Κριτικός γραμματισμός: λειτουργική αξιοποίηση της δομής της γλώσσας Σταυρούλα Τσιπλάκου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Γλωσσολογίας Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου stavroula.tsiplakou@ouc.ac.cy

Εισαγωγικά Παραδοσιακά η γλωσσική διδασκαλία είτε της πρώτης είτε της δεύτερης γλώσσας εξαντλείτο σε αποπλαισιωμένες ασκήσεις «γραμματικής» Η «γραμματική» ταυτιζόταν κατ’ ουσίαν με την κλιτική μορφολογία και δευτερευόντως με τη σύνταξη

Εισαγωγικά Τυπικά δε γινόταν συστηματική διδασκαλία -του φωνητικού/φωνολογικού συστήματος -της παραγωγικής μορφολογίας -της αλληλεπίδρασης μορφολογίας και σύνταξης - των πραγματολογικών/υφολογικών προεκτάσεων των δομικών επιλογών

Εισαγωγικά H γλωσσική ποικιλότητα δεν εξεταζόταν αφού η «γραμματική» ταυτιζόταν κανονιστικά με αυτήν της πρότυπης (standard) γλώσσας.

Εισαγωγικά Στο πλαίσιο της «επικοινωνιακής προσέγγισης»…. … η δομική πλευρά της γλώσσας είτε αγνοείται παντελώς … …είτε περιορίζεται σε αποσπασματικές δραστηριότητες μηχανιστικού τύπου.

Στόχοι Εξετάζονται τρόποι λειτουργικής αξιοποίησης της γνώσης της δομικής πλευράς της γλώσσας στο πλαίσιο ενός προγράμματος με στόχο την καλλιέργεια του κριτικού εγγραμματισμού. Ακολουθούνται αρχές της συστημικής-λειτουργικής γραμματικής του Halliday.

Στόχοι Οι δομικές επιλογές, σε όλα τα επίπεδα, (φωνητικό/φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό) αντιμετωπίζονται ως μέρος της «γραμματικής» του κειμενικού είδους…. ...άρα ως ενδείκτες τόνου και πεδίου… ….δηλαδή όχι ως απλές εκφραστικές επιλογές… …αλλά ως μηχανισμοί κωδικοποίησης κοινωνικών σχέσεων. Η κριτική κατανόηση των παραπάνω είναι αναπόσπαστο μέρος της παιδαγωγικής του κριτικού εγγραμματισμού.

Στόχοι Η κριτική κατανόηση των παραπάνω είναι αναπόσπαστο μέρος της παιδαγωγικής του κριτικού εγγραμματισμού.

Τι είναι «γραμματική»; Α. Η συστηματική περιγραφή της δομής της γλώσσας, όπου δομή: φωνητικό και φωνολογικό σύστημα μορφολογικό σύστημα (κλίση, παραγωγή, σύνθεση) σύνταξη

Τι είναι «γραμματική»; Β. Σύμφωνα με τη γενετική προσέγγιση: Γραμματική είναι ο εγγενής μηχανισμός που επιτρέπει την κατανόηση και παραγωγή άπειρου αριθμού ορθά σχηματισμένων προτάσεων. Η ικανότητα αυτή αναπτύσσεται φυσικά (δε διδάσκεται, δε μαθαίνεται, δεν απαιτεί τέλεια και ορθά ερεθίσματα) και ολοκληρώνεται με το τέλος της κρίσιμης περιόδου (γύρω στο 6ο έτος της ηλικίας, αν όχι νωρίτερα).

Τι είναι «γραμματική»; Β. Σύμφωνα με τη γενετική προσέγγιση: Γραμματική είναι επίσης το μοντέλο αυτού του εγγενούς μηχανισμού, που προκύπτει από τη θεωρητική γλωσσολογική μελέτη.

