Έλενα Αναγνωστοπούλου ΓΛΩΦ 165 - ΣΥΝΤΑΞΗ Έλενα Αναγνωστοπούλου 4/3/2002

Μάθημα 3ο ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ("ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ") 4/3/2002

Θέματα προς συζήτηση Κύρια σημεία: Κατηγορίες: ο όρος Ποιες κατηγορίες έχουμε Παρατηρήσεις Χαρακτηριστική σημασία Τυπικά κριτήρια: μορφολογία, κατανομή. Μορφολογία: Κλίση και Παραγωγή 4/3/2002

Ο όρος "κατηγορία" Στο λεξικό οι λέξεις ανήκουν σε διαφορετικές τάξεις. Οι τάξεις αυτές ονομάζονται "κατηγορίες". Στην παραδοσιακή γραμματική τα "μέρη του λόγου". Η "κατηγορία" είναι βασική μονάδα ανάλυσης στο μορφολογικό και συντακτικό επίπεδο. Μορφολογία: η κατηγορία καθορίζει την κλίση και την παραγωγή. Σύνταξη: η κατηγορία ρυθμίζει την κατανομή. Η οργάνωση σε φράσεις και προτάσεις γίνεται με βάση τις κατηγορίες. Το παράδειγμα προέρχεται από το "Συντακτικό της Νέας Ελληνικής" (ΟΕΔΒ) που, όπως γράφουν στον πρόλογο οι συγγραφείς του, "…στηρίζεται στην πρακτική των Συντακτικών της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, όπως και εκείνα στηρίζονταν στα διδάγματα του αρχαίου Τυπικού". 4/3/2002

Ποιες κατηγορίες έχουμε Ρήμα (Ρ) Επίθετο (Επιθ) Επίρρημα (Επιρ) Όνομα (Ο) Άρθρο (Α) Πρόθεση (Προθ) Αντωνυμία Βοηθητικό (Βοηθ) Φεύγω, φιλάω, αγαπώ Κίτρινος, καλός, ξανθός Καλά, πάλι, πολύ, ποτέ Πέτρος, γάτα, ευτυχία, Η, ένας Με, για, σε, από Εγώ, με, σου, αυτός Έχω 4/3/2002

Παρατηρήσεις Ι Στα Ελληνικά έχουμε και τα μόρια "δεν", "μην", "θα", "να" που τα χαρακτηρίζουμε ως "στοιχεία κλίσης" επειδή δίνουν πληροφορίες σχετικά με την κλίση του ρήματος (άρνηση, χρόνος, έγκλιση). Επιπλέον, υπάρχουν οι σύνδεσμοι "ότι", "που", "πως" κλπ που τους ονομάζουμε "συμπληρωματικούς δείκτες" επειδή εισάγουν δευτερεύουσες προτάσεις Η παραδοσιακή γραμματική εντάσσει στα μέρη του λόγου και τα επιφωνήματα που είναι κατηγορία η οποία δεν ενδιαφέρει ιδιαίτερα τη σύνταξη (γι' αυτό και τα παραλείψαμε). 4/3/2002

Παρατηρήσεις ΙΙ Προβλήματα κατηγοριοποίησης: τα στοιχεία που από στην παραδοσιακή γραμματική χαρακτηρίζονται ως "δεικτικές αντωνυμίες" αυτός, εκείνος, τέτοιος, "αόριστες αντωνυμίες" κανένας, κάποιος, καθένας, κάθε, κάμποσος και τα αριθμητικά. Τα στοιχεία αυτά έχουν συντακτικά την κατανομή άρθρου (ή σύνθετου άρθρου) και σημασιολογικά τη λειτουργία άρθρου ή ποσοδεικτικού στοιχείου. Γι' αυτό και τα χαρακτηρίζουμε και ως προσδιοριστές (δες π.χ. Holton et al 1999) ή ποσοδείκτες (δες σημειώσεις εξαμήνου) 4/3/2002

