Από την πρώτη ανάγνωση και γραφή στο γραμματισμό στην  πρώτη σχολική ηλικία. Αθανάσιος Αϊδίνης Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Γραμματισμός Πρώιμος Γραμματισμός Αναδυόμενος Γραμματισμός Αλφαβητισμός Πρώτη Ανάγνωση και Γραφή Αρχικός Γραμματισμός Γραμματισμός στην πρώτη σχολική ηλικία

Πρώτη Ανάγνωση και Γραφή Κυριαρχία δύο αντίθετων απόψεων για τη διδασκαλία αλλά και την κατάκτηση της ανάγνωσης και της γραφής (γνωστή και ως «η μεγάλη διαμάχη»): διδασκαλία φωνημάτων (teaching phonics) ολιστική προσέγγιση (whole language approach) Οι απόψεις αυτές βασίζονται αρχικά σε διδακτικές προσεγγίσεις και αργότερα αποκτούν και θεωρητικό υπόβαθρο με βάση ψυχολογικές θεωρίες (Isaacs, 1930). Από την πλευρά της ψυχολογίας μια καλή θεωρία για την κατάκτηση της εγγραμματοσύνης θα πρέπει να εκπληρώνει 2 βασικές απαιτήσεις (Stuart, Masterson, Dixon and Quilan, 1999): Θα πρέπει με σαφήνεια να περιγράφει τις διαδικασίες της ανάπτυξης Θα πρέπει να καταλήγει σε ένα μοντέλο επεξεργασίας που να είναι συμβατό με το τι είναι γνωστό από έρευνες για φυσιολογική και μη φυσιολογική επεξεργασία του γραπτού λόγου από τους ενήλικες, έτσι ώστε να εξηγεί δυσλειτουργίες της επεξεργασίας του γραπτού λόγου

Από την πλευρά της παιδαγωγικής το εκπαιδευτικό έργο είναι αποτέλεσμα τεσσάρων κατηγοριών αποφάσεων σε σχέση με δύο κατηγορίες προϋποθέσεων (Τσιάκαλος, 2002): Α) Κατηγορίες αποφάσων Παιδαγωγικές προθέσεις (επιδιώξεις, σκοποί) Περιεχόμενο διδασκαλίας (γνωστικό αντικείμενο, αναλυτικά προγράμματα) Μέθοδοι διδασκαλίας (διδακτικά μοντέλα, σχέδια διδασκαλίας, οργάνωση μαθήματος, οργάνωση τάξης) Μέσα που χρησιμοποιούνται κατά την οργάνωση του μαθήματος Β) Κατηγορίες προϋποθέσεων Ανθρώπινοι παράγοντες Κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες

Θεωρία ικανότητας για μάθηση Learnability Theory (Byrne, 1998) Τι μαθαίνεται. Φύση της γραπτής γλώσσας και επίπεδο αναπαράστασης, παιδαγωγικές προθέσεις, περιεχόμενο διδασκαλίας. Η φύση του μαθητή. Ποιες στρατηγικές και ποιες ικανότητες έχει αναπτύξει το παιδί; (π.χ. φωνολογική ενημερότητα, μορφοσυντακτική ενημερότητα) Οι υποθέσεις που κάνει το παιδί για αυτό που μαθαίνει. Ποιες υποθέσεις κάνει το παιδί γι’ αυτό που μαθαίνει; Το περιβάλλον μάθησης. Μέθοδοι διδασκαλίας, μέσα που χρησιμοποιούνται για την οργάνωση του μαθήματος πάντοτε βασισμένα στη φύση του μαθητή και στις υποθέσεις που αυτός κάνει γι’ αυτό που μαθαίνει. Κριτήριο επιτυχίας. Εξαρτάται από τις παιδαγωγικές προθέσεις. Κατανόηση και κριτική αξιολόγηση αυτού που διάβασε, επίτευξη επικοινωνιακής πρόθεσης γι’ αυτό που έγραψε.

