δύο προϊόντα με διαχρονική συνεισφορά στην οικονομία της Χίου» Γυμνάσιο ΛΤ Ψαρών Ερευνητική εργασία Τάξη: Α΄ Λυκείου Σχολικό έτος 2012-2013 Β΄ τετράμηνο «Μαστίχα & μανταρίνι: Ερευνητική – συγγραφική ομάδα: Τζένη Αράπη Φωτεινή Βασιλική Άννα Βουραντά Νίκος Καμβούρης Νίκος Καραγιώργης δύο προϊόντα με διαχρονική συνεισφορά στην οικονομία της Χίου» Υπεύθυνη καθηγήτρια Κατερίνα Καλτσά Απρίλιος 2013

1η ενότητα Μαστίχα Χίου

Μαστιχόδενδρο ή σχίνος ανθεκτικό φυτό με ελάχιστες απαιτήσεις. αειθαλής θάμνος ύψους 2-3 μέτρων που αναπτύσσεται αργά. πλήρης ανάπτυξη (έως και 5μ.)μετά από 40-50 χρόνια. παράγει μαστίχα μόνο μετά τον 5ο ή 6ο χρόνο φύτευσής του.

Καλλιέργεια σχίνων Δεκέμβριο ξεκινά η λίπανση των σχίνων. Ιανουάριο & Φεβρουάριο κλαδεύονται τα χαμηλά κλαδιά. Μάρτιο & Απρίλιο γίνεται το σκάψιμο του εδάφους. Ιούνιο & Ιούλιο γίνεται το καθάρισμα & ακολουθεί η ισοπέδωση του εδάφους.

Το πολύτιμο δάκρυ Μαστίχα Χίου ονομάζεται η ρητινώδης έκκριση του μαστιχόδενδρου. Κατά την έκκρισή της έχει τη μορφή διαυγούς υγρού και στερεοποιείται σε ακανόνιστα σχήματα. Αφού στερεοποιηθεί, είναι κρυσταλλική ενώ η πικράδα που έχει αρχικά, υποχωρεί αφήνοντας ένα ιδιαίτερο άρωμα.

Παραγωγή μαστίχας Το κέντημα - χάραγμα των σχίνων γίνεται Ιούλιο & Αύγουστο δύο φορές την εβδομάδα κατά τις πρωινές ώρες με το «κεντητήρι». Η 1η συλλογή γίνεται μετά τις 15/8 και η 2η στις 15/9 με ένα ειδικό εργαλείο που λέγεται «τιμητήρι». Διαδικασία του καθαρίσματος. Κάθε παραγωγός συγκεντρώνει την παραγωγή του και κοσκινίζει τη μαστίχα, το λεγόμενο «ταχτάρισμα».

Ιστορικά στοιχεία (1) Παρακμή του Βυζαντίου  οι ανατολικοί λαοί διεκδίκησαν την κατοχή της. Κατοχή της Χίου από τους Γενουάτες  πρώτη συστηματική οργάνωση «ΜΑΟΝΑ». Τουρκοκρατία  μέρος της παραγωγής παρακρατούνταν ως φόρος υποταγής.

Ιστορικά στοιχεία (2) Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος - επέφερε κρίση. 1938 - Ίδρυση Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου 1997 - αναγνωρίστηκε από Ε.Ε η μαστίχα ως Π.Ο.Π Τραγική στιγμή η πυρκαγιά τον Αύγουστο του 2012. Καταστροφή μεγάλου αριθμού σχίνων.

Στατιστικά στοιχεία Πηγή: Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου

Ιατροφαρμακευτική χρήση της μαστίχας Η μαστίχα είναι γνωστή για τις ευεργετικές της ιδιότητες από την αρχαιότητα. Είναι το δάκρυ που έχει την ιδιότητα να ευφραίνει, να αρωματίζει, να ανακουφίζει, να θεραπεύει. Στις μέρες μας, εργαστηριακές έρευνες & κλινικές μελέτες επιβεβαιώνουν ότι η μαστίχα Χίου διαθέτει μοναδικές ευεργετικές και θεραπευτικές ιδιότητες.

