Ζητήματα στη Σύγχρονη Φιλοσοφία της Τέχνης IV. Καλλιτεχνικές και μη-καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις

Σκοπός μας σε αυτή την παράδοση είναι να εξετάσουμε τι διακρίνει τις αναπαραστάσεις που είναι έργα τέχνης από εκείνες που δεν είναι. Φυσικά θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα όρια ανάμεσα στις δύο κατηγορίες αναπαραστάσεις είναι ρευστά: μάλιστα ιστορικά πολλές μη- καλλιτεχνικές απεικονίσεις κατάφεραν τελικά να αναγνωριστούν αργότερα ως έργα τέχνης.

Horst P. Horst, Mainbocher Corset (Vogue, 1939)

Οπότε θα αρκεστούμε να προσδιορίσουμε τα συνήθη διακριτικά γνωρίσματα των καλλιτεχνικών αναπαραστάσεων (στο εξής: «εικόνων»), χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι οι μη- καλλιτεχνικές εικόνες δεν έχουν ποτέ τα διακριτικά γνωρίσματα των καλλιτεχνικών εικόνων ή ότι οι καλλιτεχνικές εικόνες τα έχουν κατ’ανάγκη.

Μια κοινή ιδέα για την διαφορά ανάμεσα σε καλλιτεχνικές και μη-καλλιτεχνικές εικόνες είναι ότι οι πρώτες είναι συνήθως λιγότερο ρεαλιστικές από τις δεύτερες. Η ιδέα αυτή όμως δεν είναι ιδιαίτερα εύστοχη καθώς δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Σκεφτείτε ότι πολλές μη-καλλιτεχνικές εικόνες δεν είναι ρεαλιστικές: οι πολιτικές γελοιογραφίες των εφημερίδων, για παράδειγμα, δεν είναι έργα τέχνης αλλά συνήθως δεν είναι ούτε ρεαλιστικές απεικονίσεις – μάλλον συχνά στοχεύουν στην παραμόρφωση και αντλούν το χιούμορ τους πολλές φορές από αυτήν.

Από την άλλη πλευρά, η δυτική τέχνη τουλάχιστον μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν ευλαβικά αφοσιωμένη στην ομοιότητα και τον ρεαλισμό: την όσο το δυνατόν πιο πιστή απεικόνιση της φύσης και την ανάπτυξη των καταλληλότερων τεχνικών απεικόνισης για αυτόν τον σκοπό. Επομένως η ιστορία της τέχνης είναι γεμάτη από παραδείγματα καλλιτεχνικών εικόνων που είναι ρεαλιστικές σε υψηλό βαθμό.

Παρά την ανακρίβεια της, η ιδέα ότι οι εικόνες/έργα τέχνης γενικά δεν στοχεύουν τόσο στον ρεαλισμό έχει κάποιο ενδιαφέρον: πολύ κοντά βρίσκεται η σημαντική ιδέα ότι ακόμη κι όταν στοχεύουν στον ρεαλισμό, οι καλλιτεχνικές εικόνες συνήθως δεν επιδιώκουν να εστιάσουν την προσοχή μόνο στο τι αναπαρίσταται (στο περιεχόμενό τους) αλλά και στο πώς αυτό αναπαρίσταται (στην τεχνοτροπία της απεικόνισης ή τον συγκεκριμένο χειρισμό του μέσου από τον δημιουργό).

Στην τέχνη η σημασία και η αξία μιας εικόνας στηρίζονται όχι μόνο στο περιεχόμενο της εικόνας ούτε μόνο στον χειρισμό του μέσου αλλά στην ανταπόκριση ανάμεσα στα δύο: στον τρόπο με τον οποίο ο καλλιτέχνης έχει χειριστεί το μέσον για να προβάλλει το συγκεκριμένο περιεχόμενο.

Μέσα από τον χειρισμό του μέσου ο δημιουργός συνήθως υποβάλλει μια ορισμένη σκέψη για το περιεχόμενο της εικόνας ή ένα ορισμένο συναίσθημα σε σχέση με αυτό. Η τεχνοτροπία δηλαδή στις καλλιτεχνικές εικόνες έχει νοηματικό ή εκφραστικό χαρακτήρα οπότε καθορίζει το συνολικό περιεχόμενο της εικόνας.

