Διάλεξη 5 Οι ιδιόμορφοι οικονομικοί θεσμοί Οι πολιτικοί θεσμοί και η κατανομή του εισοδήματος Η κρίση του 2008-2010 και το Οικονομικό Πρόγραμμα Σταθερότητας Special case: Κόστη συναλλαγών και πολιτισμικές αξίες

Οι ιδιόμορφοι οικονομικοί θεσμοί

Οι οικονομικοί θεσμοί Οι θεσμοί ορίζονται ως κανόνες του παιχνιδιού στην κοινωνία ή αλλιώς ως η οργάνωση των περιορισμών ανθρώπινης προέλευσης που καθορίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Ως σοβαρότερη συνέπεια των οικονομικών θεσμών προσδιορίζεται αυτή που αναφέρεται στη διαμόρφωση κινήτρων για τις κάθε είδους ανθρώπινες σχέσεις, πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές. Οι οικονομικοί θεσμοί αποτελούνται από τρεις κυρίως βασικές έννοιες: α) τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, β) την ποιότητα λειτουργίας των αγορών, και γ) τον τρόπο οργάνωσης των συμβολαίων. Διακρίνονται δύο τύποι οικονομικών θεσμών. Οι θεσμικές μεταβολές που ασχολούνται: α) με τη συμβολαιοποίηση, και β) με τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα.

Οι δύο τύποι οικονομικών θεσμών Η πρώτη μορφή θεσμών διευκολύνει τη σύναψη σχέσεων μεταξύ δανειστών και δανειζομένων (π.χ. το χρηματοπιστωτικό σύστημα). Έχει οριζόντιο χαρακτήρα με την έννοια ότι καλύπτει σχέσεις μεταξύ απλών πολιτών. Ο άλλος τύπος αφορά τις θεσμικές κατασκευές που περιορίζουν τη δυνατότητα επιβολής της κυβέρνησης και των ισχυρών ολιγαρχιών ως προς την εκμετάλλευση των λιγότερο ισχυρών. Πρόκειται για τους θεσμούς που προστατεύουν τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Εμπεριέχει έναν περισσότερο κάθετο χαρακτήρα, αφού διέπει τη σχέση εξουσίας και των υποκειμένων σε αυτήν. Οι θεσμικές κατασκευές που προστατεύουν ιδιοκτησιακά δικαιώματα είναι σημαντικότερες από αυτές που διέπουν τις διαδικασίες συμβολαιοποίησης. Τα συμπεράσματα αυτά δείχνουν ότι ασθενείς θεσμοί χρηματοπιστωτικής διαμεσολάβησης μπορούν να επηρεάζουν τις χρηματοδοτικές ροές αλλά η ασθενής προστασία των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας καθιστά απαγορευτικές τις επενδύσεις.

Τα χαρακτηριστικά των συναλλαγών Δύο ορισμοί που μπορούν να δώσουν μια γενική ερμηνεία του κόστους συναλλαγών είναι: «Το κόστος από την ανταλλαγή δικαιωμάτων ιδιοκτησίας» ή «το κόστος της οικειοποίησης των κερδών από την εξειδίκευση και τον καταμερισμό της εργασίας». Προκειμένου να κατανοήσουμε τις υποθέσεις στις οποίες βασίζεται η ύπαρξή του κόστους συναλλαγών πρέπει να αναλύσουμε την προέλευσή τους ως αποτέλεσμα ατομικών χαρακτηριστικών. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι δυο: α) η αναγνώριση και παραδοχή του γεγονότος ότι τα οικονομικά δρώντα άτομα είναι υποκείμενα σε “περιορισμένη λογική” , και β) η υπόθεση ότι τουλάχιστον κάποια άτομα παρακινούνται από την αναζήτηση ευκαιριών (καιροσκοπισμός ή οπορτουνισμός). Γενικά, τα κόστη συναλλαγών μπορούν να χωριστούν σε δυο ευρείες κατηγορίες: α) τα φανερά (visible), και β) τα μη φανερά (invisible) κόστη. Οι βασικές διαστάσεις ή αλλιώς χαρακτηριστικά του κόστους συναλλαγών είναι: α) η χρονική συχνότητα , β) η αβεβαιότητα, και γ) η ιδιομορφία του περιουσιακού στοιχείου που αποτελεί το αντικείμενο της συναλλαγής.

Τα φανερά κόστη συναλλαγών Οι οικονομικές δραστηριότητες διακρίνονται σε αυτές που σχετίζονται κατά κύριο λόγο με την πραγματοποίηση συναλλαγών και σε αυτές που εμπλέκονται στην παραγωγή και μεταποίηση αγαθών. Το σύνολο των πόρων που χρησιμοποιούνται για την πραγματοποίηση των συναλλαγών αποτελούν τον τομέα των συναλλαγών. Το κόστος συναλλαγών περιλαμβάνει την αξία της εργασίας, της γης και του κεφαλαίου που χρησιμοποιείται στις συναλλαγές. Κατά την πραγματοποίηση μιας συναλλαγής, εκτός από τα κόστη που προκύπτουν μέσω του μηχανισμού της αγοράς (π.χ. δικηγορικά έξοδα), υπάρχουν και άλλης μορφής κόστη (π.χ. κόστος από χρόνο αναμονής σε δημόσια υπηρεσία), τα οποία δεν μπορούν να μετρηθούν. Για το λόγο αυτό, για τη μέτρηση του κόστους συναλλαγών συμπεριλαμβάνονται μόνο τα μετρήσιμα κόστη.

Στον τομέα των συναλλαγών περιλαμβάνονται τα κόστη που σχετίζονται με την πραγματοποίηση των συναλλαγών και τα κόστη που είναι υποχρεωτικά για την προάσπιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Η έκφραση των αποτελεσμάτων ως ποσοστό του ΑΕΠ γίνεται για λόγους άμεσης σύγκρισης μεταξύ των χωρών.

Τα μη φανερά κόστη συναλλαγών και η επιχειρηματική ανάπτυξη Αποτιμώντας ποσοτικούς δείκτες «λειτουργίας» του οικονομικού συστήματος μπορούμε να αντιληφθούμε «υποκρυπτόμενα» κόστη συναλλαγών. Τα εμπόδια που εγείρει η εγχώρια κρατική γραφειοκρατία στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας αντιμετωπίζονται με βραδείς ρυθμούς. Οι αλλαγές που προωθούνται, διστακτικές και περιορισμένες σε μεγάλο βαθμό, δεν έχουν επιφέρει θεαματικές μεταβολές στις σχετικές επιδόσεις της χώρας. Η Ελληνική οικονομία παρουσιάζει δυσκαμψία σχετικά με την κρατική γραφειοκρατία στον τομέα της αδειοδότησης νέων επιχειρήσεων, αλλά και εν γένει σε ότι αφορά το κόστος σύστασης τους. Η μελέτη των στοιχείων που παρατίθενται αναδεικνύει δυο κυρίως γεγονότα: την υστέρηση της Ελλάδας όσον αφορά την ταχύτητα και την ευκολία περαίωσης γραφειοκρατικών διαδικασιών, αλλά και την ελαφρά βελτίωση που έχει παρουσιάσει κατά τα δυο τελευταία έτη, τα οποία όμως δεν αποδεικνύονται επαρκή για τη βελτίωση της εικόνας της.

ΔΙΑΓΡ. 6.1

Μη φανερά κόστη συναλλαγών και διαφθορά Η διαφθορά αποτελεί ένα μη καταγεγραμμένο κόστος συναλλαγής στο οικονομικό σύστημα. Ορίζεται ως η κατάχρηση δημόσιας εξουσίας για ιδιωτικό όφελος. Το ύψος της διαφθοράς στην Ελλάδα περιγράφεται με βάση τρεις διαφορετικούς δείκτες του Οργανισμού Διεθνούς Διαφάνειας: α) το Δείκτη Αντίληψης για τη Διαφθορά (ΔΑΔ), β) τον Παγκόσμιο Βαρόμετρο Διαφθοράς (ΠΒΔ), και γ) το Δείκτη Δωροδοκίας (ΔΔ). Για τη μέτρηση αυτή ο οργανισμός βασίζεται: i) σε απόψεις εμπειρογνωμόνων, επιχειρηματιών, ακαδημαϊκών, οικονομολόγων και κοινωνιολόγων, ii) σε ερωτηματολόγια που απευθύνονται σε πολίτες με αντικείμενο ζητήματα διαφθοράς και διαφάνειας, και iii) στην προθυμία ξένων εταιριών να προβούν σε δωροδοκίες για εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους.

Σύμφωνα με μελέτες της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος (2006, 2007, 2008), εάν η Ελλάδα συγκέντρωνε υψηλότερη βαθμολογία κατά μια μονάδα στο ΔΑΔ, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση εισροής κεφαλαίων κατά €1,2 δις, ενώ τα εισοδήματα των πολιτών θα αυξάνονταν κατά 4%. Το ΠΒΔ αντικατοπτρίζει καθαρά τη γνώμη των πολιτών για συγκεκριμένα θέματα σχετικά µε τη διαφθορά και τη διαφάνεια. Οι ποιοτικές μετρήσεις του ΠΒΔ δείχνουν ότι δεν υπάρχουν σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. Αναφορικά όμως µε τις ποιοτικές μετρήσεις προκύπτει ότι η διαφορά μεταξύ της Ελλάδας και των άλλων χωρών είναι εμφανής.

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας Στην Ελληνική οικονομία και κοινωνία επικρατούν ιδιότυπες συνθήκες προστασίας των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Η σύγχυση επί των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας αναφέρεται τόσο στην ατομική περιουσία όσο και σε όλο το φάσμα της οικονομικής δραστηριότητας. Είναι χαρακτηριστικές έξι κρίσιμες για την κοινωνία και οικονομία περιπτώσεις σύγχυσης επί των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας που διαμορφώνουν τη σημερινή Ελληνική πραγματικότητα: α) Το Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο ακίνητης ιδιοκτησίας παρουσιάζει εγγενείς αδυναμίες, όπως πολυπλοκότητα, αδυναμία δεσμευτικού τρόπου προσδιορισμού των ορίων των ακινήτων, αναποτελεσματική εφαρμογή της αρχής της νομιμότητας, ατελής δημοσιότητα, ανασφάλεια συναλλαγών και έλλειψη ακριβούς εικόνας των εμπράγματων σχέσεων επί συγκεκριμένων ακινήτων. Πρόκειται για αδυναμίες που οδηγούν σε ασυμμετρία πληροφόρησης και ενέχουν τον κίνδυνο καιροσκοπισμού. Απαιτούνται προσεκτικές συναλλαγές, λόγω της ενδεχόμενης ακύρωσης των σχετικών δικαιοπραξιών, με χρονοβόρο και πολυέξοδο έλεγχο τίτλων ιδιοκτησίας.

