ΥΔΡΑ 2009 Πολιτική για το Νερό: παλιές και νέες τάσεις Κίμων Χατζημπίρος Αναπληρωτής Καθηγητής ΕΜΠ

Παλιές και νέες τάσεις Η ρεαλιστική προοπτική του οικολογικού κινήματος δεν στηρίζεται από μια τυφλή αντίδραση στην πρόοδο αλλά από την αντίδραση στην τυφλή πρόοδο Επομένως το νέο στην διαχείριση των φυσικών πόρων είναι ευπρόσδεκτο όταν συνιστά ορθολογικές βελτιώσεις που αξιοποιούν ό,τι είναι θετικό από την παράδοση και από την καινοτομία.

Ανάγκη περιβαλλοντικής πολιτικής, με περιεχόμενο: Ιδεολογικό Θεσμικό Επιστημονικό / Τεχνολογικό Διοικητικό Οικονομικό

Δύο ελληνικά παραδείγματα Διαχείριση υδατικών πόρων λίμνης Πλαστήρα και Αχελώου Αναδεικνύονται πολλά χαρακτηριστικά των τάσεων που κυριάρχησαν επί δεκαετίες και εξακολουθούν να επιβιώνουν Γίνονται φανερές η ένταση των συγκρούσεων, η συνήθης σπάταλη χρήση του νερού και η ανορθολογική αντιμετώπιση των προβλημάτων

Η εκτροπή της λογικής-1 Διόρθωση της φύσης Αγροτική αυτάρκεια, κοιμώμενος γίγαντας Λιμάνια και βιομηχανία στην Θεσσαλία Σύμβολο, τοπική ταυτότητα Εσωτερική δυναμική, απουσία μελέτης Άγνοια ποσοτήτων νερού, οικονομίας Παραπλάνηση ΕΕ

Η εκτροπή της λογικής-2 Ζητείται ευνοϊκή μελέτη Έργο αρδευτικό, ενεργειακό, υδρευτικό, περιβαλλοντικό Η μικρή εκτροπή, η απλή λογική της Διαστάσεις σήραγγας: σταθερή παράμετρος Ασάφεια, πιέσεις, αδράνεια Οικολογικές αντιδράσεις Επιπτώσεις

Οι δίκες στο ΣτΕ Ε΄ Τμήμα, 1994 ακύρωσε τους περιβαλλοντικούς όρους επειδή δεν βασίστηκαν σε συνολική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων Ολομέλεια, 2000 ακύρωσε τους περιβαλλοντικούς όρους, κρίνοντας ότι δεν είχαν διερευνηθεί επαρκώς οι εναλλακτικές λύσεις ως προς τον τρόπο κατασκευής, τη διάρθρωση και το μέγεθος του έργου, ώστε να αποφευχθεί η καταστροφή πολιτιστικών μνημείων Ολομέλεια, 2005 ακύρωσε τους περιβαλλοντικούς όρους, καθώς δεν είχε προηγηθεί η έγκριση του προγράμματος ανάπτυξης υδατικών πόρων, όπως προέβλεπε η Οδηγία για τα Νερά Νοέμβριος 2007, το ζήτημα αν οι «ελιγμοί» του ΥΠΕΧΩΔΕ για την παράκαμψη του ΣτΕ (όπως The Mall) θίγουν το συνταγματικό δικαίωμα των πολιτών να ζητήσουν δικαστική προστασία και αν η εκτροπή είναι σύμφωνη με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ που, πέρα από τα επιμέρους σχέδια διαχείρισης των λεκανών αυτοτελώς, απαιτεί ένα συνολικό, μακροπρόθεσμο σχεδιασμό διαχείρισης υδάτων

Το φράγμα Ταυρωπού (Μέγδοβα, Πλαστήρα) Τοξωτό φράγμα ύψους 83 m Σταθμός παραγωγής με εγκατεστημένη ισχύ 141 MW (3 μονάδες Pelton) και ύψος πτώσης 577 m (1 m 3 νερού παράγει 1.3 kWh) Υπερχειλιστής παροχετευτικότητας 460 m 3 /s