Ακόμη και όταν η καλλιτεχνική εικόνα είναι ρεαλιστική, η επιλογή της τεχνοτροπίας του ρεαλισμού συνήθως έχει νοηματική διάσταση – προβάλλει, για παράδειγμα, μια ορισμένη στάση του δημιουργού είτε απέναντι στο θέμα του είτε απέναντι στην φύση της απεικόνισης όπως την αντιλαμβάνεται.

Σε αντίθεση με τις καλλιτεχνικές εικόνες, οι μη- καλλιτεχνικές εικόνες συνήθως χρησιμοποιούν καθιερωμένες ή στερεοτυπικές τεχνοτροπίες απεικόνισης έτσι ώστε να μην αποσπούν την προσοχή από το αντικείμενό τους ή το θέμα τους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι επιδιώκεται να γίνουν αντιληπτές σαν καθαρό περιεχόμενο – σαν υποκατάστατα του απεικονιζόμενου αντικειμένου ή σαν καθρέφτες μέσα από τους οποίους μπορούμε να το δούμε.

O θεατής μιας καλλιτεχνικής εικόνας, λοιπόν, πρέπει πάντοτε να λαμβάνει υπ’όψιν πώς έχει χρησιμοποιήσει ο δημιουργός το μέσον (τα υλικά και τις τεχνικές απεικόνισης) προκειμένου να την κατανοήσει αλλά και να την αξιολογήσει ως έργο τέχνης. Η κατάλληλη ανταπόκριση σε μια μη-καλλιτεχνική εικόνα, από την άλλη πλευρά, συνήθως απαιτεί από τον θεατή να εστιάσει στο περιεχόμενό της - το μήνυμά της - αγνοώντας τα χαρακτηριστικά του μέσου ή τα στυλιστικά της χαρακτηριστικά.

Προκειμένου να προβάλλουν αυτή την διαφορά κάποιοι φιλόσοφοι ισχυρίζονται ότι η τεχνοτροπία είναι καθοριστική για την λειτουργία των καλλιτεχνικών εικόνων αλλά δεν έχει κάποια λειτουργία στις μη-καλλιτεχνικές εικόνες. Για παράδειγμα, ο Arthur Danto και η Jenefer Robinson αρνούνται ότι οι μη-καλλιτεχνικές εικόνες έχουν οποιαδήποτε στοιχεία τεχνοτροπίας. Αυτό όμως φαίνεται να είναι λάθος.

Οι «εμπορικοί» σχεδιαστές χρησιμοποιούν συνειδητά συγκεκριμένες τεχνοτροπίες απεικόνισης ώστε να κάνουν πιο ελκυστικό το προϊόν μιας διαφήμισης, για παράδειγμα, ενώ πολλές μορφές εμπορικής απεικόνισης, όπως οι εικόνες μόδας, είναι στυλιζαρισμένες σε υψηλό βαθμό.

Αυτό που διαφοροποιεί τις καλλιτεχνικές από τις μη- καλλιτεχνικές εικόνες δεν είναι η απουσία του στυλ στις δεύτερες, αλλά η λειτουργία που έχει το στυλ απεικόνισης στις δύο περιπτώσεις. Όπως αναφέραμε νωρίτερα, στις μη καλλιτεχνικές εικόνες δεν απαιτείται συνήθως να εστιάσει ο θεατής στα χαρακτηριστικά τεχνοτροπίας και το πώς αυτά επηρεάζουν το νόημα της εικόνας. Στην τέχνη όμως αυτό το είδος προσοχής είναι απαραίτητο και μάλιστα κεντρικό για την κατανόηση και την αξιολόγηση της εικόνας.