Πρώτη ανάγνωση και γραφή Πότε αρχίζει; Πότε ολοκληρώνεται; Συμπεριλαμβάνει τον αναδυόμενο γραμματισμό, δηλαδή όλες εκείνες τις εμπειρίες και τις γνώσεις που έχει το παιδί πριν αρχίσει η συστηματική διδασκαλία του γραπτού λόγου στην Α΄ τάξη. Εδώ συμπεριλαμβάνονται γνώσεις και εμπειρίες τόσο από το οικογενειακό περιβάλλον όσο και από την προσχολική εκπαίδευση. Ο αναδυόμενος γραμματισμός έρχεται σε αντίθεση με την άποψη της αναγνωστικής ετοιμότητας.

Πρωταρχικό στοιχείο στη διαδικασία: Η ανακάλυψη της αλφαβητικής αρχής. Αλφαβητική αρχή: Η γνώση ότι τα γράμματα αναπαριστούν ήχους της προφορικής γλώσσας με ένα συστηματικό τρόπο. Για την κατάκτηση της ανάγνωσης και της γραφής το παιδί πρέπει να μάθει Ότι οι ήχοι που υπάρχουν στη γλώσσα του αναπαρίστανται στο γραπτό κώδικα. Ότι αυτή η αναπαράσταση είναι σταθερή ανεξάρτητα από τη θέση του συγκεκριμένου γράμματος μέσα στη λέξη. Αυτή η γνώση οδηγεί στην αποκωδικοποίηση, η οποία αποτελείται από 3 συστατικά στοιχεία: Γνώση του ήχου του γράμματος, δηλαδή των αντιστοιχιών ανάμεσα στα γραφήματα και τα φωνήματα. Ικανότητα φωνημικής κατάτμησης, δηλαδή ότι ένας ήχος είναι ένα ψυχολογικά διακριτό συστατικό στοιχείο της λέξης. Γνώση της φωνημικής μη μεταβλητότητας, δηλαδή της γνώσης ότι ένα εύρος ήχων αναπαρίστανται με το ίδιο γράμμα.

Συνήθεις ερωτήσεις για την επιλογή της μεθόδου διδασκαλίας: Πρέπει να διδαχθούν τα φωνήματα; Αν ναι, πότε και πού ξεκινώ; Τι ποσοστό της διδασκαλίας καταλαμβάνει η διδασκαλία φωνημάτων; Ποια μέθοδο ή προσέγγιση ακολουθώ; Τι είδους κείμενα χρησιμοποιώ; Τι είδους δραστηριότητες;

Μεγάλη διαμάχη: ολιστική – φωνητική Εναλλακτική προσέγγιση: A balanced approach to beginning reading – Μια εξισορροπημένη προσέγγιση για τη διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης – γραφής. Δεν είναι συνταγή. Βασίζεται στις δυνατότητες των μαθητών και η ισορροπία αναφέρεται στη γνώση των τωρινών αλλά και μελλοντικών αναγκών των μαθητών/μαθητριών για την ανάπτυξη της γλώσσας. Τρία συστατικά στοιχεία για την εκμάθηση του γραπτού λόγου: Τοπική γνώση: ικανότητα οπτικής αναγνώρισης λέξεων, ικανότητα χρήσης διαφορετικών στρατηγικών για την αναγνώριση άγνωστων λέξεων, γνώση της σημασίας των λέξεων. Γενική γνώση: κατανόηση, ερμηνεία και επεξεργασία του κειμένου. Αγάπη για το γραπτό λόγο.

Η προσέγγιση απαιτεί καλή γνώση από τον εκπαιδευτικό της έρευνας για: τον αναδυόμενο γραμματισμό τη διδασκαλία με βάση την αξιολόγηση της πράξης τη φωνολογική και φωνημική επίγνωση την αλφαβητική αρχή τη διδασκαλία των λέξεων και των φωνημάτων την αναγνώριση επιπέδων αναγνωστών την κατανόηση τη διαδικασία παραγωγής κειμένων τη διαδικασία μάθησης

