Σοφία Τριανταφυλλίδου Ο Ρόλος του ΣΔΕ στην Αντιστάθμιση των Ψυχοκοινωνικών Ελλειμμάτων των Έγκλειστων Εκπαιδευόμενων: Η Περίπτωση του ΣΔΕ Φυλακών Κορυδαλλού Σοφία Τριανταφυλλίδου Δρ. Ψυχολογίας Παν/μίου Κρήτης, Επιστ. Συνεργάτης ΤΕΙ Αθήνας, Σύμβουλος Ψυχολόγος ΣΔΕ Φυλακών Κορυδαλλού

Η ψυχο-κοινωνική ταυτότητα των έγκλειστων αλλάζει: Κατά τη διάρκεια της φυλάκισης λαμβάνει χώρα μια σταδιακή διαδικασία μετασχηματισμού της ταυτότητας. Η ψυχο-κοινωνική ταυτότητα των έγκλειστων αλλάζει: (α) ανάλογα με τις εμπειρίες μέσα στο μικρόκοσμο της φυλακής. Σύμφωνα με παλαιές και πρόσφατες ερευνητικές εργασίες, η ζωή στη φυλακή αυξάνει τα επίπεδα στρες ενώ μειώνει την αυτοεκτίμηση και διάφορες πτυχές κοινωνικότητας, όπως η διάθεση για κοινωνικές σχέσεις και για προσοφρά βοήθειας προς τους άλλους (Bonta & Gendreau, 1990, Haney, 2001). Επιπλέον, η προσαρμογή στη φυλακή σχεδόν πάντα απαιτεί τη δημιουργία συνηθειών σκέψης και δράσης και προτύπων αλληλεπίδρασης που μπορούν να είναι δυσλειτουργικά για τη μετέπειτα επανένταξη. (β) ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο οι έγκλειστοι αρχίζουν να βλέπουν τον εαυτό σε σχέση με τον «έξω κόσμο» (Thoits, 1982). Σημαντική είναι η επίδραση των κοινωνικών πεποιθήσεων και νοημάτων που αποδίδει η κοινωνική σκέψη στον εγκλεισμό.

Θέματα που διερευνήθηκαν: (α) οι εμπειρίες των εκπαιδευόμενων από την παραδοσιακή σχολική εκπαίδευση (β) τα βασικότερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν στο παρόν (γ) ο τρόπος αντίληψης του εαυτού τους και του κοινωνικού κόσμου και τα συναφή συναισθήματα (δ) η εμπειρία του ΣΔΕ και το νόημά της για τα ίδια τα άτομα.

Πίνακας 1: Ηλικίες εκπαιδευόμενων Ηλικιακή ομάδα Γυναίκες (ν=17) Άνδρες (ν=33) Σύνολα (Ν=50) 22-28 18% 34% 52% 29-34 6% 24% 30% 35-40 4% 10% 41-46 8% Πίνακας 1: Ηλικίες εκπαιδευόμενων

- Επάγγελμα / Απασχόληση πριν τη φυλάκιση ν1=17 (γυναίκες, ελληνίδες) Επάγγελμα / Απασχόληση πριν τη φυλάκιση ν1=17 (γυναίκες, ελληνίδες) ν2=17 (άνδρες, έλληνες) ν3=16 (άνδρες, αλβανοί) Σύνολα N=50 Επιχειρηματίες 2% 8% 12% Ιδ. υπάλληλοι 14% 10% 6% 30% Τεχνίτες - 4% 18% Ανειδ. εργάτες Άνεργοι 34% Πίνακας 2. Επαγγελματική κατάσταση πριν τη φυλάκιση

- Oικογενεια-κή κατάσταση ν1=17 (γυναίκες, ελληνίδες) ν2=17 (άνδρες, έλληνες) ν3=16 (άνδρες, αλβανοί) Σύνολα N=50 Άγαμοι 20% 24% 18% 62% Έγγαμοι 8% 4% Διαζευγμένοι 6% - 10% Αρραβώνας ή σοβαρή σχέση 2% Πίνακας 3. Τρέχουσα Οικογενειακή Κατάσταση