Επίδραση μαστίχας στο πεπτικό σύστημα Ακόμα και μικρές ποσότητες μαστίχας -1 γρ. ημερησίως επί 2 εβδομάδες - δύναται να θεραπεύσουν τα πεπτικά έλκη σε μικρό χρονικό διάστημα. Η μαστίχα καταστέλλει το ελικοβακτήριο του πυλωρού. Σημαντική είναι η επίδραση της μαστίχας στη λειτουργία του ήπατος με την ενεργοποίηση της αποτοξινωτικής του δραστηριότητας.

Χρήσεις μαστίχας στη χειρουργική Χρησιμοποιείται σε αλοιφές για εγκαύματα και δερματικές παθήσεις όπως και για την παρασκευή χειρουργικών ραμμάτων. Τα ράμματα αυτά απορροφώνται από τον οργανισμό και δεν χρειάζεται επέμβαση κοπής. Το φάρμακο MASTISOL (αμερικανικής παρασκευής) που περιέχει μαστίχα χρησιμοποιείται για την επικόλληση επιδέσμων (δεν προκαλεί ερεθισμούς και αντισηψία στην πληγή).

Χρήσεις μαστίχας στην οδοντιατρική Η συστηματική χρήση μαστίχας αφαιρεί ή περιορίζει σημαντικά τον σχηματισμό μικροβιακών πλακών. Σήμερα, αποτελεί συστατικό οδοντόκρεμας και στοματικών διαλυμάτων για στοματική καθαριότητα, αντισηψία & υγιεινή. Χρησιμοποιείται ακόμα ως συστατικό του σφραγίσματος των δοντιών και εκμαγείων των οδοντοστοιχιών.

Η συμβολή της μαστίχας στην επιδερμίδα Η αρχαία πεποίθηση, ότι η μαστίχα έχει και καλλυντικές ιδιότητες, υποστηρίζεται σήμερα από σύγχρονες επιστημονικές έρευνες. Η σύνθεση της μαστίχας Χίου είναι ένας μοναδικός συνδυασμός 80 και πλέον συστατικών.

Δράσεις της μαστίχας Χίου Αντιμικροβιακή δράση του αιθέριου ελαίου της μαστίχας. Ισχυρή αντιοξειδωτική δράση τόσο του αιθέριου ελαίου όσο και των κλασμάτων της ρητίνης της. Επουλωτική δράση της μαστίχας μέσω της επαγωγής της σύνθεσης του κολλαγόνου στους ανθρώπινους δερματικούς ινοβλάστες.

Μαστιχέλαιο – το αιθέριο έλαιο που λαμβάνεται από την απόσταξη φυσικής μαστίχας έχει εξαιρετικές αναπλαστικές ιδιότητες για το δέρμα & σημαντική ενυδατική δράση που παράλληλα με την υψηλή αντιβακτηριδιακή του δράση, δημιουργεί ένα υμένιο (φίλμ) προστασίας και λάμψης στην επιδερμίδα.

Μαστιχόνερο – φυσικό υδατικό διάλυμα μαστίχας Αποτελεί 100% φυσικό απόσταγμα και περιέχει μικρή ποσότητα από το αιθέριο έλαιο μαστίχας Χρησιμοποιείται ως ενυδατική και τονωτική λοσιόν. Παράλληλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον βαθύ καθαρισμό και αρωματισμό της επιδερμίδας του σώματος.

Προϊόντα ομορφιάς Μεγάλο φάσμα καλλυντικών προϊόντων (κρέμες προσώπου και σώματος, σαπούνια, αφρόλουτρα και σαμπουάν κ.α) Ξεχωριστή θέση κατέχει και το αρωματικό σαπούνι ελαιολάδου με μαστίχα Χίου που συνδυάζει μοναδικά τις ευεργετικές ιδιότητες του ελαιόλαδου με τις αντιμικροβιακές και αναπλαστικές ιδιότητες της μαστίχας Χίου.

Τα πρώτα καλλυντικά που κυκλοφόρησαν με βάση τη μαστίχα. Η πρωτοποριακή αυτή ιδέα αξιοποίησης των μοναδικών ιδιοτήτων της μαστίχας στην κοσμετολογία, ανήκει στα Εργαστήρια ΣΟΔΗΣ. Σήμερα υπάρχουν πάνω από 250 προϊόντα με βάση το μαστιχέλαιο.