Τι είναι «γραμματική»; Β. Σύμφωνα με τη γενετική προσέγγιση, η εγγενής γραμματική είναι κάπως έτσι (και είναι καθολική): ότι η έχει Νίκη φάει τα τετράδιά της

Τι είναι «γραμματική»; Γ. Μια γραμματική μπορεί να είναι περιγραφική : περιγράφει ό,τι λέγεται συστηματικά ή ρυθμιστική/κανονιστική : στηρίζεται σε απόψεις περί σωστού και λάθους, πάντα σε σχέση με την «πρότυπη» γλώσσα π.χ. θα παράξω, αντέγραψε

Οι σχολικές γραμματικές Είναι κατά βάση ρυθμιστικές, περιγράφουν (αυτό που οι συγγραφείς θεωρούν ότι είναι) πρότυπη γλώσσα. π.χ. μιλώ, μιλούσα, κοιμούνταν Δεν ενσωματώνουν τη γλωσσική ποικιλότητα

Οι σχολικές γραμματικές Στηρίζονται στο μοντέλο λέξη και παράδειγμα (word and paradigm) ΕΝΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ON ο άνθρωπος οι άνθρωποι ΓΕΝ του ανθρώπου των ανθρώπων ΑΙΤ τον άνθρωπο τους ανθρώπους ΚΛΗΤ άνθρωπε άνθρωποι

Οι σχολικές γραμματικές Παρουσιάζουν τη μορφολογία αποκομμένη από τη σύνταξη Χρησιμοποιούν παραδοσιακή, αδιαφανή και παροδηγητική ορολογία (π.χ. αόριστος, υποκείμενο) Χρησιμοποιούν κατηγορίες ανάλυσης παραδοσιακές και συχνά εσφαλμένες (π.χ. οκτώ χρόνοι, υποτακτική, προστακτική αορίστου)

Οι λειτουργικές γραμματικές Functional Grammar (Dik, 1997) Functional Discourse Grammar (Hengeveld & Lachlan Mackenzie, 2008) Word Grammar (Ηudson 2007) Systemic-Functional Grammar (Halliday, 1994) http://www.isfla.org/Systemics/

Οι λειτουργικές γραμματικές Βασικές αρχές: Η δομή της γλώσσας έχει κοινωνική-σημειωτική λειτουργία Βασική μονάδα ανάλυσης δεν είναι η λέξη αλλά το εκφώνημα/η λεκτική πράξη/η συνομιλιακή κίνηση/το συγκείμενο… Δεν αποσπάται η δομή της γλώσσας από τα συγκείμενα παραγωγής της

Η συστημική-λειτουργική γραμματική του Halliday (Halliday, 1994, http://www.isfla.org/Systemics/) Αφετηρία: η γλωσσική λειτουργία (τι επιτελεί η γλώσσα και πώς) Τέσσερα επίπεδα ανάλυσης: ΣΥΓΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ-ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ-ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ και ΓΡΑΦΟΛΟΓΙΑ

Η συστημική-λειτουργική γραμματική του Halliday (Halliday, 1994, http://www.isfla.org/Systemics/) 1. ΣΥΓΚΕΙΜΕΝΟ ΠΕΔΙΟ (field): η κοινωνικά θεσμοθετημένη και αναγνωρίσιμη επικοινωνιακή πράξη εντός της οποίας παράγεται γλώσσα ΤΟΝΟΣ (tenor): οι κοινωνικοί ρόλοι, η κοινωνική εγγύτητα ή απόσταση μεταξύ των συμμετεχόντων ΤΡΟΠΟΣ (mode) : προφορικό, γραπτό, ψηφιακό, μονολογικό ή διαλογικό κείμενο κτλ.

Η συστημική-λειτουργική γραμματική του Halliday (Halliday, 1994, http://www.isfla.org/Systemics/) 2. ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ Α. Η αναπαραστατική (ideational) μεταλειτουργία: οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους η γλώσσα αναπαριστά/οργανώνει/κατασκευάζει την εμπειρία. > Σχετίζεται άμεσα με το ΠΕΔΙΟ (π.χ. πεδίο: επιστημονική διάλεξη => υποθέσεις, αιτιότητα, συνεπαγωγές….)

Η συστημική-λειτουργική γραμματική του Halliday (Halliday, 1994, http://www.isfla.org/Systemics/) 2. ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ Β. Η διαπροσωπική (interpersonal) μεταλειτουργία: λεκτικές πράξεις, έκφραση στάσεων… > Σχετίζεται άμεσα με τον ΤΟΝΟ (π.χ. καθηγήτρια κάνει μάθημα σε φοιτήτριες=> περιγραφή, επιχειρηματολογία, έκφραση αυθεντίας, έλεγχος του διαλόγου…)

Η συστημική-λειτουργική γραμματική του Halliday (Halliday, 1994, http://www.isfla.org/Systemics/) 2. ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ Γ. Η κειμενική (textual) μεταλειτουργία: κειμενικό είδος, κειμενική δομή και οργάνωση, μηχανισμοί συνοχής και συνεκτικότητας…. > Σχετίζεται άμεσα με τον ΤΡΟΠΟ (π.χ. ανέκδοτο=> συντομία, χρονική αλληλουχία, ανατροπή προσδοκιών με δημιουργία απροσδόκητων δεσμών νοηματικής αλληλουχίας…)