«Δεν τα πήγαινα καθόλου καλά… δεν διάβαζα, δεν ήξερα τίποτα και ντρεπόμουν να πάω σχολείο.» (Πρωτ. 13) «Από μικρός ήθελα να δείχνω κακός και σκληρός, από τότε που αρχίζαμε να κάνουμε βόλτες στις γειτονιές… να κάνω καυγάδες, τσαμπουκάδες, να επιδιώκω κάτι που δεν με έκανε αγαπητό... Στο σχολείο, με είχαν αποβάλλει δια παντός… Κανείς δε βρέθηκε να μου μιλήσει, ούτε γονείς, ούτε δάσκαλοι δεν με βοήθησαν, το μόνο που ήθελαν οι δάσκαλοι ήταν να με ξεφορτωθούν, να μην ενοχλώ την τάξη.» (Πρωτ. 21) «Από 12 χρονών βγήκα για δουλειά … Γι’ αυτό σταμάτησα το σχολείο. Έχει μεγαλύτερη σημασία να έχει η οικογένειά σου ένα πιάτο φαί, παρά το σχολείο…» (Πρωτ. 18) «10 χρονών, ο πατέρας μου, μου είπε, τι θέλεις, λεφτά ή σχολείο κι εγώ του είπα λεφτά…» (Πρωτ. 23) «Εγώ δεν είχα παιδική ηλικία. Από μικρός ήμουν μέσα στην παρανομία…» (Πρωτ. 24) «Ο πατέρας και η γιαγιά μου δεν έδιναν μεγάλη σημασία στα σχολεία… ήταν σε δεύτερη μοίρα και όταν σταμάτησα δεν μου είπε κανείς τίποτα …» (Πρωτ. 25) «Δεν ήθελα να διαβάζω, ήθελα να ζήσω τη ζωή μου… να μπορώ να πάω για έναν καφέ ή σε ένα εστιατόριο…» (Πρωτ. 50).

Πίνακας 4. Εκλαμβανόμενες αιτίες εγκλεισμού Γυν. (Έλλ.) Άνδρες (Έλλ.) Άνδρες (Αλβ.) Παράδειγμα Προσωπικά χαρακτηρι-στικά 16% 24% 6% «Ήμουν ατίθαση… αυτό φταίει για όλα» (Πρωτ. 11), «Σαν χαρακτήρας είμαι περιπετειώδης… γι’ αυτό και βρέθηκα εδώ που βρέθηκα…» (Πρωτ. 19) Οικογενειακό περιβάλλον -γνωστοί 10% 2% - «Εμένα δε με κρατούσε το σπίτι. Γίνονταν πολλά που μ’ ενοχλούσαν ….» (Πρωτ. 6), «Ήθελα να είμαι καλή με τους άλλους …» (Πρωτ. 10) Σχέση με το ναρκωτικό 8% 4% «Με αυτά που έπαιρνα δεν καταλάβαινα τι κάνω.» (Πρωτ. 5), «Δεν ξέρω πώς μπλέχτηκα σε όλ’ αυτά. Το ναρκωτικό είναι άτιμο πράγμα.» (Πρωτ. 45). «Το δέλεαρ του εύκολου χρήματος» «Έβλεπα άλλους να βγάζουν εύκολα λεφτά κι αναρωτιόμουν… είμαι χαζός και δουλεύω όλη μέρα για 30 ευρώ;» (Πρωτ. 35) Εθνικότητα 12% «Το λάθος μου ήταν ότι τόλμησα, εγώ, ένας αλβανός, να ζητήσω περισσότερα απ’ όσα θα μπορούσαν να μου επιτρέψουν…» (Πρωτ. 37)

Πίνακας 5. Ψυχοκοινωνικός Αντίκτυπος της Εμπειρίας της Φυλάκισης Γυν. (Έλλ.) Άνδρ. (Αλβ.) Παράδειγμα Φόβος, αγωνία 34% 32% «Φοβάμαι πολλά πράγματα… το σκοτάδι, τη νύχτα, μη μου συμβεί κάτι κακό.» (Πρωτ. 8) Ενοχές 28% 20% 18% «Κανονικά εγώ θα έπρεπε τώρα να δουλεύω και να στέλνω χρήματα … όχι να περιμένω από κείνους να μου στείλουν…» (Πρωτ. 50). Αίσθημα θυματοποίη-σης 10% «Δεν μπορώ να πω όχι σε κανέναν. Κάνω όλες τις δουλειές μέσα στο κελί … δεν μου το ανταποδίδουν…» (Πρωτ. 2) Καχυποψία - Άμυνες 22% 14% 8% «Γυμνάζομαι πάρα πολύ, ώστε άμα χρειαστεί να μη μπορεί να τα βάλει κανένας μαζί μου…» (Πρωτ. 20). Κοινωνική απόσυρση «Θέλω να πάω πάνω σε ένα βουνό, να μη βλέπω άνθρωπο...» (Πρωτ. 2), «Κάνω πως βλέπω τηλεόραση για να αποφύγω τις κουβέντες.» (Πρωτ. 50). Αίσθημα απώλειας ελέγχου 26% «Δεν μπορείς να ελέγξεις τη ζωή σου… Ώρες - ώρες νομίζω ότι τίποτα δεν έχει νόημα και δεν διορθώνεται…» (Πρωτ. 2) Σωματοποίη-ση - στρες 12% «Στην αρχή πεταγόμουν στον ύπνο μου, δεν μπορούσα να αναπνεύσω…» (Πρωτ. 23)