Τεχνητή λίμνη Πλαστήρα (Ταυρωπού, Μέγδοβα) Πρώτη εκτροπή Αχελώου Υδροηλεκτρική, αγροτική Αισθητική, οικολογική, υδρευτική Αλλαγές οικονομικές, προτεραιοτήτων διαχείρισης, υστέρηση κοινωνικής προσαρμογής Εργαλεία ορθολογικής διαχείρισης Πλεονεκτήματα ελάχιστης επιτρεπτής στάθμης

Main interactions between water uses of the Plastiras reservoir

Αλληλεπιδράσεις Direction of the influence → Energy productio n IrrigationDrinking water Sustainable tourism Water qualityLandscape quality Energy production §_ _ __ __ _ __ __ _ Irrigation_ §_ __ __ _ __ __ _ Drinking water__§ Uncontrolled tourism _ _ Water quality__ § Landscape quality _ + + +§

Επιπτώσεις στο τοπίο

Normal and subnormal dead-zone

Επιπτώσεις σε τοπίο και ποιότητα νερού Minimum level allowedLandscape qualityWater quality 790 mexcellent(not estimated) 788 mvery good(not estimated) 786 maltered but goodvery good 784 macceptablegood 782 mjust toleratedacceptable 780 mnot acceptablefair

Μεταβολή δεικτών με τη στάθμη της λίμνης

Ποια διαχείριση; Δυνατότητα ποσοτικής προσέγγισης Όρια ορθολογικότητας-επιστημονικότητας Κοινωνικοί συσχετισμοί, επιτάχυνση υπόγειων διεργασιών

Νέες τάσεις στη διαχείριση νερών Εκμετάλλευση → Διαχείριση φυσικών πόρων: πολιτιστική αλλαγή Υδατικοί πόροι: Από την μεγιστοποίηση της προσφοράς στη διαχείριση της ζήτησης

Μεγάλοι ταμιευτήρες - Υπερβολικές αντλήσεις Κατάχρηση επεμβάσεων με φράγματα, αδιαφορία για τις παρενέργειες Κατάχρηση αντλήσεων υπόγειου νερού, μη αναστρέψιμη υποβάθμιση Κακοποίηση υδατικών συστημάτων: υπερβολική εκμετάλλευση, ρύπανση εσωτερικών νερών (επιφανειακών-υπόγειων) και θάλασσας, αποξήρανση υγροτόπων, εκτροπές ποταμών Ταυτόχρονα δισεκατομμύρια ανθρώπων δεν έχουν εγγυημένη πρόσβαση σε πόσιμο νερό ή υγιεινές συνθήκες αποχέτευσης

Διαχείριση των υδατικών πόρων Υπαρκτή σύγκρουση ανάπτυξης και προστασίας περιβάλλοντος Αντιθέσεις απαιτήσεων, συμφερόντων, νοοτροπιών, ιδεολογιών, πολιτικών

Δυσκολίες ελλειμματικών περιοχών Ιδιομορφίες τοπικών κοινωνιών Εξωτερικοί παράγοντες Φυσικές καταστάσεις: ξηρασίες, πλημμύρες, διακυμάνσεις Τήρηση οικολογικών ορίων

Διάκριση διαφορετικών επιπέδων προσέγγισης Ανομβρία: φαινόμενο κλιματικό Ξηρασία: φαινόμενο οικολογικό Λειψυδρία: φαινόμενο κοινωνικό

Κοινωνικοοικονομικές αιτίες Τα προβλήματα λειψυδρίας δημιουργούνται περισσότερο από κοινωνικοοικονομικές αιτίες παρά από έλλειψη φυσικών πόρων. Συνδέονται συνήθως με σπάταλη και καταχρηστική κατανάλωση νερού, βασισμένη σε φιλόδοξα προγράμματα μη βιώσιμης ανάπτυξης

Μια οικολογική πρόταση για το νερό Αυτοσυγκράτηση Εξοικονόμηση Σεβασμός φέρουσας ικανότητας Αξιοποίηση “έξυπνων” τεχνολογιών Καθορισμός προτεραιοτήτων

Επιλογή προτεραιοτήτων Φυσικό και πολιτιστικό τοπίο Οικοσυστήματα Ύδρευση Τουρισμός Άρδευση Κτηνοτροφία Παραγωγή ενέργειας

Οικολογία = “ Έξυπνες λύσεις” Εξοικονόμηση + δυνατότητες επαναχρησιμοποίησης/ανακύκλωσης + ελπιδοφόρες τεχνολογίες, όπως η αφαλάτωση

Κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα Κοινωνικές συγκρούσεις λόγω έλλειψης ή εκμετάλλευσης νερού Ανορθολογικές οικονομικές δραστηριότητες Ανυπεράσπιστες κοινωνικές ομάδες λόγω αδυναμίας συστημάτων διακυβέρνησης Ανεπαρκής κοινωνική πληροφόρηση και συμμετοχή στις αποφάσεις

Ένας διαφορετικός τρόπος χρήσης των υδατικών πόρων είναι δυνατός; Διακήρυξη 31 σελίδων από Ευρωπαίους επιστήμονες (Μαδρίτη, 2005) για μια «Νέα Κουλτούρα του Νερού» Ευρωπαϊκή οδηγία πλαίσιο 2000/60 για το νερό

Μια Νέα Κουλτούρα του Νερού-1 Αλλαγή σε: κλίμακες αξιών, αντίληψη περί φύσης, ηθικές αρχές, τρόπους ζωής Διαστάσεις ενσωματωμένες στα υδατικά οικοσυστήματα: περιβαλλοντικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, ηθικές, συναισθηματικές Σημασία αξιών όπως ποιότητα ζωής, αισθητική, συλλογική ταυτότητα

Μια Νέα Κουλτούρα του Νερού-2 Παγκόσμια αρχή σεβασμού της ζωής Παγκόσμια κληρονομιά: ποτάμια, λίμνες, υγρότοποι, υδροφορείς, θάλασσες Καλή διακυβέρνηση από κοινότητες και δημόσιους θεσμούς Εγγύηση δημοκρατικής και αειφόρου ανάπτυξης

Μια Νέα Κουλτούρα του Νερού-3 Ιεράρχηση προτεραιοτήτων χρήσης νερού: Νερό για τη ανθρώπινη ζωή Νερό για σκοπούς γενικού συμφέροντος Νερό για οικονομική ανάπτυξη

Μια Νέα Κουλτούρα του Νερού-4 Όποιος θεωρεί τα υδατικά συστήματα απλώς ως κανάλια ή αποθήκες νερού είναι σαν να αγνοεί ότι το δάσος δεν είναι μόνον απόθεμα ξύλου. Είναι απερίσκεπτο να γίνεται κατανοητή η διαφορετική αφθονία νερού ανά περιοχή σαν ένα λάθος της φύσης που πρέπει να διορθωθεί με δαπανηρά δημόσια έργα, όπως αντίστοιχα δεν έχει νόημα να διορθωθούν με τεχνικά έργα το έλλειμμα λιακάδας στις βόρειες χώρες ή το έλλειμμα πεδιάδας στις ορεινές. Η προσπάθεια διόρθωσης της «φυσικής αδικίας», δηλαδή της φυσιολογικής υδρολογικής ανισορροπίας στον κόσμο, συνήθως συνεπάγεται μεταφορά οικονομικών πόρων από υπανάπτυκτες σε πλουσιότερες περιοχές, χειροτερεύοντας τις περιφερειακές και κοινωνικές ανισότητες.

Οδηγία πλαίσιο 2000/60-1 Το νερό ως δημόσιο οικολογικό αγαθό Όχι οποιοδήποτε εμπορικό προϊόν, προστατευτέα κληρονομιά Δεν αποκλείεται ιδιωτική διαχείριση του νερού για δημόσιο συμφέρον Εξομοίωση φυσικών και τεχνητών υδάτινων σωμάτων Προωθημένες θέσεις / Ταύτιση με οικολογικές απόψεις

Οδηγία πλαίσιο 2000/60-2 Μη υποβάθμιση, διατήρηση καλής οικολογικής ποιότητας των υδατικών συστημάτων Αναβάθμιση της μειωμένης οικολογικής ποιότητας Μηδενική ρύπανση στη θάλασσα

Οδηγία πλαίσιο 2000/60-3 Η ανάκτηση κόστους του νερού Οικονομικές αναλύσεις Συνυπολογισμός περιβαλλοντικού κόστους Συνυπολογισμός δημόσιου κόστους Κοστολόγηση αγροτικού νερού