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας Ορατός είναι και ο κίνδυνος αυξημένων δικαστικών εξόδων, αφού οριστική διασφάλιση των δικαιωμάτων μπορεί να επιτευχθεί μόνο δια της δικαστικής οδού, είτε για την αναγνώριση της κυριότητας, είτε για την απόκρουση των προσβολών της. β) Η καθιέρωση κλειστού αριθμού (numerus clausus) θέσεων εργασίας για ορισμένα επαγγέλματα οδηγεί στη διαμόρφωση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας επί των θέσεων αυτών από κάποιους, οι οποίοι για κάποιο λόγο κατόρθωσαν να έχουν πρόσβαση στις θέσεις αυτές. γ) Ιδιαίτερο παράδειγμα δημιουργίας σκόπιμης συσκότισης επί των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας αποτελεί η περίπτωση των τηλεοπτικών σταθμών. δ) Το φαινόμενο της πειρατείας επί των πνευματικών δικαιωμάτων χρησιμοποιείται γενικά για να περιγράψει την ηθελημένη καταπάτηση των πνευματικών δικαιωμάτων σε εμπορική κλίμακα. Η πειρατεία αντιπροσωπεύει μια οργανωμένη μορφή παραοικονομίας και σχετίζεται άμεσα και αποδεδειγμένα με άλλες μορφές οργανωμένου εγκλήματος.

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας ε) Το Ελληνικό φορολογικό σύστημα χαρακτηρίζεται από συχνές αναδιαρθρώσεις και δυσκολίες στις συναλλαγές με αυτό. Η συχνή αλλαγή (και κατά κανόνα αυξητική) των φορολογικών συντελεστών φυσικών και νομικών προσώπων, αποτελεί ίσως την απλούστερη μορφή “απαλλοτρίωσης” εισοδηματικού δικαιώματος.

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας στ) Η ανάπτυξη νομικών προσώπων δημόσιας δικαιοδοσίας. Πρόκειται για μία διάσταση των οικονομικών θεσμών στην Ελλάδα που διαμορφώθηκε από το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα. Αφορά στη δημιουργία νομικών προσώπων ιδιωτικού και δημοσίου δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ. και Ν.Π.Ι.Δ.) αλλά και άλλων τύπων και μορφών όπως αυτοτελείς ανεξάρτητες δημόσιες υπηρεσίες και πλήθος άλλων μορφών που σχετίζονται και ανήκουν ουσιαστικά στο βασικό σύστημα δημόσιας διοίκησης (Υπουργεία).

H ολιγοπωλιακή κατάσταση στην Ελλάδα CR4: Δείκτης Συγκέντρωσης που μετρά το βαθμό συγκέντρωσης στην αγορά. Ο αριθμός 4 αναφέρεται στις 4 μεγαλύτερες επιχειρήσεις του κλάδου.

Ελληνικές και ξένες επιχειρήσεις Ελληνικές και ξένες επιχειρήσεις  Οι διαφορές στη χρηματοδότηση μεταξύ ξένων και Ελληνικών επιχειρήσεων αναφέρονται παρακάτω: Το μέγεθος των ξένων επιχειρήσεων παίζει σημαντικό ρόλο για τη βραχυχρόνια χρηματοδότησή τους. Για τις Ελληνικές επιχειρήσεις, το μέγεθος των συνολικών περιουσιακών στοιχείων σχετίζεται θετικά με το μακροχρόνιο και το συνολικό δανεισμό. Η μεγέθυνση οδηγεί σε υψηλότερο μακροχρόνιο δανεισμό για τις ξένες επιχειρήσεις. Για τις Ελληνικές επιχειρήσεις δε φαίνεται να υπάρχει σημαντική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών. Ενώ στις ξένες επιχειρήσεις υπάρχει θετική σχέση μεταξύ αποθεμάτων και μόχλευσης βραχυχρόνια, στις Ελληνικές επιχειρήσεις η σχέση αυτή είναι αρνητική. Υψηλότερα περιθώρια κέρδους επιφέρουν υψηλότερη χρήση βραχυχρόνιου και μακροχρόνιου δανεισμού για τις Ελληνικές, αλλά όχι για τις ξένες επιχειρήσεις. Η διαχειριστική ικανότητα επηρεάζει το σύνολο των χρηματοοικονομικών υποχρεώσεων των Ελληνικών, όχι όμως και των ξένων επιχειρήσεων. Η παραγωγικότητα δεν αποτελεί στατιστικά σημαντικό παράγοντα για τον προσδιορισμό της κατανομής των κεφαλαίων των εγχώριων επιχειρήσεων, σε αντίθεση με τις ξένες.

Ελληνικές και ξένες επιχειρήσεις Οι παραπάνω εκτιμήσεις μας επιτρέπουν να καταλήξουμε σε ορισμένα συμπεράσματα για τις εγχώριες επιχειρήσεις: φαίνεται να αφήνουν σημαντικούς πόρους ανεκμετάλλευτους, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη μη εντατική εκμετάλλευση των περιουσιακών στοιχείων τους. διακρίνονται από χαρακτηριστικά υψηλής επισφάλειας στις απαιτήσεις λόγω περιορισμένης οργανωτικής δομής, έλλειψη χρονοδιαγράμματος για την είσπραξη απαιτήσεων και εξόφληση βραχυπρόθεσμων υποχρεώσεων. Η μη είσπραξη των απαιτήσεων πριν την εξόφληση των υποχρεώσεων, προκειμένου οι πρώτες να χρησιμοποιηθούν ως κεφάλαιο κίνησης, αποτελεί σημαντική ένδειξη μη αποτελεσματικής διαχείρισης. oι επιχειρήσεις με επαρκή ρευστότητα δεν επανεπενδύουν τα κεφάλαιά τους, αλλά τα αφήνουν σχετικώς ανεκμετάλλευτα.

Βασικά χαρακτηριστικά του Ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος Η Ελληνική οικονομία βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στη διαμεσολαβητική λειτουργία του τραπεζικού συστήματος και πολύ λιγότερο στο «αόρατο χέρι» της αγοράς. Τα τελευταία χρόνια επικράτησε διεθνώς μία τάση απελευθέρωσης των αγορών και προσπάθειας από-διαμεσολάβησης της διαδικασίας χρηματοδότησης.

Βασικά χαρακτηριστικά του Ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος Ο τρόπος οργάνωσης του χρηματοοικονομικού συστήματος επηρεάζει τις αποφάσεις των οικονομικά δρώντων ατόμων και κατ' επέκταση τη διάρθρωση του συνόλου της οικονομικής δραστηριότητας. Η δυσκολία του χρηματοπιστωτικού συστήματος να εγγυηθεί την απρόσκοπτη χρηματοδότηση του ιδιωτικού τομέα και ιδιαίτερα των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων αναγκάζει τον επιχειρηματικό κόσμο να αναζητήσει αλλού την αναγκαία στήριξη. Επινόηση νέων διαδικασιών όπως η χρήση επιταγών και συναλλαγματικών, όχι μόνο ως μέσο συναλλαγών, αλλά και ως πιστωτικό εργαλείο. Η διαδικασία, όμως, αυτή διαχέει το λειτουργικό κίνδυνο μιας επιχειρηματικής μονάδας στους πελάτες και τους προμηθευτές της, αυξάνοντας τα επίπεδα κινδύνου για ολόκληρο τον κλάδο στον οποίο δραστηριοποιείται. Αυτή η συναλλακτική πρακτική διευκολύνει τη σκιώδη οικονομική δραστηριότητα καθώς καθιστά περισσότερο δύσκολο τον εντοπισμό επιχειρηματικών κεφαλαίων, την προέλευσή τους και τη χρήση τους.

Βασικά χαρακτηριστικά του Ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος Η συντριπτική πλειοψηφία του παραγωγικού τομέα απαρτίζεται από επιχειρηματικές μονάδες πολύ μικρού μεγέθους. Συνεπώς, δεν είναι απίθανο, ένα σημαντικό μέρος της οικονομικής δραστηριότητας να στηρίζεται στη χρηματοδότηση από κεφάλαια προερχόμενο από σκιώδεις δραστηριότητες και συνεπώς να ανατροφοδοτεί το μεγάλο εύρος της παράλληλης οικονομίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της σημασίας της εύρυθμης λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος στην οικονομική δραστηριότητα αποτελεί η διαδικασία δημιουργίας νέων επιχειρηματικών σχημάτων και η εξεύρεση της αναγκαίας χρηματοδότησης κατά τα αρχικά τους στάδια. Η αδυναμία της Ελληνικής χρηματαγοράς να απορροφήσει νέα και δυναμικά επιχειρηματικά εγχειρήματα, αποθαρρύνει πιθανούς ενδιαφερόμενους επενδυτές από το να διαθέσουν κεφάλαια για τη χρηματοδότηση νεοσύστατων επιχειρηματικών σχημάτων. Ο τραπεζικός δανεισμός δεν ευνοεί τέτοιου είδους χρηματοδότηση, καθώς τα νέα εγχειρήματα συνοδεύονται από ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα κινδύνου, ενώ οι νέες επιχειρηματικές προσπάθειες σπάνια μπορούν να προσφέρουν εμπράγματες εξασφαλίσεις προς τους δανειστές τους.

Η διάρθρωση του φορολογικού συστήματος Η διαπίστωση αυτή εγείρει προφανή ζητήματα κοινωνικής αδικίας.

Η διάρθρωση του φορολογικού συστήματος Η στήριξη του φορολογικού συστήματος σε μεγαλύτερο βαθμό στην άμεση φορολόγηση εισοδημάτων θα ήταν κοινωνικά δικαιότερη. Όμως θα είχε περιορισμένα αποτελέσματα εάν δε συνοδευόταν από διεύρυνση της αντίστοιχης φορολογικής βάσης, που επιτυγχάνεται μέσω της πάταξης του φαινομένου της απόκρυψης φορολογητέων εισοδημάτων. Η παρατηρούμενη στέρηση εσόδων από το δημόσιο ταμείο και η κοινωνική αδικία που προκύπτει από την υπέρμετρη φορολόγηση όσων δεν είναι σε θέση να αποκρύψουν φορολογητέα ύλη, η δυνατότητα αποφυγής φορολογικών βαρών ορισμένων ομάδων πολιτών ενέχει σημαντικές παραμέτρους δημιουργίας κίνητρων στην Ελληνική κοινωνία για την άσκηση ελευθέρων επαγγελμάτων, σε σύγκριση με την επιλογή για εξαρτημένη εργασία.

Οργάνωση και λειτουργία των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης Τα επιμέρους ασφαλιστικά συστήματα απεικονίζουν τις οικονομικές συνθήκες και τις κοινωνικές απαιτήσεις κατά την περίοδο που υιοθετήθηκαν και τέθηκαν σε ισχύ. Επηρεάζονται δηλαδή από οικονομικές, ιστορικές και κοινωνικές διαστάσεις και απεικονίζουν την κουλτούρα της κοινωνίας. Με βάση τον τρόπο χρηματοδότησης των συνταξιοδοτικών δαπανών, τα ασφαλιστικά συστήματα διακρίνονται σε αναδιανεμητικά και κεφαλαιοποιητικά. Ένα αναδιανεμητικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης υλοποιεί ένα κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των διαφορετικών γενεών. Ένα κεφαλαιοποιητικό σύστημα ασφάλισης οι εισφορές των εργαζομένων επενδύονται κατά τη διάρκεια του εργασιακού τους βίου με σκοπό το σχηματισμό κεφαλαίου ικανού να χρηματοδοτήσει την καταβολή συντάξεων μετά την ηλικία συνταξιοδότησης τους.