Η τεχνοτροπία Η τεχνοτροπία προβάλλεται και καθορίζεται μέσα από τον τρόπο που ο καλλιτέχνης χειρίζεται το θέμα του: μέσα από τον τρόπο που χρησιμοποιεί το μέσο της απεικόνισης, δηλαδή τα υλικά και τις τεχνικές τις απεικόνισης, προκειμένου να προβάλλει αυτό το θέμα και να υποβάλλει μια ορισμένη σκέψη ή διάθεση σε σχέση με αυτό.

Όπως φαίνεται, το περιεχόμενο και η τεχνοτροπία ενός έργου δεν είναι διαχωρισμένες ή ανεξάρτητες διαστάσεις του έργου αλλά βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Η τεχνοτροπία ενός καλλιτέχνη αναγνωρίζεται ως μια μορφή προσωπικής γραμματικής ή υπογραφής που σχηματίζεται μέσα από διαφορετικά έργα του.

George Seurat, Κυριακή απόγευμα στο νησί La Grande Jatte (1884)

George Seurat, Bathing at Asnières (1883-4)

G. Seurat, Παρέλαση Τσίρκου (1889) - λεπτομέρεια

Εκτός από ατομικές ή προσωπικές, οι τεχνοτροπίες μπορεί να είναι γενικές: δηλαδή να χαρακτηρίζουν (α) σχολές ή καλλιτεχνικά κινήματα, ή (β) ολόκληρες καλλιτεχνικές περιόδους.

Πώς όμως αναδύεται η τεχνοτροπία σε μια εικόνα; Αναδύεται μέσα από τον τρόπο και τον βαθμό στον οποίο η απεικόνιση ενός αντικειμένου διαφοροποιείται από την πραγματική εμφάνιση του αντικειμένου. Δηλαδή, όσο ο δημιουργός κάνει ορατά τα υλικά του και την τεχνική απεικόνισης (τονίζοντας ότι πρόκειται για αναπαράσταση και όχι για ένα υποκατάστατο του αντικειμένου) τόσο πιο έντονα υποβάλλεται η διάσταση της τεχνοτροπίας.

Έπεται από αυτό ότι όσο περισσότερο μια εικόνα κινείται προς τον ρεαλισμό ή την ψευδαίσθηση (όσο δηλαδή περισσότερο επιχειρεί να προσφέρει μια οπτική εμπειρία του αντικειμένου ίδια με αυτήν που θα είχε ο θεατής βλέποντας το πραγματικό αντικείμενο), τόσο περισσότερο η τεχνοτροπία γίνεται αφανής.

Φυσικά και οι ψευδαισθητικές εικόνες έχουν μια ορισμένη τεχνοτροπία – αυτήν της δημιουργίας ψευδαίσθησης. Προκειμένου να εκτιμήσει ο θεατής το καλλιτεχνικό τους επίτευγμα καλείται σε ένα δεύτερο στάδιο αντίληψης της εικόνας να αναγνωρίσει την ψευδαισθητική της τεχνοτροπία και να εκτιμήσει τον δεξιοτεχνικό τρόπο με τον οποίο ο καλλιτέχνης έχει χρησιμοποιήσει την επιφάνεια και τα υλικά του ώστε να πετύχει την δημιουργία της ψευδαίσθησης.

Piet Mondrian, Broadway Boogie-Woogie (1943) Η σημασία της τεχνοτροπίας για την κατανόηση του έργου τέχνης.

Piet Mondrian, Σύνθεση ΙΙ Γραμμή και Χρώμα (1913)

Piet Mondrian, Σύνθεση ΙΙ σε Κόκκινο, Μπλε και Κίτρινο (1930)

Ειδωμένο στο πλαίσιο του ύστερου στυλ του Piet Mondrian και των κανονικοτήτων του, το Broadway Boogie Woogie – που διαφορετικά φαίνεται αυστηρό και ελεγχόμενο - αποκτά μια διάσταση ελαφρότητας: σε σχέση με άλλα έργα αυτής της τεχνοτροπίας του δημιουργού, προβάλλει περισσότερη ενέργεια και είναι λιγότερο σκοτεινό, οπότε καταφέρνει μορφικά να ανταποκριθεί σε αυτό που υποδηλώνει ο τίτλος – μια συνοικία του ζωντανού Μανχάταν και έναν ανάλαφρο τζαζ ρυθμό.