Παρατηρήσεις ΙΙΙ Προβλήματα Κατηγοριοποίησης Τα στοιχεία έξω, μέσα, πάνω, κάτω, μπροστά, πίσω, μετά, πριν, μαζί άλλοτε χαρακτηρίζονται ως επιρρήματα (δες π.χ. Τριανταφυλλίδης 1991, Holton et al 1999) και άλλοτε ως αμετάβατες ή σύνθετες προθέσεις (δες π.χ. σημειώσεις εξαμήνου). 4/3/2002

Παρατηρήσεις IV Χαρακτηρίσαμε ως βοηθητικό το έχω επειδή χρησιμοποιείται για το σχηματισμό των τετελεσμένων χρόνων (παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας) Το είμαι θεωρείται βοηθητικό όταν συνδέεται με την παθητική τετελεσμένη μετοχή (το βιβλίο δεν θα είναι γραμμένο πριν από το Μάρτιο). Αλλιώς θεωρείται συνδετικό. 4/3/2002

Παρατηρήσεις V: Οι κατηγορίες δεν είναι καθολικές. Διαφέρουν από γλώσσα σε γλώσσα. Για παράδειγμα, υπάρχουν γλώσσες που δεν έχουν καθόλου προθέσεις, γλώσσες που δεν έχουν άρθρα, γλώσσες που δεν διακρίνουν το όνομα από το ρήμα. Υπάρχουν γλώσσες που έχουν πολλά βοηθητικά και καθόλου μόρια κλίσης (Αγγλικά). 4/3/2002

Κατηγορίες και Σημασίες Ι Αρκετές λεξικές κατηγορίες έχουν χαρακτηριστικές σημασιολογικές ιδιότητες: Επίθετα: συνήθως δηλώνουν ποιότητες ή ιδιότητες προσώπων ή πραγμάτων Ουσιαστικά: συνήθως είναι ονόματα για πρόσωπα, ζώα, γεωγραφικές περιοχές (κύρια ονόματα) ή δηλώνουν συγκεκριμένες ή αφηρημένες οντότητες (πρόσωπο, τόπο, πράγμα, αφηρημένη έννοια, ιδιότητα, ενέργεια, κατάσταση: κοινά ονόματα). Ρήματα: συνήθως δηλώνουν δράσεις, γεγονότα, καταστάσεις. 4/3/2002

Κατηγορίες και Σημασίες ΙΙ Ωστόσο αυτή η αντίληψη για τις κατηγορίες δεν είναι ασφαλής επειδή Μία σημασιολογική έννοια μπορεί να εκφραστεί με περισσότερες από μία κατηγορίες. Μια κατηγορία μπορεί να εκφράσει περισσότερες από μια σημασιολογικές έννοιες. 4/3/2002

Παραδείγματα Ι Τα ουσιαστικά γάμος, πολιορκία, δυστυχία αναφέρονται σε γεγονότα, δράσεις και καταστάσεις όπως τα ρήματα: Ο γάμος της Μαρίας έγινε χτες Η πολιορκία της Πόλης δεν κράτησε πολύ Οι πρόσφυγες έζησαν μέσα στη δυστυχία Τα ουσιαστικά ομορφιά, γιατρός, δηλώνουν ιδιότητες, όπως τα επίθετα: Η ομορφιά της Μαρίας είναι εκθαμβωτική Ο Γιάννης είναι γιατρός 4/3/2002

Παραδείγματα ΙΙ Δεν υπάρχει διαφορά στη σημασία ανάμεσα στο επίθετο όμοιος και στο ρήμα μοιάζει: Τα μάτια της Μαρίας είναι όμοια με τα μάτια της μητέρας της Τα μάτια της Μαρίας μοιάζουν με τα μάτια της μητέρας της Δεν υπάρχει διαφορά στη σημασία μεταξύ των συνειδητοποιεί και συνείδηση: Η Μαρία συνειδητοποιεί τον κίνδυνο Η Μαρία έχει συνείδηση του κινδύνου 4/3/2002

Τυπικά κριτήρια Για τους παραπάνω λόγους είναι ασφαλέστερο να χρησιμοποιούμε τυπικά κριτήρια ταξινόμησης των λέξεων σε κατηγορίες: Μορφολογία (κλίση, παραγωγή). Σύνταξη (κατανομή, ένταξη σε φράσεις συγκεκριμένης μορφής). 4/3/2002