Οργάνωση και λειτουργία των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης Με βάση τον τρόπο χρηματοδότησης των παροχών (αναλογιστικό ή κεφαλαιοποιητικό σύστημα) και το βαθμό αναλογιστικής δικαιοσύνης μπορεί κάποιος να κατατάξει τα ασφαλιστικά συστήματα, όπως απεικονίζεται παρακάτω.

Το ασφαλιστικό σύστημα στην Ελληνική οικονομία Τα συσσωρευμένα αναλογιστικά ελλείμματα καθιστούν το πρόβλημα επιβίωσης των ασφαλιστικών ταμείων περισσότερο από προφανές. Το κόστος καταβολής των συντάξεων αντιπροσωπεύει σχεδόν το 12% του ΑΕΠ, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό αναμένεται να αυξηθεί το έτος 2060 στο 24% του ΑΕΠ.

Το ασφαλιστικό σύστημα στην Ελληνική οικονομία Ένα σημαντικό μέρος των προβλημάτων του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, οφείλεται και σε δημογραφικούς παράγοντες.

Το ασφαλιστικό σύστημα στην Ελληνική οικονομία Παρά τη μεγάλη διάσπασή του σε επιμέρους ταμεία, αποτελεί ένα αναδιανεμητικό σύστημα, με καθορισμένες παροχές και χαμηλό βαθμό αναλογιστικής δικαιοσύνης. Τα αναδιανεμητικά χαρακτηριστικά του συστήματος, το καθιστούν ιδιαίτερα ευάλωτο σε δυσμενείς δημογραφικές εξελίξεις. Σήμερα αντιστοιχούν περίπου δύο εργαζόμενοι για κάθε συνταξιούχο, ενώ για να θεωρείται βιώσιμο το σύστημα το αντίστοιχο μέγεθος θα πρέπει να κυμαίνεται περίπου στο 4 προς 1.

Οι πολιτικοί θεσμοί και η κατανομή του εισοδήματος  

Οι πολιτικοί θεσμοί και η κατανομή του εισοδήματος Οι πολιτικοί θεσμοί: αποτελούν έναν τρόπο άθροισης ή συγκέντρωσης των ατομικών προτιμήσεων και των συγκρούσεων που καλύπτουν όλη την κοινωνία. περιλαμβάνουν τις διαδικασίες μέσω των οποίων λαμβάνονται οι αποφάσεις, συμπεριλαμβανομένου του ελέγχου των διοικούντων, των συστημάτων εκλογής αντιπροσώπων, κλπ. Η κατανομή των πόρων και η διαμόρφωση των κινήτρων προσδιορίζουν το επίπεδο επίδοσης του οικονομικού συστήματος και διαμορφώνουν τις μελλοντικές συνθήκες κατανομής των πόρων και τους νέους πολιτικούς θεσμούς. Και οι δύο καταστάσεις επανακινούν το σύστημα από μία νέα βάση που καθορίζει το μέλλον του.

Η ποιότητα των πολιτικών θεσμών Η μέτρηση της ποιότητας των θεσμών, που διενεργείται από οργανισμούς όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, διενεργείται με τη χρήση δεικτών. Ο δείκτης της «λογοδοσίας» μετράει το βαθμό στον οποίο οι πολίτες μιας χώρας συμμετέχουν στη διαδικασία επιλογής της κυβέρνησης και το βαθμό ελευθερίας έκφρασης των συναναστροφών και του τύπου. Ο δείκτης της «πολιτικής σταθερότητας» μετράει την πιθανότητα η κυβέρνηση να αποσταθεροποιηθεί από συνταγματικά ή βίαια μέσα, συμπεριλαμβανομένης της τρομοκρατίας. Ο δείκτης της «αποτελεσματικότητας του κράτους» μετράει την ποιότητα των δημόσιων υπηρεσιών, την ικανότητα παροχής υπηρεσιών από τους πολιτικούς και την ανεξαρτησία από πολιτικές πιέσεις. Ο δείκτης των «ρυθμιστικών παρεμβάσεων» μετράει την ικανότητα της κυβέρνησης να σχεδιάζει και να υλοποιεί μεταρρυθμίσεις και πολιτικές οι οποίες να ενδυναμώνουν και να προωθούν την ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα.

Η ποιότητα των πολιτικών θεσμών Ο δείκτης του «κράτους δικαίου» μετράει το βαθμό στον οποίο οι πολίτες εμπιστεύονται τους νόμους της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένης της ποιότητας των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, της αστυνομίας και της δικαιοσύνης. Ο δείκτης της «διαφθοράς» μετράει το βαθμό στον οποίο η δημόσια εξουσία εξασκείται προς προσπορισμό ιδίου οφέλους, συμπεριλαμβάνοντας τόσο μικρές όσο και μεγάλες μορφές διαφθοράς. Με αυτούς τους δείκτες μπορούν να αποτυπωθούν οι επιδόσεις της χώρας σε ιστορική και συγκριτική προοπτική και, κατ' επέκταση, να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για την ποιότητα των πολιτικών θεσμών. Μελετώντας τη διαχρονική εξέλιξη των σχετικών επιδόσεων της Ελλάδας κατά τα έτη 1996-2008, φανερώνεται πως η ποιότητα όλων των πολιτικών θεσμών στην Ελλάδα σταδιακά χειροτερεύει τα τελευταία χρόνια. Μόνο ο δείκτης πολιτικής σταθερότητας δείχνει τάση βελτίωσης, ενώ ο δείκτης που μετράει την ποιότητα των κρατικών ρυθμιστικών παρεμβάσεων επιδεινώνεται σημαντικά.

Μέγεθος δημόσιου τομέα και αποτελεσματικότητα Το μέγεθος του δημόσιου τομέα είναι πολύ δύσκολο να υπολογιστεί με ακρίβεια. Οι δυσκολίες αυτές πηγάζουν κυρίως από την πολυπλοκότητα και τη μοναδικότητα των υπηρεσιών που παρέχει το κράτος στους πολίτες. Πηγάζουν επίσης και από την παραγωγικότητα της λειτουργίας του και την αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών που προσφέρει. Η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια σε συνδυασμό με την άνοδο της κοινωνικής ευημερίας και τη βελτίωση ή δημιουργία νέων και πολυδάπανων υποδομών έχει γεννήσει νέα ερωτηματικά και έχει δημιουργήσει καινούριους προβληματισμούς σχετικά με το ρόλο και το μέγεθος του κράτους στις νέες αυτές συνθήκες.

Μέγεθος δημόσιου τομέα και αποτελεσματικότητα

Η γραφειοκρατία O αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων στην Ελλάδα δεν είναι σημαντικά μεγαλύτερος σε σχέση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.

Η γραφειοκρατία

Οι δημόσιες επιχειρήσεις Οι δημόσιες επιχειρήσεις συνδέονται άμεσα με τον ενεργό ρόλο που διαδραματίζει το κράτος στην οικονομία και στην κοινωνία. Δημιουργήθηκαν προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις αναποτελεσματικότητες και αποτυχίες της ελεύθερης αγοράς. Στην Ελληνική οικονομία οι ιδιωτικοποιήσεις προχώρησαν είτε με απευθείας πώληση, είτε μέσω της μετατροπής τους σε Ανώνυμες και της εισόδου τους στη χρηματιστηριακή αγορά (π.χ. ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΕΥΔΑΠ). Η ύπαρξη ζημιογόνων εταιριών που ταυτίζονται με την τήρηση της κοινωνικής ευθύνης δεν είναι απαραίτητα κάτι κακό, αρκεί να είναι αποτελεσματικές στην τήρηση των πόρων και οι ζημιές να οφείλονται μόνο στην προστατευτική τιμολογιακή πολιτική προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Από τις δημόσιες εταιρίες δεν έχει γίνει ποτέ ή δεν έχει δει το φως της δημοσιότητας καμιά προσπάθεια που να αναλύει εάν οι εταιρίες αυτές επιτυγχάνουν αποτελεσματικά τους σκοπούς που θέτουν.

Οι δημόσιες επιχειρήσεις

Η επιρροή του κράτους στη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας Το κράτος έχει τη δυνατότητα να επηρεάζει τον τρόπο που λειτουργούν οι επιχειρήσεις υποδομών ακόμα και αν αυτές είναι αμιγώς ιδιωτικές, ή το δημόσιο έχει ένα μικρό μόνο ποσοστό. Αυτό συμβαίνει μέσω ρυθμιστικών παρεμβάσεων και μπορεί να επηρεάσει τους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης.

Οι ομάδες πίεσης στην Ελληνική κοινωνία Η Ελληνική κοινωνία χαρακτηρίζεται σε όλα τα επίπεδα (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό) από έντονα δείγματα δραστηριότητας ομάδων συμφερόντων. Οι ομάδες, είναι οργανωμένες και πιέζουν συστηματικά προς την κατεύθυνση που η καθεμιά επιθυμεί. Μια από τις σημαντικότερες θεσμικές ομάδες πίεσης σε κάθε κοινωνία αποτελούν οι κληρικοί. Άλλη πολύ σημαντική θεσμική ομάδα πίεσης αποτελούν οι στρατιωτικοί. Οι πανεπιστημιακοί (13.143 άτομα) απέκτησαν ιδιαίτερη συντεχνιακή δύναμη με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων στη Δυτική Ευρώπη. Τα δυο κυρίαρχης σημασίας ζητήματα για τους πανεπιστημιακούς, είναι η ακαδημαϊκή ελευθερία και η πανεπιστημιακή αυτοδιοίκηση. Τόσο η θεσμοθετημένη ιεραρχία όσο και η αυτόνομη και ανεξάρτητη λειτουργία του δικαστικού σώματος δίνουν στους λειτουργούς του δικαστικού αξιώματος ιδιαίτερες εξουσίες .

Οι επαγγελματικές οργανώσεις Η αναγνώριση του σημαντικού ρόλου των εργοδοτικών οργανώσεων στο δημόσιο διάλογο, με τη θεσμική αναβάθμιση που την επικυρώνει, αντανακλά την πολιτική τους βαρύτητα. Ξέχωρα από την «εκ του νόμου» εξουσία που περιβάλλει τη δημόσια δράση τους, διαθέτουν και μια ισχυρή «εκ των πραγμάτων» εξουσία. Η απώλεια του κρατικού μονοπωλίου στο χώρο της τηλεόρασης από το 1989 παρείχε τη δυνατότητα αξιοποίησης της πολιτικής επιρροής του μέσου της τηλεόρασης, προκειμένου να προωθούνται ποικίλες επιχειρηματικές επιδιώξεις. Μια δεύτερη δέσμη εξελίξεων που ενδυνάμωσε το πολιτικό βάρος των εργοδοτικών συμφερόντων, συνδέεται με την πρωτοκαθεδρία του κατασκευαστικού τομέα στην Ελληνική οικονομία. Μια τρίτη δέσμη συνδέεται με την επικράτηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών στο χώρο της οικονομίας, οι οποίες ευνοούν σημαντικά τη δράση των εργοδοτικών συμφερόντων.