Η συστημική-λειτουργική γραμματική του Halliday (Halliday, 1994, http://www.isfla.org/Systemics/) 3. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Η οργάνωση των λέξεων σε προτάσεις/εκφωνήματα Αντικατάσταση παραδοσιακών όρων, π.χ. Υποκείμενο, Έγκλιση κτλ. με λειτουργικούς όρους όπως Δράστης, Τροπικότητα… Λειτουργική αντιμετώπιση της σύνταξης από τη σκοπιά της οργάνωσης και ροής της πληροφορίας: Γνωστό>Νέο ή Θέμα>Ρήμα κτλ.

Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά. 1998, 1999, 2001) Η οργάνωση του μηνύματος Επικοινωνιακές λειτουργίες Απόφανση Ερώτηση Προσταγή/Παράκληση Σύνδεση με εγκλίσεις και τύπους πρότασης: άμεση ή έμμεση

Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά. 1998, 1999, 2001) Χρόνος Διάκριση γραμματικού και πραγματικού χρόνου Ποιόν ενεργείας Συντελεσμένο Συντελεσμένο Διαρκές Διαρκές Διαρκές Στιγμιαίο Στιγμιαίο Παρελθόν Παρόν Μέλλον

Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά. 1998, 1999, 2001) Έγκλιση ή τροπικότητα; Επιστημική τροπικότητα Ήρθε ο Γιάννης; Θα ήρθε ο Γιάννης; Να ήρθε ο Γιάννης; Δεοντική τροπικότητα Θα έπινα τώρα ένα καφέ. Να /θα μου φέρεις έναν καφέ; Έφυες που δαμαί!

Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά. 1998, 1999, 2001) Η λειτουργική προοπτική της πρότασης ΘΕΜΑ και ΡΗΜΑ Ξεκίνησε το συνέδριο της Παιδαγωγικής Εταιρείας. Το συνέδριο ↑ ξεκίνησε στις εννιά. Το συνέδριο ↑το παρακολούθησαν πολλές εκπαιδευτικοί.

Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά. 1998, 1999, 2001) Η λειτουργική προοπτική της πρότασης ΕΣΤΙΑ Τον ΠΑΠΑ θέλω να δω *Τον ΠΑΠΑ θέλω να τον δω Εν τον ΠΑΠΑΝ που θέλω να δω *Εν τον ΠΑΠΑΝ που θέλω να τον δω

Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά. 1998, 1999, 2001) Ανοιχτά ζητήματα: Πώς πάμε από τη λειτουργική γραμματική περιγραφή της πρότασης στη σύνδεση με -την κειμενική λειτουργία (τον τρόπο) -την διαπροσωπική λειτουργία (τον τόνο) -την αναπαραστατική λειτουργία (το πεδίο)

Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά Λειτουργική γραμματική της ελληνικής; (Μπαμπινιώτης κ. ά. 1998, 1999, 2001) Ανοιχτά ζητήματα: Πώς ενσωματώνεται η γλωσσική ποικιλότητα;

Μια άλλη απόπειρα (Φιλιππάκη κ. ά. 2007) (www.pi-schools.gr) Η καθημερινή επικοινωνία με τους συνανθρώπους μας βασίζεται σε κάποιους κανόνες συνεργασίας: Δίνουμε ακριβώς όσες πληροφορίες είναι αναγκαίες Δίνουμε αληθείς πληροφορίες Δε λέμε άσχετα πράγματα Είμαστε σαφείς, σύντομοι, και λέμε αυτά που θέλουμε με λογική σειρά.

Μια άλλη απόπειρα (Φιλιππάκη κ. ά. 2007) (www.pi-schools.gr)

Μια άλλη απόπειρα (Φιλιππάκη κ. ά. 2007) (www.pi-schools.gr)

Μια άλλη απόπειρα (Φιλιππάκη κ. ά. 2007) (www.pi-schools.gr)