Χρήση μαστίχας Χίου στην κουζίνα Η μαστίχα μπορεί να ταιριάξει σχεδόν με τα πάντα. Παραδοσιακά χρησιμοποιούνταν σε γιορτινά ψωμιά, τσουρέκια και μπισκότα αλλά και στη δημιουργία ενός παγωτού, το γνωστό καϊμάκι. Ως γλυκό κουταλιού σερβίρεται μέσα σε νερό το υποβρύχιο μαστίχας. Στην Κύπρο αρωματίζουν με αυτήν ακόμα και το ψωμί. Στο Λίβανο και τη Συρία φτιάχνουν ένα είδος παραδοσιακού τυριού με άρωμα και γεύση μαστίχας.

Χρήση στην ποτοποιία Η μαστίχα χρησιμοποιείται ευρύτατα για την παρασκευή λικέρ και ούζου. Με την προσθήκη μαστίχας το ποτό αποκτά το άρωμα της και επιπλέον περιορίζεται η βλαπτική επίδραση της αλκοόλης στο στομάχι. Στον Αραβικό κόσμο και ιδιαίτερα στο Ιράκ, η μαστίχα συχνά προστίθεται στην παρασκευή του τοπικού ποτού Αράκ. Επιπλέον οι Αραβικοί λαοί αρωματίζουν το πόσιμο νερό με μαστίχα, καίγοντας μαστίχα.

2η ενότητα Μανταρίνι Χίου 2η ενότητα Μανταρίνι Χίου

Μανταρίνι Χίου Είναι ο καρπός δένδρων του είδους Citrus deliciose tenore και πιο συγκεκριμένα της ποικιλίας Κοινό Χιώτικο. Το ξακουστό μανταρίνι Χίου, είναι εύχυμο, γλυκό, αρωματικό, νόστιμο, με φλούδι χρυσοκίτρινο, μέτριο σε πάχος που αποσπάται εύκολα και απελευθερώνει απλόχερα τα αρώματά του.

Εισαγωγή καλλιέργειας μανταρινιών Οι μανταρινιές της Χίου δεν αποτέλεσαν καινοτόμο καλλιέργεια των Γενοβέζων (όπως τα υπόλοιπα εσπεριδοειδή του Κάμπου) αλλά εισήχθησαν γύρω στο 1860-62 από τη χιώτικη οικογένεια των Χωρέμηδων οι οποίοι τις έφεραν από τις Ινδίες & τις καλλιέργησαν αρχικά στα δικά τους κτήματα.

Μανταρίνι Χίου – «Π.Γ.Ε» Πρόσφατα (Δεκέμβρη 2012) η Ευρωπαϊκή Ένωση το αναγνώρισε ως «Προϊόν Γεωγραφικής Προέλευσης – Π.Γ.Ε.». Προκειμένου βέβαια τα μανταρίνια να πιστοποιηθούν ως «Μανταρίνια Χίου», η καλλιέργεια, η παραγωγή, η συγκομιδή, η διαλογή και η τυποποίηση του προϊόντος θα πρέπει να εκτελούνται εντός της γεωγραφικής περιοχής των νήσων Χίου, Ψαρών και Οινουσσών.

Καλλιέργεια μανταρινιών Η μανταρινιά στο χώμα θέλει ζεστό κλίμα και θερμοκρασίες που το χειμώνα δεν πρέπει να πέφτουν κάτω των -2° C. Προτιμά ηλιόλουστες και απάνεμες ζώνες και σε περίπτωση ισχυρών ανέμων κάποιος φυτοφράχτης, φυσικός ή τεχνητός, μπορεί να δώσει λύση στο πρόβλημα. Υψηλοί μαντρότοιχοι, και ιδιαίτερες καλλιεργητικές μέθοδοι κάνουν τα φρούτα αυτά μοναδικά.

Διαδικασία καλλιέργειας των μανταρινιών Φεβρουάριος: Καθάρισμα & λίπανση του περιβολιού. Μάρτιος – Μάιος: εποχή του κλαδέματος. Ιούνιος – Οκτώβριος: ποτίσματα με τον παραδοσιακό τρόπο των αυλακιών ή αυτόματα. Τα πιο στεγνά εδάφη ποτίζονται κάθε 12 μέρες ενώ τα πιο υγρά 1 φορά το μήνα. Νοέμβριος – Μάρτιος: κύρια συγκομιδή των μανταρινιών.