Ενώσεις ελεύθερων επαγγελματιών Οι ελεύθεροι επαγγελματίες ασκούν πίεση προς το κράτος, τόσο για τη διατήρηση των κεκτημένων τους, όσο και για την απόκτηση νέων δικαιωμάτων, που θα τους δώσουν τη δυνατότητα να διευρύνουν την ισχύ τους στην κοινωνία, επηρεάζοντας ταυτόχρονα και την οικονομική δραστηριότητα της χώρας. Λόγω του συγκριτικά μεγάλου ποσοστού συμμετοχής των ελευθέρων επαγγελματιών στη συνολική απασχόληση, η σημασία τους είναι εξαιρετικά σημαντική στη διαμόρφωση της κοινωνικής δυναμικής. Στην Ελλάδα, οι επαγγελματικές οργανώσεις μολονότι έχουν τη μορφή σωματείου, ουσιαστικά λόγω της οργάνωσής τους μπορούν πιο εύκολα να θεωρηθούν θεσμικές ομάδες πίεσης (όπως τα επιμελητήρια). Η οργάνωση και η λειτουργία των επαγγελματικών ενώσεων στην Ελλάδα, επιφέρουν μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος, λόγω της ανεξέλεγκτης αυτονομίας τους και του μονοπωλιακού τους καθεστώτος.

Ενώσεις ελεύθερων επαγγελματιών Ένα από τα σημαντικότερα επιμελητήρια με πολύ μεγάλη επιρροή στην Ελληνική κοινωνία και οικονομία, είναι το Τεχνικό Επιμελητήριο. Στο Τεχνικό Επιμελητήριο είναι εγγεγραμμένοι απόφοιτοι σχολών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, των οποίων η παραγωγική δραστηριότητα συνδέεται άμεσα με τεράστια έργα υποδομών, μεταφορικών μέσων για εμπορικούς και επιβατικούς σκοπούς και οικοδομημάτων για εμπορικούς και προσωπικούς σκοπούς. Μια άλλη πολύ σημαντική ομάδα πίεσης στην Ελλάδα αποτελούσε ανέκαθεν ο δικηγορικός σύλλογος. Σκοπός του είναι η προάσπιση των συμφερόντων των μελών του (δικηγόροι). Όσον αφορά τους συμβολαιογράφους, ο αριθμός τους στην Ελλάδα είναι πολύ μεγαλύτερος (αναλογία συμβολαιογράφων ανά κάτοικο) σε σύγκριση με τον αριθμό των συμβολαιογράφων στα κράτη – μέλη της Ε.Ε. Μια ακόμα σημαντική ομάδα πίεσης στην Ελληνική κοινωνία αποτελούν οι ιατροί. Στην Ελληνική κοινωνία, υπάρχει υπερπροσφορά ιατρών – παρόλο που παρατηρείται ανομοιομορφία στην κατανομή αυτών στα μεγάλα αστικά κέντρα σε σχέση με την περιφέρεια -και αυτό συμβάλει αποφασιστικά στη μείωση της διαπραγματευτικής δύναμης του ιατρικού συλλόγου.

Ενώσεις ελεύθερων επαγγελματιών Ο κλάδος των οδικών μεταφορών στην Ελλάδα είναι ο κυριότερος για τις εμπορευματικές μεταφορές. Την τελευταία δεκαετία η συμβολή του στην εκτέλεση του υπεραστικού μεταφορικού έργου ανέρχεται στο 98% του συνολικού. Σημαντικό στοιχείο είναι ότι ενώ ο στόλος των βαρέων οχημάτων στην Ελλάδα από το 1998 έως το 2007 παρουσίασε σημαντική αύξηση, μόνο το 15% είναι δημοσίας χρήσεως -σταθερός αριθμός τα τελευταία 25 έτη- και το υπόλοιπο 85% ιδιωτικής. Μια ομάδα πίεσης η οποία σταδιακά χάνει τη δύναμη της, είναι η ομάδα των επαγγελματιών οδηγών ταξί. Αν και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα πάγωμα στη χορήγηση νέων αδειών οδηγών ταξί εντούτοις, μόνο στο λεκανοπέδιο της Αττικής κυκλοφορούν γύρω στα 15.500 ταξί.

Η κρίση του 2008-2010 και το Οικονομικό Πρόγραμμα Σταθερότητας

Η κρίση του 2008-2010 και το Οικονομικό Πρόγραμμα Σταθερότητας Πολλοί λόγοι επιβάλλουν να δοθεί έμφαση στη μελέτη της κρίσης του 2008-2010, σε ένα μεσο-μακροπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα. α) Ο σημαντικότερος από αυτούς είναι η ένταση της συγκεκριμένης κρίσης, η οποία διαμόρφωσε κρισιμότητες σε βασικούς τομείς λειτουργίας της οικονομίας. β) Η κρίση του 2008 ανέδειξε τις αδυναμίες της Ελληνικής οικονομίας. H προσπάθεια να παρέμβει η οικονομική πολιτική ενεργότερα στο επίπεδο δραστηριότητας της Ελληνικής οικονομίας προσέκρουσε στα υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα. γ) Ορισμένα μακροοικονομικά μεγέθη της Ελληνικής οικονομίας, όπως το δημόσιο χρέος και η αγορά εργασίας, πλήττονται ιδιαίτερα. δ) Η ένταση των παγκόσμιων ανισορροπιών, έχει φτάσει σε σημείο όπου «υπόσχεται» συνεχείς οικονομικές διακυμάνσεις, για το μεσοπρόθεσμο ορίζοντα (5-8 χρόνια). ε) Μεθοδολογικά, είναι απαραίτητο να διαχωριστεί η οπτική της μακροχρόνιας εξέλιξης της διαδικασίας μεγέθυνσης από εκείνη της βραχυχρόνιας, στην οποία αφορούν ορισμένα από τα οικονομικά φαινόμενα.

Πρόσφατες χρηματοοικονομικές κρίσεις της παγκόσμιας οικονομίας Σημαντικές χρηματοπιστωτικές κρίσεις στην παγκόσμια οικονομία εντοπίζονται κατά τη χρονική περίοδο 1975-1977 και 1992. Πέντε από αυτές φαίνεται να είναι οι σοβαρότερες: στην Ισπανία το 1977, στη Νορβηγία το 1987, στη Φινλανδία, στη Σουηδία το 1989 και στην Ιαπωνία το 1992.

Πρόσφατες χρηματοοικονομικές κρίσεις της παγκόσμιας οικονομίας Την περίοδο 1970-2007, διαπιστώθηκαν 42 συστηματικές τραπεζικές κρίσεις σε 37 χώρες. Στην Ελλάδα εμφανίζεται μόνο μία κρίση, το 1983, η οποία είχε κυρίως νομισματικό χαρακτήρα. Η αλληλουχία των οικονομικών επιπτώσεων είναι σχεδόν πανομοιότυπη σε όλες τις χρηματοπιστωτικές κρίσεις. Όταν αυτή εμφανίζεται: μειώνεται η ζήτηση για προϊόντα, μειώνονται τα κίνητρα για επενδύσεις κεφαλαίων ενώ αυξάνεται η αβεβαιότητα και ο κίνδυνος. Παράλληλα, το χρηματοπιστωτικό σύστημα μειώνει τη χρηματοδότηση προς τον ιδιωτικό τομέα. Η εξασθένηση της αγοράς εργασίας αυξάνει την ανεργία και επιδεινώνει περαιτέρω τις συνθήκες ζήτησης. Οι οικονομικές υφέσεις συνήθως οδηγούν σε μόνιμη απώλεια παραγωγής, η οποία εκτιμάται μεταξύ 1,5% με 2,5% του ΑΕΠ για τις συνηθισμένες κρίσεις, ενώ για τις βαθύτερες κρίσεις (όπως η σημερινή) στα επίπεδα του 4%.

Η κρίση του 2008 και η πραγματική παγκόσμια οικονομία

Η κρίση του 2008 και η Ελληνική οικονομία Η κρίση του 2008, εμφανίστηκε σε μία ήδη «εξασθενημένη» Ελληνική οικονομία, με την έννοια ότι αυτή είχε εξαντλήσει την άσκηση επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής, αφού το δημοσιοοικονομικό έλλειμμα είχε διαμορφωθεί σε πολύ υψηλά επίπεδα τα τελευταία χρόνια. Προκάλεσε μείωση της εγχώριας ζήτησης, απείλησε τον τραπεζικό τομέα και επιδείνωσε περαιτέρω τα δημόσια οικονομικά. Οι ενδείξεις για την εξασθένηση της Ελληνικής οικονομίας είχαν ήδη εμφανιστεί από το 2007, κυρίως μέσω της μείωσης των επενδύσεων, ως αποτέλεσμα της υπερδιόγκωσης των ιδιωτικών επενδύσεων στις κατοικίες το 2006. Αυτή η υπερδιόγκωση ήταν ένα συγχρονισμένο με τη διεθνή οικονομία φαινόμενο αύξησης των επενδύσεων σε κατοικίες, αλλά και αποτέλεσμα της κυβερνητικής πολιτικής, κυρίως μέσω της δημιουργίας ενός κλίματος «επίσπευσης» των αγορών κατοικιών, λόγω της αναμενόμενης εισαγωγής του ΦΠΑ στις δοσοληψίες αυτές.

Η κρίση του 2008 και η Ελληνική οικονομία

Η κρίση του 2008 και η Ελληνική οικονομία Η κρίση άργησε να πλήξει την Ελληνική οικονομία, η οποία εμφάνισε «αντιστάσεις» προς αυτή.

Η κρίση του 2008 και η Ελληνική οικονομία Οι λόγοι αυτής της εξέλιξης δικαιολογούνται ως εξής: Ο βαθμός εξωστρέφειας της οικονομίας είναι σχετικά χαμηλός, άρα η επίδραση εξωτερικών παραγόντων είναι περιορισμένη. Η παράλληλη οικονομία και το παράλληλο χρηματοπιστωτικό σύστημα, τα οποία λειτουργούν ανασχετικά σε περίπτωση ύφεσης, είναι ιδιαιτέρως εκτεταμένα. Το αποτέλεσμα της υψηλής συμμετοχής της ακίνητης περιουσίας στο προσωπικό χαρτοφυλάκιο δε λειτουργεί ιδιαίτερα αρνητικά, καθώς: α) οι τιμές των ακινήτων δεν παρουσίασαν ιδιαίτερα καθοδική πορεία, αφ’ ενός λόγω του συστήματος της αντιπαροχής και αφ’ ετέρου χάρη στη μικρή εξάρτηση των κατασκευαστών από τραπεζικές πιστώσεις. β) η αγορά ακινήτων στην Ελληνική οικονομία δεν αποτελεί επενδυτική επιλογή, αλλά μέσο εξασφάλισης απέναντι στην αβεβαιότητα, άρα χρηματοδοτείται από ίδια διαθέσιμα. Θα πρέπει να σημειωθεί η μεγάλη εξάρτηση της Ελληνικής οικονομικής δραστηριότητας από την εγχώρια ζήτηση. Αυτό εγκυμονεί κινδύνους στην περίπτωση που υπάρξει μείωση των δημοσίων δαπανών καθώς και αύξηση της φορολογίας.