Ένα διαφορετικό παράδειγμα είναι η χρήση έντονου μη-ρεαλιστικού χρώματος από τον Matisse. Ενώ πολλοί ζωγράφοι χρησιμοποιούν το χρώμα για να αποδώσουν το πραγματικό χρώμα των αντικειμένων που απεικονίζουν, στην τεχνοτροπία του Matisse το χρώμα έχει περισσότερο εκφραστικό παρά αναπαραστατικό χαρακτήρα. Ένας θεατής εξοικειωμένος με την τεχνοτροπία του κατανοεί ότι τα χρώματα του έργου δεν είναι τα πραγματικά χρώματα των αντικειμένων που απεικονίζει αλλά στοχεύουν να υποβάλλουν μια ορισμένη διάθεση ή ψυχολογική στάση απέναντι σε αυτό που απεικονίζεται.

Henri Matisse, Κόκκινο Δωμάτιο (Αρμονία σε Κόκκινο) (1908)

H τεχνοτροπία ενός καλλιτέχνη (όπως διαφαίνεται από το ρεπερτόριο του ή από το καλλιτεχνικό ρεύμα στο οποίο ανήκει) είναι ένα από τα πλαίσια πληροφορίας που προσδιορίζουν το περιεχόμενο ενός συγκεκριμένου έργου του. Η αναγνώριση της τεχνοτροπίας μας επιτρέπει να κατανοήσουμε ποια χαρακτηριστικά του έργου έχουν νοηματική ή εκφραστική σημασία και αλλά και τι σημασία έχουν.

Είναι σαφές ότι οι περισσότερες καλλιτεχνικές εικόνες χρησιμοποιούν την τεχνοτροπία τους με τρόπο που προσδιορίζει την καλλιτεχνική τους λειτουργία. Η τεχνοτροπία δηλαδή έχει ως στόχο να υποβάλλει κάποια σκέψη ή να δημιουργήσει κάποια ορισμένη εντύπωση σε σχέση με το θέμα της εικόνας και όχι απλά να εστιάσει την προσοχή του θεατή σε αυτό το θέμα (όπως στις μη- καλλιτεχνικές εικόνες).

Για αυτόν τον λόγο μάλιστα η τεχνοτροπία των καλλιτεχνικών εικόνων δεν είναι συνήθως κοινότυπη αλλά μάλλον στοχεύει στην πρωτοτυπία. Οι μη-καλλιτεχνικές εικόνες από την άλλη πλευρά συνήθως υιοθετούν κοινότυπες τεχνοτροπίες απεικόνισης, ώστε να εστιάσουν την προσοχή του θεατή μόνο στο θέμα της απεικόνισης.

Οι καλλιτεχνικές εικόνες (αντίθετα με τις μη- καλλιτεχνικές) μας προσκαλούν να προσέξουμε όχι μόνο το θέμα τους, το τι αναπαρίσταται, αλλά και τον τρόπο της αναπαράστασης γιατί αυτές οι δύο διαστάσεις της εικόνας αλληλεπιδρούν. Αυτή την αλληλεπίδραση πρέπει να κατανοήσει ο θεατής για να ερμηνεύσει και να εκτιμήσει σωστά ένα καλλιτεχνικό έργο.

Προσοχή όμως: αν και δεχόμαστε ότι στις καλλιτεχνικές εικόνες η κατανόηση της τεχνοτροπίας είναι καθοριστική για την αξιολόγηση του έργου, δεν ισχύει ότι η τεχνοτροπία συνεισφέρει πάντοτε θετικά στην αξία ενός έργου.

Πολλοί ελάσσονες επαγγελματίες ζωγράφοι χρησιμοποιούν εξεζητημένα αλλά κοινότυπα στυλ απεικόνισης προκειμένου να κάνουν το έργο τους εύπεπτο για ένα ευρύ κοινό, μειώνοντας έτσι την καλλιτεχνική αξία των έργων τους.

