Ευρώπη και Ευρωπαίοι στον αιώνα των θρησκευτικών πολέμων 16ος – 17ος αιώνας

Η Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση : 1517-1565 Συγκλονίζουν το χώρο της Δυτικής Ευρώπης κατά το 16ο αιώνα και οδηγούν στη γέννηση ενός νέου δόγματος, του Προτεσταντισμού (Διαμαρτυρόμενοι). Η θρησκευτική και πολιτισμική ενότητα της Δυτικής Ευρώπης σπάει στα δύο. Γεωγραφικά μιλάμε (περίπου) για τον Προτεσταντικό Βορρά και τον καθολικό Νότο.

Συνέπειες Μεταρρύθμισης Μεταρρύθμιση: θρησκευτικές επαναστάσεις που συγκλονίζουν την Ευρώπη στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα και στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Αντιμεταρρύθμιση: η αντίδραση της παπικής εκκλησίας στο νέο δόγμα του προτεσταντισμού. Συνέπειες Μεταρρύθμισης Επηρεάζει βαθύτατα την οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή της Ευρώπης . Ανήκει, έτσι, στις ρίζες του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Giorgione: εικόνα του βωμού του ναού του Castelfranco: 16ος αιώνας: έθρονη Παναγία και βρέφος: ο πολεμιστής άγιος και ο ρακένδυτος άγιος

Πιο συγκεκριμένα: 1. Ενίσχυσε την τάση της ευρωπαϊκής κοινωνίας προς την αυτονομία του υποκειμένου και τον ατομισμό. Επηρέασε πολύ περισσότερο κόσμο απ’ ό,τι η Αναγέννηση καθώς ενέπλεξε ακόμα και τα πιο φτωχά κοινωνικά στρώματα. Διέσπασε την ενότητα της χριστιανικής, καθολικής (δυτικής) Ευρώπης και προκάλεσε μια σειρά από σφοδρούς, θρησκευτικούς πολέμους.

Bruegel: ο θρίαμβος του θανάτου, 1562, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο

Ο Λούθηρος και η διάδοση του Προτεσταντισμού Ο Λούθηρος, θεολόγος, ουμανιστής και λόγιος ήταν ο πρωτεργάτης της Μεταρρύθμισης. Γερμανός ιερέας αμφισβήτησε στις περίφημες 95 θέσεις του το παπικό αλάθητο, το ρόλο του κλήρου στην επικοινωνία του πιστού με το θεό και καταστηλίτευσε τον έκλυτο βίο της παπικής αυλής καθώς και τα συγχωροχάρτια. Πρότεινε μια πιο ατομική λατρεία κατά την οποία ο πιστός έρχεται σε άμεση επαφή με τη Βίβλο χωρίς την εμπλοκή του κλήρου. Υποστηρίζει ότι εφόσον ο θεός είναι παντογνώστης γνωρίζει εκ των προτέρων ποιοι θα σωθούν και ποιοι θα καταδικασθούν στο αιώνιο πυρ της κολάσεως . Ως εκ τούτου οι ιερείς καθώς και ορισμένα μυστήρια της καθολικής εκκλησίας είναι άχρηστα.

Η Μεταρρύθμιση θα περάσει με μεγάλη ευκολία από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα στο εσωτερικό και της πιο ταπεινής αγροτικής οικογένειας Ξεπέρασε επίσης τα σύνορα της Γερμανίας απ’ όπου ξεκίνησε και επεκτάθηκε σε όλες τις γερμανόφωνες περιοχές (Ελβετία, Αυστρία). Από κει διαδόθηκε στην Αγγλία, τις Κάτω Χώρες, τη Σκανδιναβία, τη Γαλλία, τη Βόρεια Ιταλία και την Ανατολική Ευρώπη.

Πολυμορφία και διάσπαση Μεταρρύθμιση και Έθνος Καθώς η Μεταρρύθμιση εξαπλωνόταν σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη ήρθε αντιμέτωπη με διαφορετικές πολιτικές, πολιτιστικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες στις οποίες τελικά προσαρμόστηκε. Αποτέλεσμα αυτής της επαφής υπήρξαν τα διάφορα προτεσταντικά δόγματα χρωματισμένα με τα εθνικά χαρακτηριστικά των ιδιαίτερων περιοχών . Ας δούμε ποια ήταν η αντίδραση των διαφόρων περιοχών και χωρών της Ευρώπης στη θύελλα της Μεταρρύθμισης: Στις σκανδιναβικές χώρες και στην Αγγλία η Μεταρύθμιση εκδηλώθηκε διστακτικά αλλά με την υποστήριξη της μοναρχίας καθιερώθηκε σε αυτές τις περιοχές.