Η κρίση του 2008 και η Ελληνική οικονομία Η άφιξη της κρίσης του 2008 οδήγησε τη διατραπεζική εμπιστοσύνη σε κατάρρευση, γεγονός που «αποξήρανε» τη ρευστότητα πιστώσεων. Κλονίστηκε και η εμπιστοσύνη μεταξύ των επιχειρήσεων και του ευρύτερου κοινού προς το τραπεζικό σύστημα.

Οι χρονικές φάσεις της κρίσης

Οι εσωτερικές συνθήκες της κρίσης Οι εσωτερικές συνθήκες της κρίσης μπορούν να γίνουν καλύτερα κατανοητές όταν θα τις διακρίνουμε με βάση τους τομείς αναφοράς τους. α) Το δημόσιο χρέος και η λήξη του

Β) Τα spreads Η εξέλιξη των spreads είναι ίσως ο πιο ευαίσθητος δείκτης που συνδέεται με τις εξελίξεις της περιόδου που εξετάζουμε. Μία σειρά από αρνητικά γεγονότα από το Φθινόπωρο του 2009 και την Άνοιξη του 2010, οδήγησαν σε μαζικές ρευστοποιήσεις Ελληνικών ομολόγων και σε σημαντική αύξηση στις αποδόσεις που απαιτούν οι διεθνείς επενδυτές ώστε να διακρατήσουν τα χρεόγραφα αυτά. Οι υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής αξιολόγησης της χώρας από τους ξένους οίκους, οι δυσμενείς εκτιμήσεις σχετικά με τους ρυθμούς μεγέθυνσης της Ελληνικής οικονομίας και το γενικότερο αρνητικό κλίμα ενέτειναν την ανησυχία των επενδυτών και διατήρησαν τις αποδόσεις των Ελληνικών ομολόγων σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα. Η εξέλιξη των επιτοκίων των Ελληνικών ομολόγων αποδεικνύει πως οι ενδιαφερόμενοι επενδυτές δεν πείστηκαν από τις προοπτικές του Ελληνικού ΠΣΑ, που υποβλήθηκε στις Ευρωπαϊκές αρχές, αλλά ούτε από το μηχανισμό στήριξης που υιοθετήθηκε από την Ε.Ε. και το ΔΝΤ. Μόνο αφού έγινε σαφής η πρόθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να παράσχει βοήθεια προς οποιαδήποτε Ευρωπαϊκή χώρα που πιθανόν να χρειαστεί στήριξη ξεκίνησε η αποκλιμάκωση στις αποδόσεις των ομολόγων του Ελληνικού δημοσίου.

γ) Τα Credit Default Swaps Οι εξελίξεις στην αγορά των CDSs στα τέλη του 2009 και τις αρχές του 2010 επηρέασαν αρνητικά και την αγορά των τίτλων του Ελληνικού δημοσίου. Tο κερδοσκοπικό παιχνίδι σχετικά με το ενδεχόμενο στάσης πληρωμών (αρχικά) ή αναδιάρθρωσης του χρέους (στη συνέχεια), εκτόξευσε τη ζήτηση για πιστωτικά παράγωγα επί τίτλων του Ελληνικού δημοσίου γεγονός που οδήγησε σε πτώση της αξίας των Ελληνικών ομολόγων στη δευτερογενή αγορά, καθιστώντας απαγορευτικά υψηλές τις απαιτούμενες αποδόσεις και για νέες εκδόσεις χρεογράφων. Το μέγεθος της αγοράς CDSs επί ομολόγων του Ελληνικού δημοσίου αντιστοιχεί μόνο στο 8% της αγοράς των υποκείμενων τίτλων. Επενδυτικές στρατηγικές που επιτρέπουν «στοιχήματα» υπέρ της εμφάνισης αρνητικών πιστωτικών γεγονότων, μπορεί να δημιουργήσουν δυσμενείς εξελίξεις στις αγορές των τίτλων αυτών.

γ) Οι τρεις οίκοι αξιολόγησης Η πιστωτική κρίση του 2008 και η κατάρρευση της αξίας τίτλων συνδεδεμένων με την Αμερικάνικη στεγαστική αγορά αποτέλεσε καίριο πλήγμα στην αξιοπιστία των τριών οίκων πιστοληπτικής αξιολόγησης. Η αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας επιχειρήσεων, αλλά και κυρίαρχων κρατών εξακολουθεί να αποτελεί αναγκαία διαδικασία για την ομαλή λειτουργία του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οι ιδιαίτερα αρνητικές εξελίξεις για την Ελληνική οικονομία που άρχισαν να γίνονται εμφανείς στα τέλη του 2009 οδήγησαν σε δυσμενείς εκθέσεις και υποβάθμιση της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας εκ μέρους των οίκων αξιολόγησης . Οι αρνητικές εξελίξεις στην αγορά ομολόγων την άνοιξη του 2010, οδήγησαν σε -εκ νέου- υποβαθμίσεις στην πιστοληπτική αξιολόγηση των ομολόγων του Ελληνικού δημοσίου, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα ακόμα υψηλότερα επίπεδα για τις αποδόσεις των Ελληνικών χρεογράφων. Οι δυσμενείς συνέπειες των αρνητικών αξιολογήσεων, ευνόησαν εκ νέου ορισμένες σκέψεις που είχαν διατυπωθεί και στο παρελθόν για τη σύσταση Ευρωπαϊκού οργανισμού πιστοληπτικής αξιολόγησης.

δ) Το πρόβλημα του χρηματοπιστωτικού συστήματος Καθώς η δημοσιονομική κρίση άγγιξε και το τραπεζικό σύστημα με πιέσεις στο δανεισμό των τραπεζών, προκειμένου να υπάρξει ενίσχυση της ρευστότητας των τραπεζών και να περιοριστεί η έκταση της οικονομικής ασφυξίας της αγοράς, το κράτος προσέφερε «πακέτο στήριξης» προς τις τράπεζες. Μετά το Μάρτιο του 2009 παρατηρούμε ότι το κράτος προσέφερε εγγυήσεις ύψους €15 δις (μέχρι το Μάρτιο του 2010 είχαν ήδη αντληθεί €3 δις), ειδικά ομόλογα (δομημένα προϊόντα, διεθνή ομόλογα, ETFs) €8 δις (είχαν ήδη αντληθεί €4,67 δις) και ενισχύσεις €5 δις από την έκδοση προνομιούχων μετοχών από τις τράπεζες τις οποίες αγόρασε το Ελληνικό δημόσιο (έχει ήδη αγοράσει €3,76 δις). Παρά τις διαβεβαιώσεις τραπεζικών και κυβερνητικών παραγόντων σχετικά με τη σταθερότητα του Ελληνικού τραπεζικού τομέα, η αβεβαιότητα που επικράτησε το φθινόπωρο του 2009, έως και την ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης της Ελληνικής οικονομίας (Μάιος 2010), έπληξε το εγχώριο τραπεζικό σύστημα.

δ) Το πρόβλημα του χρηματοπιστωτικού συστήματος Οι διάφορες σκέψεις που ακούστηκαν σχετικά με πιθανή «πτώχευση» και πιθανή επιβολή «πόθεν έσχες» στο σύνολο των περιουσιακών στοιχείων (μεταξύ των οποίων και των καταθέσεων) και μάλιστα με αναδρομική ισχύ, οδήγησε σε φυγή κεφαλαίων προς «ασφαλέστερους» προορισμούς στο εξωτερικό. Η ρευστότητα του Ελληνικού τραπεζικού συστήματος επιδεινώθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια του 2009 και του 2010, με αποτέλεσμα η ΕΚΤ να παρέμβει προς την ενίσχυσή του. ε) Ο δημόσιος δανεισμός Το μεγαλύτερο μέρος (σχεδόν 80%) του Ελληνικού δημόσιου χρέους ήταν στο τέλος του 2009, στα χέρια κυρίως Γερμανικών, Γαλλικών και Βρετανικών τραπεζών. Αυτό σημαίνει ότι περίπου €240 δις βρισκόταν στα χέρια τους και συνεπώς ήταν εκτεθειμένοι σε μεγάλο βαθμό κινδύνου σε περίπτωση κρίσης του Ελληνικού δημοσίου.

Ο δημόσιος δανεισμός

Οι εξωτερικές συνθήκες της κρίσης Οι εξωτερικές συνθήκες της Ελληνικής κρίσης από το Νοέμβριο του 2009 μέχρι και το Μάιο του 2010, όταν εντάχθηκε η Ελλάδα στον ΕΜΣ, χαρακτηρίζονται από τρεις συνιστώσες: α) τη στάση της Γερμανίας, β) τη στάση και την οικονομική πολιτική των ΗΠΑ, και γ) την κατάληξη που είχαν τα διεθνή δρώμενα προκειμένου να αναπτυχθεί στην Ευρώπη μια πολιτική εξασφάλισης της σταθεροποίησης της οικονομικής κατάστασης. α) Ο ρόλος της Γερμανίας Ο ρόλος της Γερμανίας στις πρόσφατες εξελίξεις στην Ε.Ε. και στην Ελληνική κρίση γενικότερα, μπορεί να γίνει πλήρως κατανοητός, όταν αντιληφθούμε ότι η Γερμανία εξήγαγε πολύ μεγάλο μέρος των κεφαλαίων της, μετά τη δημιουργία του ενιαίου νομίσματος, κυρίως προς τις ΗΠΑ αλλά και σε όλες τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης και ιδίως της Ν. Ευρώπης. Τα κεφάλαια αυτά βεβαίως προήλθαν από τις εξαγωγές της, και κατευθύνθηκαν αντιστρόφως προς τους ίδιους προορισμούς.

β) Η πολιτική Obama και το χρηματοπιστωτικό σύστημα στις ΗΠΑ Η διαμάχη στις ΗΠΑ ανάμεσα στο πολιτικό κεφάλαιο της Washington που εκπροσωπείται από τη διοίκηση Obama και των πλέον επιθετικών κεφαλαίων του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου της Wall Street, έχει ενδεχομένως πιο έμμεσες επιπτώσεις στη διαμόρφωση του παγκόσμιου κλίματος γύρω από την Ελληνική κρίση. Η διοίκηση Obama, ανέπτυξε μια λογική γενικής διευθέτησης και διεθνούς παρεμβατισμού των αγορών κεφαλαίου, μέσω του IMF (στο οποίο οι ΗΠΑ διατηρούν υψηλή επιρροή), το οποίο κατέληξε να έχει αναβαθμισμένο ρόλο στα πλαίσια της διεθνούς κρίσης ως “last resort land” στην κρίση υπερχρέωσης των κρατών. Η λογική της διοίκησης Obama στο διεθνές επίπεδο, αντικατόπτριζε και την ποιότητα της λογικής στη διαχείριση της κρίσης στο εσωτερικό των ΗΠΑ, αλλά και την ανάγκη κυρίως της μη αποσταθεροποίησης των διεθνών συναλλακτικών σχέσεων. Εξάλλου, μια αποτυχία αντιμετώπισης των Ευρωπαϊκών προβλημάτων, θα επέφερε ίσως κατάρρευση του ευρώ και ανατίμηση του δολαρίου, κατάσταση που μόνο αρνητική θα μπορούσε να είναι για τις εξαγωγικές δυνατότητες των ΗΠΑ.