Μια άλλη απόπειρα (Φιλιππάκη κ. ά. 2007) (www.pi-schools.gr) ΑΦΗΓΗΣΗ;;;; http://drakouna.blogspot.com/2007/12/blog-post.html Mαρία η Κύπρια Αν η Μαρία η Άσχημη γυριζόταν στην Κύπρο, θα είχε την ακόλουθη υπόθεση: Έχουμε μια πρωταγωνίστρια, τη Μαρία, που πήρε το όνομα από τη γιαγιά της (πλευρά της μάνας της) που ονομάζεται Μαρούλλα. Η Μαρία είναι σπουδασμένη 4 χρόνια στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και 1 χρόνο master στο Manchester. Με τα αγγλικά της, με το πιάνο της (4 χρόνια όταν ήταν δημοτικό), με τις φιλενάδες της από το σχολείο. Το όνειρο της Μαρίας (που την κρατά ξύπνια τα βράδια διαβάζοντας ποίηση και ακούοντας Πυξ Λαξ) είναι να γίνει Κυβερνητική. Μόνιμη. Για αυτόν τον ευγενή σκοπό η Μαρία γεμίζει αβέρτα αιτήσεις σε διάφορες υπηρεσίες και διαβάζει όλη μέρα για Κυβερνητικές εξετάσεις. Ο μπαμπάς της προσπαθεί να βρει ένα κάποιο μέσο να την προωθήσει, αλλά έλα που ο γνωστός που ήξερε στο Υπουργείο Οικονομικών πέθανε από καρδία πρόσφατα και δεν ξέρει άλλον και το κόμμα που υποστηρίζει δεν βρίσκεται αυτή τη στιγμή στην εξουσία.

Μια άλλη απόπειρα (Φιλιππάκη κ. ά. 2007) (www.pi-schools.gr) Τι θα θυμάμαι για τα … επίθετα 1. Τα επίθετα μας δίνουν πληροφορίες για την ποιότητα ή την ιδιότητα των ουσιαστικών. 2. Τα επίθετα είναι πολύ χρήσιμα γιατί μας βοηθούν να περιγράψουμε με λεπτομέρεια το ουσιαστικό και να καταλάβουμε καλύτερα για ποιο ακριβώς πράγμα μιλάμε.

Προς μια πραγματικά λειτουργική γραμματική Παροδικές νεφώσεις με πιθανότητα τοπικών βροχών κυρίως στα ορεινά το μεσημέρι και το απόγευμα περιμένουμε την Παρασκευή στη Θεσσαλονίκη. Η θερμοκρασία θα κυμανθεί από 16 έως 27 βαθμούς. Οι άνεμοι στον Θερμαϊκό θα πνέουν ασθενείς. (www.meteo.gr)

Προς μια πραγματικά λειτουργική γραμματική Δελτίο καιρού ΠΕΔΙΟ: Κοινωνικά θεσμοθετημένη και αναγνωρίσιμη δραστηριότητα του δημόσιου πεδίου. Μετάδοση ακριβών πληροφοριών για ενημέρωση. ΤΟΝΟΣ: Ασυμμετρική σχέση πομπού/δέκτη. Αυθεντία του πομπού. ΤΡΟΠΟΣ: Συντομία, ακρίβεια, πολυτροπικά κείμενα, σχετικά τεχνική ορολογία.

Προς μια πραγματικά λειτουργική γραμματική Δελτίο καιρού ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Επίθετα περιγραφικά, τεχνικού περιεχομένου Δήλωση της αυθεντίας του πομπού με γραμματικά μέσα (σύνθεση, κλίση) παροδικές, ασθενείς

Προς μια πραγματικά λειτουργική γραμματική Πρωί, και λιοπερίχυτη και λιόκαλ' είναι η μέρα, κ' η Aθήνα ζαφειρόπετρα στης γης το δαχτυλίδι. Tο φως παντού, κι όλο το φως, κι όλα το φως τα δείχνει […] κοίτα, δεν αφήνει τίποτε θαμποχάραγο […] κι ο λαμπρομέτωπος ναός και μια χλωμή ανεμώνη, […] Tης Aίγινας ο κόρφος ασπρογαλλιάζει ολόχυτος, λαμποκοπά· […] Κ. Παλαμάς, Η Φλογέρα του Βασιλιά.

Προς μια πραγματικά λειτουργική γραμματική Ποίηση ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Επίθετα περιγραφικά, που δηλώνουν υποκειμενικό σχολιασμό, οπτική γωνία Δήλωση της υποκειμενικής οπτικής γωνίας του πομπού με γραμματικά μέσα (σύνθεση, φωνολογία, κλίση) λιοπερίχυτη, λίοκαλη, θαμποχάραγο, λαμπρομέτωπος, ολόχυτος…

Θέκκιου!