Η αναπαράσταση της πόλης σε παιδικά και νεανικά μυθιστορήματα Φλωρά Αφροδίτη

Στόχοι της εργασίας να διερευνήσει τις πολλαπλές αποτυπώσεις της πόλης και τους τρόπους εγγραφής της σε κείμενα της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας και ιδιαίτερα στο σύγχρονο παιδικό / νεανικό μυθιστόρημα να επιμείνει στις γλωσσικές επιλογές των συγγραφέων (περιγραφές και αφηγήσεις, οπτική γωνία, εικονοποιία και υφολογικά σχήματα) με τις οποίες αναπαρίσταται ο αστικός χώρος Να εξετάσει τις διαδικασίες συμβολοποίησης της πόλης

Μεθοδολογία  ανάλυση περιεχομένου - θεωρία της αφήγησης - πολιτισμική εικονολογία  Θεμελιακές κατηγορίες Οικιστικό τοπίο (δρόμοι, πλατείες, περιοχές) Φυσικό τοπίο (θάλασσα, λόφοι, κλιματολογικές συνθήκες) Κοινωνικό τοπίο (η εικόνα του «άλλου», κοινωνική παθογένεια) Ιστορικό τοπίο

Υλικό της έρευνας 6 παιδικά/ νεανικά λογοτεχνικά κείμενα: 3 εκ των οποίων αναπαριστούν τη Θεσσαλονίκη και 3 την Αθήνα (1985 -). (Να γράψω τους τίτλους;) Επιλέχθηκαν με γνώμονα: την καταχώρισή τους σε κατάλογους των ειδικών περιοδικών: Επιθεώρηση παιδικής Λογοτεχνίας και Διαδρομές ή σε καταλόγους παιδικών βιβλιοθηκών την έκδοσή τους από επίσημους εκδοτικούς οίκους

ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΩΝ

Οικιστικό τοπίο (1) Ονομαστικό τέχνασμα – τεχνική της αληθοφάνειας – πόλη της λογοτεχνίας 1. Κατά την αφήγηση η αναφορά σε πραγματικούς τόπους στην πόλη, εκπέμπει προς τον αναγνώστη το μήνυμα ότι αυτά που διαβάζει έχουν συμβεί πραγματικά και ότι δεν είναι αποκυήματα της φαντασίας του συγγραφέα 2. Το ονομαστικό πλαίσιο αναφοράς, εξασφαλίζει την αξιοπιστία της αφήγησης

Οικιστικό τοπίο (2) Οι συγγραφείς: α. εμμένουν στις σύγχρονές τους πόλεις στις οποίες διαπιστώνουν τις περισσότερες φορές τα αρνητικά σημάδια της άναρχης και αλόγιστης δόμησης β. συγκρίνουν το παρόν των πόλεων με το αρχαίο, ένδοξο και διαχρονικό παρελθόν τους γ. επιχειρούν μια συγκρότηση της γραφικής και ειδυλλιακής - συνήθως γενέθλιας - πόλης των παιδικών τους χρόνων

Φυσικό τοπίο (1) Επισημαίνουμε ότι: α. η θάλασσα αποτελεί το στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, το οποίο απασχολεί έντονα τους συγγραφείς παιδικής λογοτεχνίας. Στους περισσότερους οι απεικονίσεις που ξεχωρίζουν αναδεικνύουν θετικά τη συνολική αποτύπωση του θαλασσινού κειμενικού χώρου β. οι περιαστικές περιοχές της πόλης επιλέγονται ως σημεία που προωθούν και εξελίσσουν τη δράση

Φυσικό τοπίο (2) γ. οι κλιματολογικές συνθήκες οργανώνουν απλά το αφηγηματικό σκηνικό δ. εντύπωση προκαλούν οι ελάχιστες αναφορές στη μόλυνση του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης, που υποβαθμίζει το φαινόμενο και ωραιοποιεί τους αντίστοιχους χώρους

Κοινωνικό τοπίο (1) Στο παιδικό και εφηβικό μυθιστόρημα, αλλά και γενικότερα στο μοντέρνο πεζογράφημα ο δημόσιος και ιδιωτικός χώρος στον οποίο κινούνται οι πρωταγωνιστές δεν χωρίζονται με σαφήνεια αλλά αναμειγνύονται. Συχνά στις αναπαραστάσεις της πορείας των ηρώων παρουσιάζεται μια αντίθεση ανάμεσα στο εσωτερικό περιβάλλον και στο εξωτερικό, στο οποίο δρουν.