L. S. Lowry, Πηγαίνοντας στο Γήπεδο (1953) Ενώ από την άλλη πλευρά υπάρχουν περιπτώσεις ερασιτεχνών δημιουργών που δεν έχουν κάποια αξιόλογη ή εξεζητημένη ατομική τεχνοτροπία αλλά δημιουργούν έργα με ιδιαίτερη δύναμη.

Επίσης ενώ ένας καλλιτέχνης μπορεί να έχει καταφέρει να δημιουργήσει το δικό του πρωτότυπο στυλ, ενδέχεται να το χρησιμοποιεί έπειτα τόσο καταναγκαστικά και άκριτα (χωρίς δηλαδή να το επεξεργάζεται και να το τροποποιεί σε σχέση με το εκάστοτε θέμα του και τον εκάστοτε σκοπό του) ώστε να παύει πλέον το έργο του να έχει βάθος.

Επιπλέον θα πρέπει να γίνει σαφές ότι η διαφορά ανάμεσα στις καλλιτεχνικές και μη-καλλιτεχνικές εικόνες δεν είναι ότι μόνο οι πρώτες έχουν κάποιου είδους τεχνοτροπία: και οι μη-καλλιτεχνικές εικόνες έχουν στοιχεία τεχνοτροπίας (είτε γενικής τεχνοτροπίας είτε ατομικής).

Οι εμπορικοί σχεδιαστές έχουν ασφαλώς συναίσθηση των στοιχείων τεχνοτροπίας τα οποία εντάσσουν στις εικόνες τους καθώς και του τρόπου με τον οποίο μπορεί αυτά να επιδράσουν στους θεατές. Ωστόσο – και εδώ έγκειται η διαφορά με τις καλλιτεχνικές εικόνες - δεν επιδιώκουν να κάνουν αυτά τα στοιχεία το επίκεντρο της προσοχής του θεατή (όπως επιδιώκουν οι καλλιτεχνικοί δημιουργοί).

Κάποιες φορές η τεχνοτροπία είναι τόσο κοινότυπη που γίνεται αόρατη, σαν το σχέδιο να είναι ένας καθρέφτης που μας επιτρέπει να δούμε το ίδιο το αντικείμενο. Άλλες φορές η τεχνοτροπία μπορεί να είναι ευδιάκριτη και να στοχεύει να μας υποβάλλει μια ορισμένη σκέψη για το αντικείμενο της εικόνας, κάνοντας το πιο προσιτό . Ή στοχεύει να κάνει άμεσα αναγνωρίσιμο τον δημιουργό, προβάλλοντας μια νοηματική διάσταση που συνήθως προσδίδει στο έργο του.

Σε κάθε περίπτωση, ενώ οι μη-καλλιτεχνικές εικόνες έχουν στοιχεία τεχνοτροπίας, η κατάλληλη μορφή προσοχής σε αυτές (α) εστιάζει στο περιεχόμενό τους, και (β) ενδέχεται να εστιάσει και στην τεχνοτροπία αλλά έχοντας ως αποτέλεσμα να γίνει πιο προσιτό ή άμεσα σαφές το περιεχόμενο.

Οπότε καταλήγουμε στην εξής διαπίστωση: ότι στις καλλιτεχνικές απεικονίσεις οφείλουμε πάντοτε να λαμβάνουμε υπ’όψιν την τεχνοτροπία καθώς αυτή μπορεί να επηρεάσει είτε θετικά είτε αρνητικά την αξία ενός έργου, ανεξάρτητα από το αν η τεχνοτροπία είναι εξεζητημένη ή κοινότυπη, εμφανής ή αφανής.

Στις μη-καλλιτεχνικές απεικονίσεις, από την άλλη πλευρά, η παρουσία στοιχείων τεχνοτροπίας – πρωτότυπων ή κοινότυπων – δεν στοχεύει να γίνει αντιληπτή καθ’εαυτήν ούτε να επηρεάσει τον τρόπο που κατανοούμε το θέμα της εικόνας: στοχεύει μάλλον να λειτουργήσει υπόγεια, κάνοντας το θέμα πιο σαφές ή πιο προσιτό ή ελκυστικό στον θεατή.