Κάμπος Χίου περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, με κήπους & περιβόλια, φυτεμένα κυρίως με εσπεριδοειδή, που περικλείονται από ψηλούς μαντρότοιχους. Στα κτήματα δεσπόζουν τα παλιά αρχοντικά με ιδιόμορφη και εντυπωσιακή αρχιτεκτονική, γέννημα πολλών επιρροών, συνυφασμένων με τις διάφορες ιστορικές περιόδους του νησιού.

Ιστορία του Κάμπου Το εύφορο έδαφος και το πλούσιο υδροφόρο στρώμα, συνδυασμένα με το μικροκλίμα της περιοχής, βοήθησαν στο να αναπτυχθούν μοναδικές καλλιέργειες εσπεριδοειδών. Από τις αρχές του 15ου αιώνα τα εσπεριδοειδή εξάγονταν σε Κωνσταντινούπολη, Μαύρη θάλασσα, Σμύρνη, Αίγυπτο & σε όλη την Ανατολή με ειδικά ναυλωμένα πλοία. Οι μοναδικές συσκευασίες των εμπορευμάτων και το χάρτωμα των φρούτων, ένα – ένα, έκαναν τα εσπεριδοειδή της Χίου είδος πολυτελείας στις αγορές.

Η Χίος στο Βυζάντιο Η Χίος, την εποχή του Βυζαντίου είχε προνομιακή θέση στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ήταν κέντρο Διοίκησης, πρωτεύουσα του «Θέματος του Αιγαίου». Είχε επιβλητική παρουσία, ως ένα από τα πιο ηχηρά ονόματα της Βυζαντινής αριστοκρατίας.

Γενουατοκρατία Οι Γενοβέζοι, από τον 13ο αιώνα, αξιοποίησαν τη έκταση του Κάμπου δημιουργώντας τους εκτεταμένους πορτοκαλεώνες, αφού διαπίστωσαν την ύπαρξη νερού. Η εταιρία «Μαόνα» των Ιουστινιάνι οργάνωσε το νησί έτσι ώστε να ελέγχει απολύτως την προσφορά & απόδοση του προϊόντος και να αποκλείει πιθανές εξεγέρσεις αγροτών. Οι εσπεριδοπαραγωγοί περιχαρακώθηκαν στα περιβόλια τους, μια που η έκταση των κτημάτων δεν επέτρεπε το χτίσιμο των σπιτιών το ένα κοντά στο άλλο.

Τουρκοκρατία (16ος - 20ος αιώνας)  Τουρκοκρατία (16ος - 20ος αιώνας) Η κατάκτηση της Χίου από τους Τούρκους, το 1566, ανέστειλε προσωρινά την οικονομική δραστηριότητα του νησιού. Από τα τέλη του 17ου αιώνα όμως θα ξανακερδίσει την αλλοτινή της θέση ως εμπορικό κέντρο (λόγω των προνομίων που δόθηκαν). Η φοβερή σφαγή του 1822 αφανίζει κυριολεκτικά ανθρώπους και κτίσματα. Το χειμώνα του 1850 ο Κάμπος θα πληγεί και πάλι. Ένας πρωτοφανής παγετός, που έμεινε γνωστός ως η «Καύτρα», κατάστρεψε όλα τα εσπεριδοειδή.

Σημερινή κατάσταση του Κάμπου Η καλλιέργεια των περιβολιών είναι πλέον οικονομικά ασύμφορη, οπότε αρκετοί στρέφονται σε εντατικές καλλιέργειες θερμοκηπίου. To 1992 χαρακτηρίστηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ ως παραδοσιακός οικισμός & καθορίστηκαν ειδικοί όροι και περιορισμός δόμησης. Σήμερα ο Κάμπος παραμένει μια σημαντική αρχιτεκτονικά και πολιτιστικά περιοχή όπου κυριαρχούν ακόμη τα εσπεριδοειδή σε συνάρτηση και με άλλες δραστηριότητες.

Εναλλακτικοί και ποιοτικοί τρόποι αξιοποίησης του Κάμπου (ένα παράδειγμα - Citrus) Δημιουργήθηκε το 2008 με σκοπό να αναδείξει και να προβάλει την ιστορία των εσπεριδοειδών της Χίου. Καλλιεργεί κτήματα με ποικιλίες εσπεριδοειδών και παράγει χειροποίητες γεύσεις γλυκών και άλλων προϊόντων. Αποτελεί μια πρωτοβουλία που στοχεύει να συνδέσει με δυναμικό τρόπο το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον των εσπεριδοειδών του Κάμπου.