Στη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες αρχικά αναχαιτίστηκε για να επανεμφανιστεί με μεγαλύτερη ένταση λίγο αργότερα. Στην Ολλανδία ο καλβινισμός θα γίνει το δόγμα των Ολλανδών πατριωτών που μάχονταν εναντίον της Ισπανικής κυριαρχίας. Αντίθετα, στην Ιταλική και την Ιβηρική χερσόνησο η Μεταρρύθμιση δε θα ευδοκιμήσει. Οι χώρες αυτές θα παραμείνουν καθολικές .

Η βασικότερη λοιπόν συνέπεια της Μεταρρύθμισης υπήρξε η διάσπαση της μεσαιωνικής ενότητας των (δυτικο)ευρωπαίων την οποία σε θρησκευτικό επίπεδο εκπροσωπούσε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και σε πολιτικό η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Στη θέση τους η Μεταρρύθμιση προωθεί τα εθνικά και τοπικιστικά κινήματα. Ο ευρωπαίος χριστιανός του Μεσαίωνα δίνει τη θέση του στο Γάλλο, τον Ολλανδό, τον Άγγλο, τον Ισπανό. Έτσι η έννοια της Ευρώπης αποσυνδέεται από τη θρησκεία και γίνεται πλεόν αντιληπτή ως πολυθνική πραγματικότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι την ίδια εποχή μεταφράζεται στις εθνικές ευρωπαϊκές γλώσσες η Βίβλος, μετατρέποντας τα λατινικά, τη lingua franca της Καθολικής Εκκλησίας, σε νεκρή πια γλώσσα. Ο ανανεωτικός αέρας της Μεταρρύθμισης πνέει ως την Κωνσταντινούπολη, όπου ο πατριάρχης Κύριλλός Λούκαρις μεταφράζει στα Νέα Ελληνικά την Αγία Γραφή παρά τις αντιδράσεις.

Μεταρρύθμιση και κοινωνία Όσον αφορά στα κοινωνικά δρώμενα της εποχής η Μεταρρύθμιση ενέπλεξε όλα τα κοινωνικά στρώματα και πολλές φορές αποτέλεσε το προκάλυμμα για να ξεσπάσουν και κοινωνικές ταραχές όπως «οι πόλεμοι των Χωρικών» στη Γερμανία του 16ου αιώνα. Παρά την προσπάθεια του λουθηρανισμού να πετύχει και να επιβάλλει ένα είδος λουθηρανικής ορθοδοξίας, από τη στιγμή που η εκκλησία διασπάστηκε τίποτα δεν εμπόδιζε την περαιτέρω διάσπαση.

Χαλκογραφία του 16ου αιώνα: Γερμανοί χωρικοί επιτίθενται σε ιππότες κρατώντας τη σημαία τους

Ο λουθηρανισμός άλλωστε υπήρξε αυτός που έδωσε στον απλό άνθρωπο της περιόδου αυτής το δικαίωμα να επικοινωνεί ο όδιος με το θεό του διαβάζοντας και μελετώντας τις Γραφές χωρίς τη μεσολάβηση του κλήρου. Επόμενο ήταν ο προτεσταντισμός να γίνει δεχτός με ενθουσιασμό και σε ορισμένεες περιπτώσεις να ταυτιστεί με την ανερχόμενη αστική τάξη των εμπόρων, οι οποίοι χάρη στη διδασκαλία των ουμανιστών της Αναγέννησης και την τυπογραφία αναγνωρίζει τη σημασία της μόρφωσης και της συνεχούς αυτοβελτίωσης.

Holbein, προσωπογραφία του Dirk Turbis, 1533, Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της τέχνης

Μεταρρύθμιση και άτομο Η Μεταρρύθμιση ενίσχυσε την τάση των ανθρώπων της εποχής να παρακάμπτουν την αυθεντία και ανέδειξε ακόμα περισσότερο το ρόλο του ατόμου. Το άτομα θα είναι από εδώ και μπρος ο πρωταγωνιστής της ιστορίας. Ο δρόμος προς τη σωτηρία της ψυχής έγινε πια ατομικός. Η ηθική εσωτερικεύεται, γίνεται δηλαδή προσωπική υπόθεση του ατόμου και δεν εξαρτάται από εξωτερικούς παράγοντες. Τονίζεται έτσι η ατομική ευθύνη και αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη αίσθηση του καθήκοντος. Επιπλέον αναπτύσσεται η προσήλωση προς την εργασία καθώς αυτή συνδέεται με την κοινωνική άνοδο και την οικονομική ανεξαρτησία του ατόμου.

Rubens, Αυτοπροσωπογραφία, 1638-1640, Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης

Μεταρρύθμιση και πολιτική Η τάση της Μεταρρύθμισης για αμφισβήτηση της αυθεντίας και ενίσχυση της ατομικής ευθύνης οδήγησε σε πολλές προτεσταντικές χώρες και στην αυτοδιοίκηση των κοινοτήτων των πιστών. Παρόλο που ο Λούθηρος δεν κράτησε συνεπή στάση σε αυτό σε πολλές προτεσταντικές κοινότητες ο πάστορας (ιεροκύρηκας) εκλέγεται από την κοινότητα με δημοκρατικές διαδικασίες.