκανδαλιάρης. Κλέβει λιχουδιές, τσουρέκια και γλυκά και μαγαρίζει τις τροφές αν δεν είναι σκεπασμένες. Ο ΤΡΑΓΟΠΟΔΗΣ

Η "Βερβετζού" ή "Τρίμουρη Τζόγια", με τα τρία πρόσωπα κρατάει ζωντανή την τριπρόσωπη θεά Εκάτη, ως τις μέρες μας. Όπως και στην αρχαιότητα, έτσι και στην Νεοελληνική παράδοση, της άφηναν οι νοικοκυρές ένα πιάτο φαΐ κουλουράκια ή λουκάνικα, στην άκρη της σκεπής. Η ΒΕΡΤΕΤΖΟΥ

Ο Καλικάντζαρος «Κάνθαρος» προέρχεται από τη Ρόδο και έχει παρθεί από περίφημο κάνθαρο του 8ου αιώνα π.χ., δηλαδή από ένα αρχαίο κρασοπότηρο από τα Δωδεκάνησα. Η ποδιά του έχει ροδίτικα κεντήματα. Ο ΚΑΝΘΑΡΟΣ

Πάντως οι άνθρωποι προτιμούσαν να μην ανακατεύονται οι Καλικάντζαροι στη ζωή τους. Με διάφορα ξόρκια, φυτά ή άλλα κόλπα, τους κρατούσαν μακριά από τα σπίτια τους. Στους Καλικάντζαρους δεν αρέσουν καθόλου οι άσχημες μυρωδιές. Έτσι έκαιγαν στο τζάκι, που και πού, κανένα παλιό τσαρούχι ώστε να τους διώχνει η μυρωδιά και ο καπνός. Ούτε η πολυκοσμία και η φασαρία αρέσει στους Καλικάντζαρους. Τι καλύτερο λοιπόν να μαζεύονται οι άνθρωποι στα σπίτια τους, να κρατάνε τη φωτιά αναμμένη, να τραγουδάνε, να πίνουν και να τρώνε τα φαγητά και τα γλυκίσματα, παρά να τους τα κλέβουνε οι Καλικάντζαροι.

Υπάρχουν και φυτά που διώχνουν τους Καλικάντζαρους και φέρνουν καλή τύχη για τον καινούργιο χρόνο. Για παράδειγμα ο "Χαμωήλιος" ή "Βερβερίδα" (Carlina corymbosa ή greaca). Ο Χαμωήλιος είναι ένα μικρό αγκάθι μ’ ένα φωτεινό κίτρινο ανθό σαν μικρό ήλιο. Σαν τον ήλιο που γεννιέται και που με τη δύναμή του θα ξαναδιώξει τα παγανά. Όταν οι Καλικάντζαροι βλέπουν Χαμωήλιο στα σπίτια λένε: "Χαμωήλιον έχουν εδώ, φυλαγμένο, σπιτικό". Επίσης κρεμούσαν στεφάνι καμωμένο από σπαραούνια (το αγριοσπαράγγι δηλαδή) στολισμένο με φύλλα κυκλαμίνου. Ένα φυτό, που ακόμα και σήμερα βάζουμε στα σπίτια μας τέτοιες ημέρες, για καλή τύχη και προστασία, είναι η κρεμμύδα (Scilla maritima). Ήδη, τον 6ο π.χ. αιώνα, κρέμαγε ο Πυθαγόρας την κρεμμύδα, πάνω από την πόρτα του σαν σύμβολο καλής υγείας και αναγέννησης.. Σαν το φως που ξαναγεννιέται στο χειμερινό ηλιοστάσιο, μας εύχεται καλές γιορτές και υγεία για την καινούργια χρονιά.

Οι πληροφορίες για τους καλικάντζαρους και τα ιδεογραφικά σχέδια είναι παρμένα από το βιβλίο του Θάνου Βελλούδιου «ΑΕΡΙΚΑ – ΞΩΤΙΚΑ και ΚΑΛΙΚΑΝΤΖΑΡΟΙ» Τα σχέδια είναι των Π.Τέτση, Α. Baynes και Γ. Γλιάτα.