Ευχαριστούμε για την προσοχή σας!!! * Στη συνέχεια ακολουθούν οι πηγές των πληροφοριών και των εικόνων που χρησιμοποιήθηκαν. Οι εικόνες αποτελούν προϊόν αναζήτησης στο διαδίκτυο και τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στους δημιουργούς τους. Στην παρουσίαση αυτή βρίσκονται μόνο για εκπαιδευτικούς λόγους.

Πηγές πληροφοριών: http://www.gummastic.gr/ (Ε.Μ.Χ) http://www.citrus-chios.gr kpe-chiou.chi.sch.gr/docs/kampos/istoriakampou.doc http://www.chios.gr http://nefeli.lib.teicrete.gr/browse/sdo/tour/2013/FotiadouA nna,MpitzaMaria/attached-document-1369127394-451261- 13017/FotiadouAnna_MpitzaMaria2013.pdf http://www.proiontaygeias.gr/ygeia-diatrofi- omorfia/mastixa-h-therapeftikh 6gym-n-smyrn.att.sch.gr/oldsite/files/finalbook.pdf‎ (6ο Γυμνάσιο Ν. Σμύρνης, Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα, «ΜΑΣΤΙΧΑ ΧΙΟΥ: ΕΝΑ ΘΑΥΜΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ;», Σχολικό Έτος 2004-2005) http://www.paseges.gr/el/news/Me-th...boyla-h- iatrofarmakeytikh-drash-ths-Mastihas-Hioy http://farmakopoios.blogspot.gr/2008/09/blog-post.html http://www.masticspa.com/mastic/kosmetology

http://www.gewponoi.com/trofima/index.php?topic=632. 0 http://www.berlin- athen.eu/index.php?id=126&tx_ttnews%5Btt_news%5D =1092&tx_faq_faq=&tx_ttnews%5BbackPid%5D=61&no _cache=1&print=1&type=98 http://www.katarraktisvillage.com/2012/01/blog- post_24.html#.UVhVmjfg_Kc http://fysi-farmakeio.blogspot.gr/ http://www.iama.gr/ethno/Mastixa_files/Vasilatou.pd f http://www.franchise-market.gr/normal/mastic- spa.aspx http://users.sch.gr/babaroutsoup/diatrofi/trofes/trofi mamain13.htm http://www.alithia.gr

Πηγές εικόνων (με σειρά εμφάνισης) 1η διαφάνεια: εικόνα 1: http://www.eirinika.gr/gr/blog/irenesfavourite/mastixa-xiou- plhgwnetai-euwdiazei-stoilh.asp, εικόνα 2: http://www.citrus-chios.gr/el/company/production.html 2η διαφάνεια: εικόνα 3: http://www.gummastic.gr/uploads/image/EMX_logo_guid elines.pdf (οδηγός εφαρμογής σήματος γνησιότητας προϊόντος ΕΜΧ), εικόνα 4: http://www.mastihashop.com/default.php?pname=mastih a&la=1 3η διαφάνεια: εικόνα 5: http://www.e- anemos.gr/contents/el/d13_mastic_gum_mastiha_info_ma stixa.html 4η διαφάνεια: εικόνα 6: http://st22npsyhicko.blogspot.gr/2013/02/7.html * Οι εικόνες αποτελούν προϊόν αναζήτησης στο διαδίκτυο και τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στους δημιουργούς τους. Στην εργασία αυτή βρίσκονται μόνο για εκπαιδευτικούς λόγους.

5η διαφάνεια: εικόνα 7: http://www. yiannislucacos 5η διαφάνεια: εικόνα 7: http://www.yiannislucacos.gr/ingredient/2167/mastiha#.UayoE 9icGSo, εικόνα 8: http://www.nline.gr/994/ 6η διαφάνεια: εικόνα 9: http://elewoman.blogspot.gr/2012/09/blog-post_2091.html, Μενέλαος Μυρίλλας (www.myrillas.com), εικόνα 10: http://masticbest.blogspot.gr/2010/08/chios-mastic-gum- mastiha-chios-mastiha.html, εικόνα 11: http://elewoman.blogspot.gr/2012/09/blog-post_2091.html, Μενέλαος Μυρίλλας (www.myrillas.com) 7η διαφάνεια: εικόνα 12: http://www.gummastic.gr/index.php?contentid=83&langflag= &sub=&screen=1, εικόνα 13: http://www.gummastic.gr/index.php?contentid=82 8η διαφάνεια: εικόνα 14: http://www.gummastic.gr/index.php?contentid=234, εικόνα 15: http://www.tovima.gr/society/article/?aid=489340 Φόντο στις διαφάνειες 11 -13: εικόνα 15: http://www.hotelsline.gr/root/newhotel/mx/Chios_Masticha.as p * Οι εικόνες αποτελούν προϊόν αναζήτησης στο διαδίκτυο και τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στους δημιουργούς τους. Στην εργασία αυτή βρίσκονται μόνο για εκπαιδευτικούς λόγους.