Οδηγία πλαίσιο 2000/60-4 Οργάνωση σε επίπεδο υδατικής λεκάνης Αποκεντρωμένη διαχείριση Επιλογή υδατικών διαμερισμάτων Ουσιαστικές διαδικασίες πληροφόρησης και συμμετοχής του κοινού

Οδηγία πλαίσιο 2000/60-5 Συνεπές, ομοιογενές πρόγραμμα παρακολούθησης Αξιοποίηση φυσικών, χημικών και βιολογικών μετρήσεων και δεικτών Παρακολούθηση μορφολογίας, ποσότητας και ποιότητας υδάτινων σωμάτων

Δυσκολίες εφαρμογής στην Ελλάδα-1 Ασάφειες της Οδηγίας Μεγάλος αριθμός και μικρό μέγεθος υδατικών συστημάτων Μεγάλο μήκος ακτών Εφαρμογή πολύπλοκη, δαπανηρή, χρονοβόρα

Δυσκολίες εφαρμογής στην Ελλάδα-2 Αναμενόμενες αντιδράσεις, πολιτικό κόστος Νοοτροπία υπηρεσιών και χρηστών Μη εφαρμογή κανόνων, επιείκεια Συνήθης η σπατάλη νερού Παρεμβολή πολιτικών συμφερόντων στον προσδιορισμό υδατικών διαμερισμάτων Ανομοιογένεια δικτύων, ανάγκες συντήρησης, απόκρυψη στοιχείων Χρονοδιάγραμμα εφαρμογής, χαλαρότητα Αδυναμίες κρατικού μηχανισμού, ζήλος δυσεύρετος, διαφθορά

Μια Νέα Κουλτούρα του Νερού Ριζοσπαστική πρόταση: Παγκόσμια εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Οδηγίας Πλαίσιο για το Νερό Το μέγεθος των δυσκολιών υλοποίησης της πρότασης είναι αντίστοιχο με το μέγεθος των παγκόσμιων υδατικών προβλημάτων

Λύση η διαχείριση της ζήτησης Η εξοικονόμηση μπορεί να βελτιώσει την περιβαλλοντική κατάσταση του πλανήτη, μειώνοντας περίπου κατά 20% την ποσότητα γλυκού νερού που αφαιρείται από τον υδρολογικό κύκλο Κλειδιά για εξοικονόμηση είναι οι νέες τεχνολογίες, η αλλαγή νοοτροπιών και η κατάλληλη τιμολόγηση του νερού Ο εκσυγχρονισμός της άρδευσης αποτελεί μείζονα τεχνολογική, αλλά επίσης κοινωνική, πολιτική, ακόμα και πολιτιστική πρόκληση

Πρόοδος Η πρόοδος είναι μια ιδέα που συνιστά πρόταση για κοινωνική αλλαγή Αποδοχή καινοτομιών που γενικά είναι ασύμβατες με προϋπάρχουσες ισορροπίες Καταγγελία της προόδου Η ανάπτυξη έχει ιδεολογικοποιηθεί Ασύμμετρα τονισμένη η οικονομική της διάσταση

Malthus Είναι δυνατή η συνεχής οικονομική μεγέθυνση σε έναν κόσμο, όπου οι φυσικοί πόροι είναι περιορισμένοι; Μοντέρνα έκδοση της κλασσικής μαλθουσιανής ιδέας Η αντίληψη αυτή δεν λαμβάνει υπ’ όψη τις δυνατότητες της τεχνολογίας να διευρύνει το όρια των φυσικών συστημάτων, ούτε την προσαρμογή της αναπτυξιακής διαδικασίας στην αρνητική ανάδραση που προκαλείται από τις μαλθουσιανές ανησυχίες

Απόρριψη της προόδου; Η απόρριψη της προόδου και της οικονομικής ανάπτυξης από μερικές συνιστώσες του οικολογικού κινήματος δεν διευκολύνει την επίλυση των προβλημάτων Η λογική των ορθολογικών βελτιώσεων της ανάπτυξης ευνοεί μια αποτελεσματική περιβαλλοντική πολιτική Η ιδέα της μηδενικής επιβάρυνσης Το νέο στην διαχείριση των φυσικών πόρων είναι ευπρόσδεκτο όταν συνιστά ορθολογικές βελτιώσεις που αξιοποιούν ό,τι είναι θετικό από την παράδοση και από την καινοτομία