γ) Η δημιουργία των πακέτων διάσωσης στην Ευρώπη

Η δημιουργία του ΕΜΣ και η ένταξη της Ελληνικής οικονομίας σε αυτόν Η επιδείνωση της κατάστασης της Ελληνικής οικονομίας το Φθινόπωρο του 2009, συνέπεσε χρονικά με την αλλαγή κυβέρνησης που συνέβαλε στην περαιτέρω ανάδειξη του προβλήματος ως αποτέλεσμα της πολιτικής αντιπαράθεσης. Επιπρόσθετα, ήρθε να χειροτερέψει το σκηνικό όχι μόνο η προς τα επάνω αναθεώρηση του χρέους, η πιστοληπτική υποβάθμιση και η ανάδειξη της εκτεταμένης διαπλοκής στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και η έντονη εξωτερική πίεση, από το ευρύτερο διεθνές περιβάλλον, για άμεση λήψη μέτρων τομής, που ως απαραίτητη προϋπόθεση έχουν την άμεση εφαρμογή και την απόλυτη πειθαρχία. Η Ελληνική κυβέρνηση, στην προσπάθειά της να αντιμετωπίσει την κατάσταση «έγκαιρα» και κατά το δυνατόν με το μικρότερο κοινωνικό κόστος, έλαβε αποφάσεις «απάντησης» στη δυσμενή δημοσιονομική εξέλιξη στο τέλος του έτους 2009 σε τρεις συνεχόμενες φάσεις. Η χρονική διαδοχή των αποφάσεων και μέτρων που ελήφθησαν παρουσιάζεται σε τρία στάδια: Δεκέμβριος 2009, Μάρτιος 2010 και Μάιος 2010.

Μέτρα Δεκεμβρίου 2009 (Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης, ΠΣΑ) Τα μέτρα που ελήφθησαν στα τέλη του 2009, προσδιορίζονταν από τρεις βασικούς άξονες προτεραιοτήτων: α) τη βελτίωση της ποιότητας των δημόσιων οικονομικών, β) τη διασφάλιση της βιωσιμότητάς τους, και γ) το πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων και σταθερότητας που στόχευε στη βελτίωση επιμέρους δεικτών. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι πρόκειται για γενική στοχοθέτηση της κυβέρνησης στην κατεύθυνση των οικονομικών και γενικότερων εθνικών αναγκών, με έντονες παραλήψεις σε συγκεκριμένες και στοχευμένες προτάσεις, βάσει χρονοδιαγράμματος και εκτίμησης των ενδεχόμενων και των αναμενόμενων αποτελεσμάτων τους.

Μέτρα Δεκεμβρίου 2009 (Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης, ΠΣΑ) Για την υλοποίηση του πρώτου άξονα προτεραιοτήτων, προτάθηκε η ανεξαρτητοποίηση της Στατιστικής Υπηρεσίας, η δημιουργία Υπηρεσίας ελέγχου του Κρατικού Προϋπολογισμού και η υιοθέτηση δημοσιονομικών κανόνων για την τήρησή του. Η τελευταία πρωτοβουλία προέβλεπε: α) τριετή σχέδια δαπανών για τα υπουργεία, συγχωνεύσεις, μείωση της απασχόλησης στο δημόσιο τομέα και βελτίωση των πρακτικών των δημόσιων προμηθειών, β) φορολογική μεταρρύθμιση για δικαιότερη φορολόγηση και μείωση της φοροδιαφυγής και της φοροαπαλλαγής, γ) αύξηση της αποτελεσματικότητας των εισπρακτικών μηχανισμών, δ) πάταξη της διαφθοράς, και ε) διαχείριση των υφιστάμενων οφειλών στον προϋπολογισμό και βελτίωση της συμμόρφωσης.

Μέτρα Δεκεμβρίου 2009 Για τη βιωσιμότητα των δημόσιων οικονομικών (δεύτερος άξονας) προτάθηκαν τα εξής: α) ο εξορθολογισμός των δαπανών, β) η αύξηση της βάσης των εσόδων, γ) η καταπολέμηση της φοροδιαφυγής των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης, και δ) ο περιορισμός δαπανών υγειονομικής περίθαλψης. Όσον αφορά τη μεταρρύθμιση στον κλάδο της δημόσιας υγείας προβλέφθηκε ενίσχυση της κρατικής ρύθμισης, αναδιοργάνωση των δημόσιων συμβάσεων, ενίσχυση της λογοδοσίας και προσοχή σε σπατάλες αλλά και παραλήψεις.

Μέτρα Δεκεμβρίου 2009 Στην υλοποίηση του τρίτου άξονα προτεραιοτήτων, περιλήφθηκε η προτεραιότητα για πράσινη οικονομία και ανάπτυξη, με τη βοήθεια των δημόσιων επενδύσεων σε υγεία, παιδεία, έρευνα, καινοτομική επιχειρηματικότητα και διαχείριση των φυσικών πόρων. Κρατικά και Ευρωπαϊκά κονδύλια επαναπροσδιορίστηκαν προς αυτή την κατεύθυνση. Αποφασίστηκε αύξηση των δημοσίων επενδύσεων από 3,9% το 2009 σε 5% το 2013, και αναθεώρηση και αποτελεσματική εφαρμογή του ΕΣΠΑ 2007-2013, με επίσπευση απορρόφησης των κονδυλίων. Επίσης, δόθηκε προτεραιότητα σε επενδύσεις εξοικονόμησης ενέργειας, στον τομέα του τουρισμού και του πολιτισμού και στην προώθηση Έρευνας και Ανάπτυξης.

Μέτρα Δεκεμβρίου 2009 Υπογραμμίστηκε η ανάγκη για βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και για παροχή επαρκούς ρευστότητας και χρηματοδότησης της ανάπτυξης, αναστολή προσλήψεων στο δημόσιο τομέα για το 2010, και από το 2011 δημιουργία μιας νέας θέσης για κάθε 5 νέες συνταξιοδοτήσεις. Για την εκπαίδευση προβλέφθηκε στοχοθέτηση στην αύξηση των επιδόσεων των μαθητών/φοιτητών, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, με την παράλληλη ενσωμάτωση της πληροφορικής. Τέλος, ολοκλήρωση των ιδιωτικοποιήσεων για δημόσιες επιχειρήσεις που δε σχετίζονταν με δημόσια αγαθά και εθνική ασφάλεια και προτεραιότητα σε πολιτικές για το περιβάλλον. Η κυβέρνηση έθεσε ως προτεραιότητα τη συγκράτηση πληθωριστικών πιέσεων, τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, την προώθηση της επιχειρηματικότητας μέσω της επίσπευσης των διαδικασιών αδειοδότησης και της απλοποίησης των διαδικασιών και της γραφειοκρατίας.

Μάρτιος 2010: Το αποτέλεσμα των επιθετικών πιέσεων των αγορών και οι διορθωτικές - συμπληρωματικές αποφάσεις της Ελληνικής κυβέρνησης Κατά τη δεύτερη χρονική φάση, τα κυβερνητικά μέτρα που ελήφθησαν επικεντρώθηκαν στην άμεση αύξηση των εσόδων και στον περιορισμό των δαπανών.

Μάρτιος 2010: Το αποτέλεσμα των επιθετικών πιέσεων των αγορών και οι διορθωτικές - συμπληρωματικές αποφάσεις της Ελληνικής κυβέρνησης

Μάιος 2010: Ένταξη στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Στήριξης Στις 24 Απριλίου η Ελληνική κυβέρνηση υπό την πίεση των δημοσιονομικών προβλημάτων και των πιέσεων που δεχόταν η ρευστότητα του Ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος, ζήτησε την ενεργοποίηση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Στήριξης (ΕΜΣ). Τα μέτρα που ελήφθησαν το Μάιο του 2010 καθορίστηκαν από τρεις άξονες προτεραιοτήτων: α) Δημοσιονομική προσαρμογή β) Ανταγωνιστικότητα και ανάπτυξη γ) Χρηματοπιστωτικό σύστημα

Μάιος 2010 Η Ελληνική κυβέρνηση, προκειμένου να αυξήσει τα έσοδά της, οδηγήθηκε στα εξής: α) περαιτέρω αύξηση του ΦΠΑ από το 21% στο 23% και από το 10% στο 11%, β) περαιτέρω αύξηση του ειδικού φόρου σε καύσιμα, τσιγάρα και ποτά, γ) φορολόγηση των αυθαίρετων και τέλος διατήρησης ημιυπαίθριων χώρων, δ) αύξηση στους φόρους πολυτελείας, και ε) ειδικό φόρο στις πολύ κερδοφόρες επιχειρήσεις. Επιπλέον, εφαρμόστηκε λογιστικός προσδιορισμός των εισοδημάτων, επιβλήθηκαν φόροι και δόθηκαν άδειες στα τεχνικά και τυχερά παιχνίδια, πραγματοποιήθηκε διεύρυνση της φορολογικής βάσης του ΦΠΑ, εφαρμόστηκαν πράσινα τέλη, αύξηση των αντικειμενικών αξιών και τέλος φορολόγηση των αποδοχών σε είδος.

Μάιος 2010 Σχετικά με τις δαπάνες προβλέφθηκε: α) Αντικατάσταση του 13ου και 14ου μισθού του δημόσιου τομέα με πάγιο δώρο Χριστουγέννων (€500), Πάσχα (€250) και αδείας (€250) ανά εργαζόμενο με μισθό κάτω των €3.000. Για τους μισθωτούς με απολαβές άνω των €3.000 μηνιαίως, ο 13ος και 14ος μισθός καταργήθηκαν. β) Περαιτέρω μείωση των επιδομάτων του δημόσιου τομέα κατά 8%. γ) Αντίστοιχη αντικατάσταση της 13ης και 14ης σύνταξης για τους συνταξιούχους κάτω των €2.500, και κατάργησή της για τους συνταξιούχους άνω των €2.500. δ) Μείωση των υψηλών συντάξεων. Επιπλέον αποφασίστηκε: περαιτέρω μείωση των καταναλωτικών δαπανών, αναστολή χορήγησης της δεύτερης δόσης του επιδόματος αλληλεγγύης, μείωση των δημοσίων επενδύσεων, μη χορήγηση αύξησης σε μισθούς και συντάξεις για την τριετή περίοδο του προγράμματος, εξοικονόμηση πόρων από την εφαρμογή του Καλλικράτη.