16η διαφάνεια: εικόνα 18: http://www.masticha.gr/items.php?catid=9 14η διαφάνεια: εικόνα 16: http://alttherapy.blogspot.gr/2012/12/10_3746.html#ax zz2V9uJPSNF 15η διαφάνεια: εικόνα 17: http://nissongi.gr/site/images/stories/product_mastixa.j pg 16η διαφάνεια: εικόνα 18: http://www.masticha.gr/items.php?catid=9 17η διαφάνεια: εικόνα 19: http://www.missbloom.gr/4647/articles/me-vasi-to- mastixonero!/article.aspx 18η διαφάνεια: εικόνα 20: http://www.mastihashop.com/default.php?pname=Ite mView&la=1&cat_id=29&prod_id=23 19η διαφάνεια: εικόνα 21: http://www.masticspa.com/, εικόνα 22: http://www.thebestfromgreece.com/el/company/mas tic-spa/gallery.html, εικόνα 23: http://www.masticspa.com/biologiki-seira/soma * Οι εικόνες αποτελούν προϊόν αναζήτησης στο διαδίκτυο και τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στους δημιουργούς τους. Στην εργασία αυτή βρίσκονται μόνο για εκπαιδευτικούς λόγους.

20η διαφάνεια: εικόνα 24: http://mageirikipandaisia. wordpress 20η διαφάνεια: εικόνα 24: http://mageirikipandaisia.wordpress.com/page/23/ 21η διαφάνεια: εικόνα 25: http://www.athinorama.gr/umami/spirits/articles/?id=2 887 22η διαφάνεια: εικόνα 26: http://www.tovima.gr/society/article/?aid=489137 23η διαφάνεια: εικόνα 27: http://papaioannou- giannis.net/2012/12/17/%CF%89%CF%82- %CF%80%CF%81%CE%BF%CF%8A%CF%8C%CE%BD- %CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%B1%CF% 84%CE%B5%CF%85%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B7% CF%82- %CE%B3%CE%B5%CF%89%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF% 86%CE%B9%CE%BA%CE%AE/ 24η διαφάνεια: εικόνα 28: http://www.environment.gr/magazine/index.php/taxid romikoperisteri/ellada/item/934-madarn-xios * Οι εικόνες αποτελούν προϊόν αναζήτησης στο διαδίκτυο και τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στους δημιουργούς τους. Στην εργασία αυτή βρίσκονται μόνο για εκπαιδευτικούς λόγους.

28η διαφάνεια: εικόνα 31: http://www.chiosonline.gr/kambosc_gr.asp 25η & 26η διαφάνεια: εικόνες 29 & 30 προσωπικές φωτογραφίες μαθητών από την εκπαιδευτική επίσκεψη στον Κάμπο της Χίου 28η διαφάνεια: εικόνα 31: http://www.chiosonline.gr/kambosc_gr.asp 29η διαφάνεια: εικόνα 32 προσωπική φωτογραφία των μαθητών από το μουσείο Citrus στον Κάμπο της Χίου 30η διαφάνεια: εικόνα 33: http://en.wikipedia.org/wiki/Byzantine_Empire 31η διαφάνεια: εικόνα 34: http://www.perleas.gr/default_gr.asp 32η διαφάνεια: εικόνα 35: http://www.blogtravels.gr/2012/12/chios-kampos- winter/ 33η διαφάνεια: εικόνα 36: http://www.e- anemos.gr/contents/el/d27.html 34η διαφάνεια: εικόνα 37 & 38 http://www.citrus- chios.gr/ * Οι εικόνες αποτελούν προϊόν αναζήτησης στο διαδίκτυο και τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στους δημιουργούς τους. Στην εργασία αυτή βρίσκονται μόνο για εκπαιδευτικούς λόγους.