Πίνακας 6. Αισθήματα υποστήριξης - εγκατάλειψης Γυν. (Έλλ.) Άνδρες (Έλλ.) Άνδρες (Αλβ.) Παράδειγμα Εγκατάλειψη από τους φίλους και τον περίγυρο 34% 32% «Το μόνο καλό της φυλακής είναι ότι μαθαίνεις ποιοι είναι οι πραγματικοί σου φίλοι. Άνθρωποι που υποτίθεται ότι ήταν οι κολλητοί μου, δεν μου έστειλαν ούτε μια κάρτα…» (Πρωτ. 21) Εγκατάλειψη από την οικογένεια 20% 8% - «Οι γονείς μου, μου κλείνουν το τηλέφωνο… Σκέπτονται ότι αν με εγκαταλείψουν, αυτό θα μου κάνει καλό… Αυτό που μου λείπει είναι η αγάπη.» (Πρωτ. 4) Υποστήριξη από την οικογένεια 4% 26% 30% «Από τότε που φυλακίστηκα η μητέρα με στηρίζει. Είναι πάντα δίπλα μου…» (Πρωτ. 19). Ανοχή οικογένειας 10% 2% «Τι να κάνουν… κάνουν υπομονή και περιμένουν να βγω…» (Πρωτ. 9).

«Ο κόσμος εδώ αν έχεις κάνει φυλακή σε αποφεύγει «Ο κόσμος εδώ αν έχεις κάνει φυλακή σε αποφεύγει. Αλλά στην Αλβανία δεν είναι έτσι. Τον άνθρωπο που έχει κάνει φυλακή τον συμπονάνε … επειδή είναι πολλοί που έχουνε ζήσει τα ίδια πράγματα … έχουνε έρθει εδώ σε πολύ μικρή ηλικία, έχουνε δουλέψει κι έχουνε περάσει κι από τη φυλακή» (Πρωτ. 45).

Πίνακας 7. Σχέσεις με το άλλο φύλο μετά τη φυλάκιση Γυν. (Έλλ.) (ν=4)* Άνδρες (Έλλ.) (ν=12)* Άνδρες Αλβ.) (ν=14)* Παράδειγμα Διατήρηση γάμου / σοβαρής σχέσης 8% 10% «Η γυναίκα μου βάζει κάτω πολλές. Έχει πολλή υπομονή, έχει περάσει πολλά μαζί μου. Της οφείλω πολλά…» (Πρωτ. 34). Εγκατάλειψη από τον/τη σύζυγο ή σύντροφο - 2% «Μόλις μπήκα φυλακή, οι γονείς της την έπεισαν να με αφήσει… Την δικαιολογώ.» (Πρωτ. 18) Διάλυση σχέσης με δική του/της πρωτοβουλία 16% «Μόλις μπήκα μέσα χώρισα… θα είχα τύψεις αν την κρατούσα, από τη στιγμή που δεν είχαμε παιδί…» (Πρωτ. 42) *: αριθμός ατόμων που ήταν παντρεμένοι ή είχαν μια σοβαρή σχέση.

«Φοβάμαι να την πάρω τηλέφωνο… νευριάζω και της μιλάω απότομα χωρίς λόγο. Ξέρω ότι είναι πιστή, αλλά μέσα μου νιώθω αμφιβολία.» (Πρωτ. 35) «Φοβάμαι ότι η κοπέλα μου έχει κάνει πολλά για εμένα και τώρα θα είμαι αναγκασμένος να της το ανταποδώσω …» (Πρωτ. 36) «Αυτό που κουράζει είναι και οι συμπεριφορές που έχεις μέσα στη φυλακή. Θέλεις να ξέρεις συνέχεια που ήταν, που πήγε, με ποιον μίλησε… Όταν κατάλαβα ότι της κάνω έλεγχο, άρχισα από μόνος μου να παίρνω τηλέφωνο πιο αραιά. Εκείνη παραπονιέται, αλλά της έχω εξηγήσει γιατί το κάνω…» (Πρωτ. 51).