Μάιος 2010 Ορίστηκε: η αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης των γυναικών στο δημόσιο τομέα στα 65 χρόνια, αύξηση της ελάχιστης περιόδου εισφορών από τα 37 στα 40 έτη, περιορισμός της πρόωρης συνταξιοδότησης και αύξηση του ελάχιστου ορίου στα 60 έτη, καθορισμός των συντάξεων με βάση τις αποδοχές στο σύνολο του εργασιακού βίου, και ενίσχυση της ανταποδοτικότητας μεταξύ εισφορών και συντάξεων. Πρόσθετα στα μέτρα που είχαν ήδη ληφθεί σχετικά με την τόνωση της ανταγωνιστικότητας ορίστηκαν η απελευθέρωση των κλειστών επαγγελμάτων και των μεταφορών, η εξυγίανση του ΟΣΕ, η απελευθέρωση της ενέργειας, η προσέλκυση ξένων επενδύσεων και η αύξηση της απορρόφησης των κονδυλίων των διαρθρωτικών ταμείων της Ε.Ε.

Μάιος 2010 Σχετικά με το χρηματοπιστωτικό σύστημα αποφασίστηκε η δημιουργία ενός Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ύψους €10 δις) και η ενίσχυση της εποπτείας των τραπεζών από την Τράπεζα της Ελλάδος. Το ποσό των €10 δις, δεν αφορούσε την εξασφάλιση ρευστότητας για το Ελληνικό τραπεζικό σύστημα, αλλά μέσο ενίσχυσης της κεφαλαιακής επάρκειας άρα και ελέγχου των τραπεζικών ιδρυμάτων. Συνεπώς άνοιξε ο δρόμος των ιδιοκτησιακών ανακατατάξεων στον τραπεζικό χώρο. Η εκτιμώμενη συνεισφορά των πρόσθετων μέτρων που ελήφθησαν το Μάιο του 2010 στα δημόσια οικονομικά, και η οποία αφορούσε την περίοδο 2010-2014, υπολογίζεται συνολικά σε €30.000 εκατομ. (13% του ΑΕΠ). Κατά έτος η συνεισφορά αυτή εκτιμάται σε €5.800 εκατομ. για το έτος 2010, €9.650 εκατομ. για το 2011, €5.575 εκατομ. για το 2012, €4.775 εκατομ. για το 2013 και €4.700 εκατομ. για το 2014.  

Η πορεία των οικονομιών: Η μη ισόρροπη επανάκαμψη και οι παγκόσμιες ανισορροπίες Η πορεία της παγκόσμιας οικονομίας στην περίοδο μεταξύ Νοεμβρίου 2009 μέχρι και το Μάιο 2010, χαρακτηρίστηκε από μια γενικού τύπου επιβεβαίωση και σε αρκετές περιπτώσεις βελτίωση των προβλέψεων που είχαν διατυπωθεί νωρίτερα από τους παγκόσμιους οργανισμούς. Όμως, στην πραγματικότητα προέκυψαν δύο κυρίως διαφοροποιήσεις που θα πρέπει να επισημανθούν: Η πρώτη αφορά τους ρυθμούς μεγέθυνσης στις ανεπτυγμένες οικονομίες και στην αναπτυσσόμενη Ασία. Οι ρυθμοί αυτοί ήταν καλύτεροι των αναμενόμενων ιδίως όσον αφορά τους διακινούμενους όγκους εμπορίου. Η δεύτερη αφορά την εμφάνιση ανισορροπιών μεταξύ των εξωτερικών ροών και της εσωτερικής ζήτησης κυρίως στις ανεπτυγμένες οικονομίες και ιδίως στην Ευρώπη.

Η πορεία των οικονομιών: Η μη ισόρροπη επανάκαμψη και οι παγκόσμιες ανισορροπίες Οι παγκόσμιες ανισορροπίες που κυριάρχησαν στην παγκόσμια οικονομική σκηνή τους πρώτους μήνες του 2010 έχουν δύο αλληλοσυνδεόμενες επιπτώσεις: Η πρώτη αφορά την ανάγκη χρηματοδότησης των δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Η δεύτερη σχετίζεται με την κίνηση των παγκόσμιων χρηματοδοτικών ροών και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες. Η αλληλοσυσχέτιση και ο αλληλοεπηρεασμός των μεγεθών μεταξύ τους έχει διπλή κατεύθυνση κάνοντας την εικόνα δυναμικά περίπλοκη. Το κόστος του δημόσιου δανεισμού δεν παρουσίασε σε όλες τις χώρες την ίδια πορεία εξέλιξης.

Η πορεία των οικονομιών: Η μη ισόρροπη επανάκαμψη και οι παγκόσμιες ανισορροπίες Η έκρηξη του δημόσιου χρέους βεβαίως πήρε τεράστιες διαστάσεις ασκώντας πολύ μεγάλες πιέσεις στις αγορές ομολογιακών κεφαλαίων. Οι ανάγκες για νέο δανεισμό στις κύριες οικονομίες του δυτικού κόσμου δημιούργησαν συνθήκες εντονότατου ανταγωνισμού για την προσέλκυση των κεφαλαίων.

Η πορεία των οικονομιών: Η μη ισόρροπη επανάκαμψη και οι παγκόσμιες ανισορροπίες Δεν άλλαξε δραματικά ούτε η εντός της Ευρώπης διαρθρωτική αναλογία συγκέντρωσης δανειακών κεφαλαίων (καθαρός και ακαθάριστος δανεισμός). Η φυσιολογική βάση των οικονομιών όπως και ο παραγωγικός προσανατολισμός τους, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις μίας ανισόρροπης ανάκαμψης, οδηγώντας την παγκόσμια οικονομική σκηνή σε μία διόγκωση των ήδη υπαρχόντων ανισοτήτων μεγέθυνσης. Οι χώρες οι οποίες εμφάνισαν τις καλύτερες επιδόσεις στο διεθνές αυτό δυναμικό μεταβαλλόμενο σκηνικό εξακολούθησαν να είναι η Κίνα, η Γερμανία και η Ιαπωνία, οι οποίες εμφάνισαν και τα υψηλότερα πλεονάσματα τρεχουσών συναλλαγών. Στην πραγματικότητα όλες οι οικονομίες πιεζόμενες από τις συνθήκες ανταγωνισμού παρακολούθησαν μία διαδικασία υποτίμησης του νομίσματός τους. Αντιθέτως, αυξήθηκε η διεθνής πίεση για την ανατίμηση του γουάν ως μέθοδος μείωσης της ανταγωνιστικότητας των κινεζικών προϊόντων. Η ανατίμηση του γουάν αποτελεί μια από τις βασικότερες εκδηλώσεις της θεσμικής ιδιορρυθμίας της Κινεζικής οικονομίας, η οποία αποτελεί έναν από τους δύο βασικότερους παράγοντες ανισορροπίας στην παγκόσμια οικονομία. Ο άλλος είναι η αδύνατη θεσμική οργάνωση της Ε.Ε.

Η πορεία των οικονομιών: Η μη ισόρροπη επανάκαμψη και οι παγκόσμιες ανισορροπίες Παρατηρείται σύγκρουση συμφερόντων: Οι ΗΠΑ αφενός επιθυμούν ένα ισχυρότερο δολάριο για να προσελκύουν διεθνή χρηματοδότηση, από την άλλη όμως βλέπουν μέσω αυτής της διαδικασίας να μειώνονται οι εξαγωγικές τους προσδοκίες για την ανάκαμψη της οικονομίας τους. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας επιθυμεί ένα ισχυρό δολάριο για να προσελκύει διεθνή πλεονασματικά κεφάλαια, αλλά ο παραγωγικός τομέας επιθυμεί ένα φθηνό δολάριο για να αυξήσει τις εξαγωγές του. Η ίδια αντίθεση παρατηρείται και στην Ευρώπη. Από τη μια μεριά οι δυναμικές παραγωγικές δυνάμεις σε όλες τις χώρες επιθυμούν ένα φθηνό ευρώ για να αυξήσουν τις εξαγωγές τους, ενώ από την άλλη μεριά μία αποδυνάμωση του ευρώ θα διεύρυνε τις εκροές κεφαλαίων από την Ευρώπη, με αποτέλεσμα ο χρηματοπιστωτικός τομέας να έχει απώλειες διαχειρίσιμης ύλης.

Η πορεία των οικονομιών: Η μη ισόρροπη επανάκαμψη και οι παγκόσμιες ανισορροπίες Μία άλλη σοβαρή και μεσομακροπρόθεσμη επίπτωση από τις μεταβολές των συναλλαγματικών ισοτιμιών σχετιζόταν και με το ρόλο του ευρώ ως αποθεματικού νομίσματος. Είναι γεγονός ότι από τότε που δημιουργήθηκε το ευρώ, είχε ευνοηθεί αρκετά από τη διαχείριση που έκαναν οι κεντρικές τράπεζες, διότι στην προσπάθειά τους να αποτρέψουν την ισχυροποίηση των νομισμάτων τους έναντι αυτού, αγόραζαν δολάρια τα οποία στη συνέχεια τα μετέτρεπαν σε ευρώ. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Κίνα με τα $2,5 τρις διαθέσιμα διατηρούσε ένα 20% – 30% μέρος σε ευρώ. Η αποδυνάμωση βεβαίως του ευρώ θα είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της ελκυστικότητας του ως αποθεματικού νομίσματος με μεσομακροπρόθεσμες οικονομικές (μείωση της αξίας του) και πολιτικές επιπτώσεις.