Μορφολογία Ι Κλίση:σύνδεση του θέματος με μια σειρά από μορφήματα που δηλώνουν τη λειτουργία της λέξης μέσα στο συγκεκριμένο προτασιακό περιβάλλον. Έτσι έχουμε διαφορετικούς τύπους της ίδιας λέξης. Παραγωγή: σχηματισμός νέων λέξεων μέσα από τη σύνδεση του θέματος με μια σειρά από μορφήματα. Η λεξική σημασία του θέματος μένει η ίδια. Αλλάζει η κατηγορία, το μέγεθος ή η στάση του ομιλητή προς το αντικείμενο, η θέση γίνεται άρνηση κλπ. 4/3/2002

Μορφολογία ΙΙ Βασική υποκατηγοριοποίηση με βάση την κλίση: Κατηγορίες που κλίνονται (ρήμα, όνομα, επίθετο, άρθρο, αντωνυμίες, βοηθητικά) Κατηγορίες που δεν κλίνονται (επίρρημα, πρόθεση, σύνδεσμοι, μόρια) Τα κλιτά και άκλιτα μέρη του λόγου στην παραδοσιακή γραμματική. 4/3/2002

Παραδείγματα Κλίσης Κίτρινος: είναι επίθετο επειδή έχει τρία γένη (κίτρινος, κίτρινη, κίτρινο). Κορίτσι: είναι όνομα επειδή έχει εγγενές γένος (ουδέτερο) και κλίνεται ως προς την πτώση (κοριτσιού) και τον αριθμό (κορίτσια). Λύνω: είναι ρήμα επειδή κλίνεται ως προς το πρόσωπο (λύνεις), αριθμό (λύνουμε), χρόνο (έλυνα), ποιόν ενεργείας/όψη (έλυσα, λύσω), φωνή (λύνομαι) και έγκλιση (να λύσω, λύσε). Έξω: είναι πρόθεση ή επίρρημα επειδή είναι άκλιτο. 4/3/2002

Μορφολογία ΙΙΙ: Παραγωγή Και η παραγωγή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο ένταξης μιας λέξης σε συγκεκριμένη κατηγορία. Παραδείγματα: Το επίθημα –της τρέπει το ρήμα σε ουσιαστικό που δηλώνει το πρόσωπο ή το όργανο που πραγματοποιεί την ενέργεια του ρήματος: [χορευ]Ρ της ] Ο, [μετασχηματισ]Ρ της]Ο. Το επίθημα –ιζ τρέπει το επίθετο σε ρήμα που δηλώνει αλλαγή κατάστασης: [ασπρ]Επιθ ιζ] Ρ ]ω] 4/3/2002

Παραδείγματα Παραγωγής (συνέχεια) Το πρόθημα –α χρησιμοποιείται για την έκφραση άρνησης στο σχηματισμό επιθέτων: [ ΕΠΙΘ τίμιος] [ΕΠΙΘ α [ΕΠΙΘ τιμος]], [ΕΠΙΘσυμμετρικός]-[ΕΠΙΘ α [ΕΠΙΘ σύμμετρος]], [ΕΠΙΘικανός]-[ΕΠΙΘ αν [ΕΠΙΘ ίκανος]], [ΕΠΙΘχρωματιστός]- [ΕΠΙΘ ά[ΕΠΙΘ χρωμος]]. Το ότι το –α χρησιμοποιείται για το σχηματισμό της άρνησης των παθητικών τετελεσμένων μετοχών δείχνει ότι αυτές είναι επίθετα: Γραμμένος-άγραφτος, πλυμένος-άπλυτος, φορεμένος-αφόρετος, ταξιδεμένος-αταξίδευτος. 4/3/2002

Στην επόμενη ενότητα Τυπικά κριτήρια (συνέχεια): Σύνταξη – Κατανομή Ανοιχτές και κλειστές κατηγορίες Λεξικές και Φραστικές κατηγορίες 4/3/2002