Κοινωνικό τοπίο (2) α. Συγκροτείται η παρουσία του "άλλου" ως εθνοτική ή κοινωνική ομάδα στον αστικό χώρο μέσα από διαφορετικές καταστάσεις β. Η πόλη συχνά εμφανίζεται ως δρων πρόσωπο που προασπίζεται τις κοινωνικές ελευθερίες των κατοίκων της γ. τα όποια φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας καταγράφονται στους χώρους της, δεν ακυρώνουν ούτε μειώνουν το σπουδαίο ρόλο της πόλης στην απελευθέρωση του ατόμου από τις σκοταδιστικές αντιλήψεις του παρελθόντος

Ιστορικό τοπίο (1) Οι συγγραφείς, θέλοντας να γνωρίσουν οι μικροί αναγνώστες καλύτερα την πόλη τους, παραθέτουν πολλά ιστορικά στοιχεία που περιγράφουν μια ολόκληρη ιστορική περίοδο. Η ιστορική μνήμη συνιστά τη σύνδεση ανάμεσα στην ατομική και στην κοινωνική πραγματικότητα με αποτέλεσμα να ενεργοποιείται ο χρόνιος προβληματισμός για τις σχέσεις ιστοριογραφίας και λογοτεχνίας

Ιστορικό τοπίο (2) οι πόλεις με πλούσιο ιστορικό παρελθόν καθορίζουν την πλοκή και την εξέλιξη συγκεκριμένων μυθιστορημάτων τα ιστορικά γεγονότα αναδεικνύονται και προβάλλονται πάνω στον αστικό χώρο η πόλη δε συγκεντρώνει ιστορικά στοιχεία μόνο της χώρας στην οποία ανήκει, αλλά και τα ίχνη της διαδρομής άλλων λαών και πόλεων - ένα είδος Παγκόσμιας Μνήμης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1ο Συμπέρασμα Οι συγγραφείς ενδιαφέρονται να μεταβιβάσουν στις επόμενες γενιές την εικόνα μιας πόλης, η οποία να διατηρεί πολλά από τα γνώριμα σε αυτούς χαρακτηριστικά της. Ανακαλούν από τη μνήμη τους εικόνες της παιδικής / νεανικής τους ηλικίας και χρησιμοποιώντας διαδρομές, σημεία και ονομασίες της πραγματικής Θεσσαλονίκης και Αθήνας, συγκροτούν επιλεκτικά μια φαντασιακή της απεικόνιση.

Παραδείγματα Η αφηγήτρια του «Οδός Γραβιάς» σε μια βόλτα με τους γονείς της διασχίζει την πόλη με το τραμ «Να η Ανάληψη, να η σχολή Σχοινά, να το Καλαμαρί,[…], να το Πατέ ο κινηματογράφος και τα σπίτια τα παλιά, τα πλουμιστά με τα κεραμίδια τους που μοιάζανε με λέπια, με χίλια σχέδια στις σιδεριές χαμένες μες στα δέντρα.» σ. 137.

2ο Συμπέρασμα Χώροι και κλιματολογικά στοιχεία παίζουν σημαντικό ρόλο στη δράση των πρωταγωνιστών  Ο φυσικός χώρος που αναπαρίσταται ως επί το πλείστον στα κείμενα που μελετήσαμε είναι η θάλασσα  Ο αέρας στην Αθήνα συμβάλλει στην απομάκρυνση του νέφους, ανακουφίζει και χαροποιεί τους κατοίκους της μεγαλούπολης  Ανάλογες ευεργετικές ιδιότητες φαίνεται να διαθέτει και ο άνεμος Βαρδάρης για την πόλη της Θεσσαλονίκης

Παραδείγματα Η ειδυλλιακή εικόνα της θάλασσας δίνεται στο μυθιστόρημα «Πόλη μαγική» από την πόλη προς τη θάλασσα «[…] μόνο πέρα στο βάθος διακρινόταν το αχνό γαλάζιο του Σαρωνικού, κάτω απ’ τον τριανταφυλλένιο ουρανό που έγερνε να δύσει» σ. 74. «Ευτυχώς, που φυσάει και δε θα έχει νέφος! Τη λέξη αυτή τη θυμόμουνα, μας την είχε εξηγήσει η κυρία Ζωή, η δασκάλα μας. Πάει να πει σύννεφο. Η μαμά όμως εδώ στην Αθήνα μου εξήγησε ότι νέφος […] Σημαίνει και μια πυκνή και γκρίζα ομίχλη που κουκουλώνει κάποιες μέρες την πόλη κι οι κάτοικοί της δεν μπορούν να ανασάνουν, κι όλο βήχουν και τσούζουν τα μάτια τους.» σ. 13.

3ο Συμπέρασμα Στο κοινωνικό πεδίο τους συγγραφείς ενδιαφέρει η κοινωνική διαστρωμάτωση που επικρατεί στον αστικό χώρο των πόλεων και πολύ λιγότερο ο πολυεθνοτικός τους χαρακτήρας. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον τρόπο αντιμετώπισης του «νέου» κατοίκου στην μεγαλούπολη, η οποία χαρακτηρίζεται από την ανωνυμία και τους αφιλόξενους ανθρώπους.