Special Case: Κόστη συναλλαγών και πολιτισμικές αξίες 87 87

Σκοπός της εργασίας - Συνεισφορά Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εντοπίσει κατά πόσο το κόστος συναλλαγών επηρεάζεται από το πολιτισμικό υπόβαθρο. Θα επιχειρήσουμε να προσδιορίσουμε το ρόλο της κουλτούρας στη διαμόρφωση του κόστους συναλλαγών. Η υπάρχουσα βιβλιογραφία υποστηρίζει ότι η κουλτούρα μέσω των θεσμών μπορεί να επηρεάσει το οικονομικό αποτέλεσμα. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, εξετάζουμε το βαθμό στον οποίο οι επικρατούσες αξίες διαμορφώνουν εκείνα τα χαρακτηριστικά που περιορίζουν το κόστος συναλλαγών. Η μείωση του κόστους συναλλαγών μπορεί να απελευθερώσει πόρους οι οποίοι μπορούν να στραφούν στην τόνωση της παραγωγής και του πλούτου της οικονομίας. Το αποτέλεσμα της εργασίας θα μπορέσει να δώσει νέες κατευθύνσεις στους υπεύθυνους χάραξης οικονομικής πολιτικής. Η εργασία αυτή θα προσπαθήσει να συμβάλει στη διεύρυνση της θεωρίας του κόστους συναλλαγών εστιάζοντας στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κοινωνιών. 88 88

Το Πολιτισμικό Υπόβαθρο Ορίζεται ως ένα σύνολο κοινών αξιών, πεποιθήσεων, και αναμενόμενης συμπεριφοράς (Hayton et al. 2002; Hofstede, 1994). «Η κουλτούρα αποτελεί για την κοινωνία, ότι η μνήμη για τα άτομα» (Kluckhohm, 1954). Αποτελεί πηγή άτυπων περιορισμών που κατευθύνουν τις καθημερινές συναλλαγές, ενώ η σπουδαιότητά του μπορεί να διαπιστωθεί από τους τυπικούς κανόνες, οι οποίοι εφαρμοσμένοι σε διαφορετικές κοινωνίες παρουσιάζουν διαφορετικά αποτελέσματα (North, 1990). Τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών αντικατοπτρίζουν μακροχρόνια ψυχολογικά κοινωνικά στερεότυπα παρουσιάζοντας ιδιαίτερη σταθερότητα στο πέρασμα των χρόνων (Johnston 1996). 89 89

Κόστη Συναλλαγών και Θεσμοί Η θεωρία του κόστους συναλλαγών (Transaction Costs Economics, TCE) προτάθηκε από τον Coase “The Nature of the Firm” (1937) και έγινε ευρύτερα γνωστή από τον Williamson (1975, 1985). Για τον Coase (1937) το κόστος συναλλαγών είναι το κόστος που συνοδεύει την ανταλλαγή αγαθών. Βασικό αντικείμενο μελέτης της Νέας Θεσμικής Οικονομικής (New Institutional Economics). Ο Commons (1934) πρώτος αντιλήφθηκε ότι αποτελούν κεντρικό ζήτημα της οικονομικής ανάλυσης. Σύμφωνα με τον Arrow (1969) το κόστος συναλλαγών είναι ταυτόσημο με το κόστος «λειτουργίας» του οικονομικού συστήματος. 90 90

Κόστη Συναλλαγών και Θεσμοί Η TCE βασίζεται στην ανθρώπινη συμπεριφορά και συγκεκριμένα στην περιορισμένη λογική και τον καιροσκοπισμό, χαρακτηριστικά που επηρεάζουν και επηρεάζονται από το πολιτισμικό υπόβαθρο (Wiliamson, 1981). Η περιορισμένη λογική αφορά την περιορισμένη ικανότητα του ανθρώπου να αντιληφθεί και να αντιμετωπίσει σύνθετα προβλήματα. Η σύναψη συμβολαίων βοηθά στην αντιμετώπιση οπορτουνιστικών συμπεριφορών (Wiliamson, 1985; Conner and Prahalad, 1996), στη μείωση της αβεβαιότητας και στον προσδιορισμό της ιδιοκτησίας. 91 91

Κόστη Συναλλαγών και Θεσμοί Οι θεσμοί αποτελούν τους «κανόνες του παιχνιδιού» σε μια κοινωνία (North, 1990). Ορίζονται ως συλλογικές κατασκευές της κοινωνίας και εκφράζουν την αντίθεση των συγκρουόμενων συμφερόντων, ενώ εξελίσσονται υπό την επίδραση του πολιτισμικού υποβάθρου και της ιστορίας. Οι οικονομικοί θεσμοί εξασφαλίζουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας (Accemoglu et al., 2004; Chang, 2006). Οι οικονομικοί θεσμοί συμβάλλουν στην οικονομική μεγέθυνση διασφαλίζοντας την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας, επηρεάζοντας την εξέλιξη της γνώσης και της καινοτομίας, στην αποτελεσματική διανομή του εισοδήματος και στην κοινωνική συνοχή (Easterly et al., 2006). 92 92

Κόστη Συναλλαγών και Πολιτισμικό Υπόβαθρο Οι οικονομικοί θεσμοί (δικαιώματα ιδιοκτησίας, συμβόλαια) επηρεάζονται από τα χαρακτηριστικά των συναλλαγών, τα πολιτισμικά στερεότυπα και τα στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το πολιτισμικό υπόβαθρο καθορίζει την καταναλωτική συμπεριφορά (Clevelant and Laroche, 2007). Ο Grief (1994) αναδεικνύει το γεγονός ότι διαφορετικές πολιτισμικές αξίες οδηγούν σε διαφορετικού τύπου οικονομικές δομές ενώ χωρίζει τις κοινωνίες σε αυτές που διακρίνονται από συλλογικότητα και σε εκείνες που χαρακτηρίζονται από ιδιωτικότητα. Οι Chen et al. (2002) καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι κατά τις συναλλαγές, τα άτομα που χαρακτηρίζονται από ιδιωτικότητα έχουν περισσότερο οπορτουνιστική συμπεριφορά σε σχέση με αυτούς που χαρακτηρίζονται από συλλογικότητα. Οι Hofstede et al. (1980) επικεντρώνονται στη διάσταση της «Αποφυγής της Αβεβαιότητας» και συμπεραίνουν ότι κοινωνίες με χαμηλό σκορ στη μεταβλητή αυτή συναλλάσσονται με μεγαλύτερη ευκολία. 93 93

Τα δεδομένα Οι 41 χώρες που αποτελούν το δείγμα αντιπροσωπεύουν το 90,44% του παγκόσμιου ΑΕΠ (2007). Εξαρτημένη μεταβλητή Transaction Costs and Economic Institutions (TΙ): Composite Risk (PRS Group) Starting a business (Doing Business Reports, The World Bank Groups) Corruption Perception Index (Transparency International) Property Rights (HER) Rule of Law (Business Environment Risk Intelligence) Cultural Background: Για τις μεταβλητές που εκφράζουν το πολιτισμικό υπόβαθρο χρησιμοποιούμε τις εννέα πολιτισμικές διαστάσεις της μελέτης της GLOBE (House et al., 20004). 94 94

Υπόδειγμα-Μεθοδολογία Το βασικό μοντέλο είναι το ακόλουθο: TΙi = β0 + β1*CULTURE + εi όπου η εξαρτημένη μεταβλητή (TΙ) εκφράζει το κόστος συναλλαγών, και η ανεξάρτητη μεταβλητή CULTURE αντιπροσωπεύει το πολιτισμικό υπόβαθρο των 41 χωρών του δείγματος. Εφαρμόζουμε την Principal Component Analysis (PCA) στο γκρουπ των μεταβλητών που εκφράζουν Cultural Background και στο γκρουπ των μεταβλητών που εκφράζουν τα Transaction Costs and the Economic Institutions. 95 95

Υπόδειγμα-Μεθοδολογία Η PCA αποτελεί μια μέθοδο εξαγωγής των κοινών χαρακτηριστικών σε μεγάλο αριθμό δεδομένων, εκφράζοντας τα δεδομένα με τέτοιο τρόπο ώστε να τονίζονται τα κοινά τους χαρακτηριστικά. Το πρώτο Principal Component (PC) έχει τη μέγιστη διακύμανση. Τα υπόλοιπα PCs ερμηνεύουν μικρότερό ποσοστό της διακύμανσης, και είναι μεταξύ τους ασυσχέτιστα. Η επίδραση του Cultural Background στο Transaction Cost and Economic Institutions εξετάζεται μέσω της μεθόδου Ordinary Least Squares (OLS). Στην παλινδρόμηση χρησιμοποιούμε μόνο τα PCs που παρουσιάζουν Ιδιοτιμές>1. Για τον έλεγχο ύπαρξης πιθανής ενδογένειας μεταξύ των μεταβλητών χρησιμοποιήσαμε το Hausman test (Hausman, 1978) που προτάθηκε από τους Davidson and MacKinnon (1989, 1993). Η μη ύπαρξη ενδογένειας δίνει σταθερές και αμερόληπτες εκτιμήσεις. 96 96

Εμπειρικά Αποτελέσματα Principal component matrix of transaction costs and Economic Institutions Transaction and economic institutions (TI) Transaction Characteristics Starting a business -0.75 Corruption 0.97 Composite risk 0.88 Economic Institutions Property rights 0.95 Rule of law 97 97

Εμπειρικά Αποτελέσματα Principal component matrix of cultural background Pro-Growth Orientation (C1) Pro-Social Orientation (C2) Performance Orientation 0.73 Future Orientation 0.80 Assertiveness -0.37 0.44 Power Distance -0.78 -0.45 Uncertainty Avoidance 0.88 Gender Egalitarianism 0.47 Institutional Collectivism 0.75 -0.33 In-group Collectivism -0.60 -0.59 Human Orientation 0.37 -0.72 98 98

Εμπειρικά Αποτελέσματα Results of regression Dependent variable Basic model Transaction and economic institutions (TI) Pro-Growth Orientation (C1) 0.63* (6.52) Pro-Social Orientation (C2) -0.49* (-5.13) Adjusted R2 64.5% F-statistic 34.49 99 99

Αποτελέσματα Η βελτίωση του Pro-Growth Orientation τείνει να μειώσει τα κόστη συναλλαγών. Οι κοινωνίες προσανατολίζονται στο μέλλον, επικεντρώνονται στην απόδοση, προτιμούν το μέλλον από το παρόν, αποδέχονται τον κίνδυνο για την ανάληψη μακροχρόνιων πρωτοβουλιών και έχουν εμφανίζουν μειωμένη συλλογικότητα στρεφόμενες προς την ατομική δράση. H αύξηση του Pro-Social Orientation συντελεί στην αύξηση των Transaction Costs and Economic Institutions. Η αυταρχικότητα και η επιθετικότητα των μελών της κοινωνίας, τα χαμηλά επίπεδα ισότητας των δύο φύλων, ο προσανατολισμός στο άτομο και η περιορισμένη προσήλωση στους θεσμούς μειώνουν την εμπιστοσύνη και αυξάνουν την αβεβαιότητα. 100 100

Αποτελέσματα Η παρούσα εργασία προσπάθησε να παρουσιάσει μια πτυχή της θεωρίας του κόστους συναλλαγών άρρηκτα συνδεδεμένη με παράγοντες του πολιτισμικού υποβάθρου κάθε κοινωνίας όπως είναι ο βαθμός αποστροφής στον κίνδυνο, η αποδοχή των ανισοτήτων και το επίπεδο ιδιωτικότητας/ συλλογικότητας. Σε μεγάλο βαθμό κατορθώσαμε να τονίσουμε τη σημασία του πολιτισμικού υποβάθρου στη διαμόρφωση του κόστους συναλλαγών. Τα εμπειρικά αποτελέσματα επιβεβαιώνουν την παραπάνω σχέση. Η βελτίωση του πολιτισμικού υποβάθρου της κοινωνίας μπορεί να συμβάλει στη μείωση του κόστους συναλλαγών. Η μέτρηση του cultural background και η δημιουργία μιας βάσης δεδομένων με περισσότερες χρονικές παρατηρήσεις θα μπορούσε να εντοπίσει κατά πόσο οι αλλαγές στα χαρακτηριστικά των κοινωνιών επηρεάζουν διαχρονικά το κόστος συναλλαγών και το οικονομικό αποτέλεσμα. Στην ίδια κατεύθυνση μελλοντικά θα μπορούσε να εξετασθεί η μεταβολή του πολιτισμικού υποβάθρου και η επίδρασή της στα TI. 101 101