3 είναι τα χαρακτηριστικά της εξισορροπημένης διδασκαλίας Βασίζεται στην έρευνα θεωρεί τους εκπαιδευτικούς πληροφορημένους και ικανούς να παίρνουν αποφάσεις, γι’ αυτό και ευέλικτους Βασίζεται σε μια ευρεία άποψη του γραμματισμού που έχει τουλάχιστον 6 συστατικά Α. Ο γραμματισμός αφορά στην ανάγνωση, τη γραφή και τον προφορικό λόγο. Β. Η ανάγνωση δεν είναι μόνο αναγνώριση λέξεων αλλά η αναγνώριση λέξεων είναι κομμάτι της ανάγνωσης Γ. Οι αναγνώστες πρέπει να είναι σε θέση να παίρνουν διαφορετικές στάσεις – θέσεις στην ανάγνωση Δ. Στην παραγωγή κειμένου πρέπει να είναι ικανοί να διατυπώνουν λογικές ιδέες ξεκάθαρα Ε. Η γραφή δεν είναι μόνο γραμματική, ορθογραφία και σημεία στίξης αλλά όλα αυτά είναι μέρος της γραφής ΣΤ. Ένα ευρύ πρόγραμμα αναπτύσσει αναγνώστες και γραφείς για μια ζωή

Πρακτικές για τη διαμόρφωση του προγράμματος χρήση ενός μοντέλου αξιολόγησης – διδασκαλίας σεβασμός του υπόβαθρου του παιδιού, της γλώσσας, των ενδιαφερόντων και των ικανοτήτων χρήση πληροφοριών για την κουλτούρα, τις αξίες, τη γνώση και τα ενδιαφέροντα για τη διαμόρφωση της διδασκαλίας διδασκαλία στρατηγικών και ικανοτήτων αναλυτικά με μία προσέγγιση όλο-μέρος-όλο που επιστρέφει το μαθητή στο κείμενο παροχή σχεδιασμένης, συστηματικής διδασκαλίας σε στρατηγικές που είναι αναγκαίες Αυτό σημαίνει προσοχή σε τρία συστήματα πληροφοριών σημασιολογικό δομικό (σύνταξη – δομή) γραφοφωνημικό (οπτικό και φωνολογικό)

Ένα τέτοιο πρόγραμμα πρέπει να παρέχει. αυθεντικά λογοτεχνικά κείμενα (παιδικά τραγούδια, ιστορίες, ποιήματα) που δίνουν την ευκαιρία στο μαθητή να διαβάσει μια ποικιλία κειμένων συμπεριλαμβανομένων πηγών πολυπολιτισμικών ένα ευρύ πρόγραμμα γραφής που εντάσσει τα παιδιά σε καθημερινό γράψιμο, διόρθωση και δραστηριότητες δημοσίευσης ένα συνδυασμένο πρόγραμμα γλωσσικών ικανοτήτων και φωνημάτων που απαιτεί οι ικανότητες να διδαχθούν στο πλαίσιο πραγματικών κειμένων αλλά και κειμένων των ίδιων των μαθητών προσοχή στα τρία συστήματα παροχής πληροφοριών (σημασιολογικό, δομής και γραφοφωνημικό) για να δοθούν στους μαθητές οι απαιτούμενες ικανότητες για ανάγνωση και γραφή με νόημα μεταγνωστικές, αυτοκαθοδηγητικές, διορθωτικές και αλληλεπιδραστικές στρατηγικές για την αναγνώριση λέξεων και την κατανόηση ευκαιρίες για ανάπτυξη στρατηγικών μάθησης που θα χρησιμοποιηθούν σε νέες καταστάσεις για την απόκτηση νέων πληροφοριών ώστε να αναπτυχθούν ανώτερες ικανότητες σκέψης

συνεχής αξιολόγηση της ανάπτυξης ώστε να επιλέγονται υλικά κατάλληλα για τους μαθητές και να μην τους δημιουργούν ανασφάλεια προφορική παραγωγή λόγου, υπαγόρευση και άλλες δραστηριότητες ακρόασης συμπεριλαμβανομένης της φωνολογικής και φωνημικής επίγνωσης διαθεματική προσέγγιση της ανάγνωσης και γραφής με χρήση βιβλίων του εμπορίου αλλά και εγχειριδίων από κοινού ανάγνωση, καθοδηγούμενη ανάγνωση, ατομική ανάγνωση και 1-1 διδασκαλία κυρίως για τους μαθητές που μένουν πίσω ανάγνωση και γραφή για συγκεκριμένους λόγους πλούσιο γλωσσικά περιβάλλον τάξη που να ανταποκρίνεται στις διαφορετικές ανάγκες των μαθητών και αναπτύσσει ακρόαση, ομιλία, ανάγνωση και γραφή με ευχάριστο τρόπο εμπλοκή της οικογένειας στην ανάπτυξη του γραμματισμού