Παράδειγμα Αναφορές σχετικά με τις οικονομικά προνομιούχες περιοχές της Αθήνας έχουμε στο μυθιστόρημα «Ένα- ένα- τέσσερα». Το Κολωνάκι, το οποίο βρίσκεται στο κέντρο της πόλης των Αθηνών αναφέρεται από τους ήρωες του μυθιστορήματος ως η περιοχή, στην οποία κατοικούν οι πλούσιοι της πόλης (σ. 69) Σχετικά με την επιφυλακτικότητα των κατοίκων στις μεγάλες πόλεις έχουμε αναφορές στο «Οδός Γραβιάς» όπου η αφηγήτρια παραθέτει τις συμβουλές που της έδωσε η θεία της «Να προσέχουμε πολύ, η μαμά τις φίλες της κι εγώ τις συντροφιές μου. Δεν ξέρεις καμιά φορά τι γίνεται! Πέφτεις σε παλιόκοσμο χωρίς να το καταλάβεις. Μεγάλη πόλη, πολλοί οι πειρασμοί και πιο καλά κρυμμένες οι κακίες των ανθρώπων και τα ελαττώματά τους.» σ. 60.

4ο Συμπέρασμα Στο ιστορικό πεδίο παρατηρούμε ότι δύο μυθιστορήματα έχουν αποκλειστικά σκοπό να διδάξουν και να μεταδώσουν στους μικρούς αναγνώστες ιστορικές πληροφορίες που αφορούν και τις δύο πόλεις. Ολόκληρη η δράση των συγκεκριμένων μυθιστορημάτων εξαρτάται από το ιστορικό πλαίσιο.

5ο Συμπέρασμα Στο σύγχρονο παιδικό / νεανικό μυθιστόρημα ανατρέπεται η κλασική σχέση ανάμεσα στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή  Το σπίτι (μέσα) δεν αποτελεί πλέον τον κυρίαρχο χρονότοπο  Αναδεικνύονται σε πρωταγωνιστές χώροι της πόλης στους οποίους αναμειγνύεται το ιδιωτικό με το δημόσιο (έξω):μουσεία, θέατρα, καφενεία, εστιατόρια, ξενοδοχεία, καταστήματα κ.τ.λ., αλλά και στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος: παραλίες και άλση μέσα στα όρια του αστικού χώρου.

6ο Συμπέρασμα Δημιουργείται το «Μυθιστόρημα πόλης» Σε αυτές τις περιπτώσεις τα σημεία της πόλης και οι χώροι δράσης της δε συνιστούν απλά το σκηνικό του έργου, αλλά οργανικό στοιχείο της πλοκής του. Η πόλη εμφανίζεται με όσο το δυνατόν περισσότερες πλευρές της, που παρουσιάζονται ωστόσο επιλεκτικά και αποσπασματικά.

7ο Συμπέρασμα Οι λεκτικές διαδικασίες συμβολοποίησης του αστικού περιβάλλοντος αναλαμβάνουν να επιτελέσουν συγκεκριμένες λειτουργίες:  Στην κειμενική οργάνωση του έργου  Στην εξωλογοτεχνική πραγματικότητα που εγγράφεται Οικιστικό και φυσικό τοπίο:επιτελεί τη σκηνοθετική και την επικοινωνιακή διάρθρωση του αφηγηματικού κειμένου Κοινωνικό και ιστορικό τοπίο: επιτελεί ένα ιδεολογικό ρόλο και μια πιστοποιητική λειτουργία

8ο Συμπέρασμα Αφηγηματικό τέχνασμα της διπλής προοπτικής, (ο αφηγητής που βλέπει και περιγράφει την πόλη στο τώρα, θυμάται και προσπαθεί να αναδημιουργήσει την εικόνα της στο τότε της παιδικής του ηλικίας έχοντας στο μεταξύ αλλάξει οπτική γωνία από αυτή του ενήλικα σε αυτή του παιδιού). Στα κείμενα αυτά η μυθοπλασία σηματοδοτεί αναδρομικά την ανασύσταση ενός χώρου και μιας εποχής που λειτουργούν ως αντίμαχος στην έκπτωση αξιών της σύγχρονης πραγματικότητας και την παραμόρφωση της ιστορικής φυσιογνωμίας της πόλης. Η λογοτεχνική αναπαράσταση του αστικού χώρου δημιουργεί μια εξιδανικευμένη εικόνα της πόλης, με αποτέλεσμα να εμφανίζει χαρακτηριστικά ωραιοποίησης.