Πίνακας 8. Φόβοι για το μέλλον (μετά την αποφυλάκιση) Γυν. (Έλλ.) Άνδρες (Έλλ.) Άνδρες (Αλβ.) Παράδειγμα Φόβος στιγμα-τισμού λόγω της φυλάκισης 30% 24% 4% «Αυτό που με ανησυχεί δεν είναι η φυλακή που βγάζω… είναι το αύριο, το πώς θα με αντιμετωπίζουν…» (Πρωτ. 19) Φόβος στιγμα-τισμού λόγω της εθνικότητας - «Πλέον γνωρίζω καλύτερα ελληνικά, παρά αλβανικά… αλλά έχει τύχει να χάσω δουλειές επειδή ήμουν από την Αλβανία...» (Πρωτ. 36) Προσαρμογή στον επαγγελματικό κόσμο 12% «Δεν θα μου είναι εύκολο … ξέρω πως θα χρειαστεί να δουλεύω όλη την ημέρα για 20 ευρώ.» (Πρωτ. 17) Κοινωνική προσαρμογή 18% 22% 6% «Όταν βγω, στην αρχή φοβάμαι πως δεν θα καταλαβαίνω ούτε τα φανάρια στο δρόμο» (Πρωτ. 13)

«Είμαι βέβαιη πως το ότι έκανα φυλακή θα με ακολουθεί… μπορεί μπροστά σου να μην το πουν, πίσω σου όμως, όταν θα πάει ο άλλος σπίτι του στο τραπέζι θα το συζητάει…» (Πρωτ. 1) «Σαν σκουπίδια μας βλέπουν οι έξω…» (Πρωτ. 3) «Φοβάμαι ότι δεν θα μπορώ πια να κυκλοφορώ με το κεφάλι ψηλά…» (Πρωτ. 8) «Ο έξω κόσμος … πιστεύω ότι μόλις βγω … θα κάνουν ότι μπορούν για να με πληγώσουν…» (Πρωτ. 9) «Αυτό που με ανησυχεί δεν είναι η φυλακή που βγάζω. Ξέρω πως τη βγάζω, άνετα. Αυτό που με απασχολεί είναι το αύριο, το πώς θα με αντιμετωπίζουν, αν θα βρω δουλειά ή θα λένε όλοι «α, αυτός ήταν φυλακή…» (Πρωτ. 19) «Όταν βγω, με προβληματίζει πολύ τι θα λένε οι άλλοι για εμένα. Πιστεύω πως θα λένε πολλά. Δεν θα με εμπιστεύονται… οι γνωστοί μου δεν θα με αντιμετωπίζουν το ίδιο πια.» (Πρωτ. 33).

«Πλέον γνωρίζω καλύτερα ελληνικά, παρά αλβανικά… αλλά έχει τύχει να χάσω δουλειές επειδή ήμουν από την Αλβανία. Ακόμη κι ένας φίλος μου, Αλβανός, που έχει φοβερό λέγειν και πολλά πτυχία και που γοητεύει όλους όταν τους μιλάει, μόλις έλεγε την καταγωγή του είχε το ίδιο πρόβλημα… Αλλά εγώ δεν είπα ποτέ ψέματα, όπως κάνουν άλλοι που το κρύβουν. Για μένα, αν απαρνηθείς την καταγωγή σου, απαρνιέσαι την ύπαρξή σου, προσποιείσαι ότι είσαι ένας άλλος… Το σωστό θα ήταν να είσαι ειλικρινής και να πεις την αλήθεια, ίσα ίσα για να δώσεις στον άλλον και επιχειρήματα, να καταλάβει ότι δεν πρέπει να φοβάται όλους τους Αλβανούς….» (Πρωτ. 36).

Πίνακας 9. Προσδοκίες για το μέλλον και συνεισφορά του σχολείου Παράδειγμα Αίσθημα αυτενέργειας «Στο σχολείο νιώθω ότι δημιουργώ. Πιστεύω ότι είναι μια αρχή για να αλλάξω τη ζωή μου. Μπορεί να έγιναν κάποια λάθη, αλλά δεν έχω αμφιβολία πως όταν βγω θα τα καταφέρω…» (Πρωτ. 15) Πίστη στις ατομικές ικανότητες «Ξέρω ότι μπορώ να κάνω πολλά, δε φοβάμαι τον εαυτό μου, θα δουλέψω και θα φτιάξω τη ζωή μου από την αρχή…» (Πρωτ. 50), «Όταν θα βγω, πιστεύω πως μπορώ να τα καταφέρω. Πιστεύω στον εαυτό μου και στις ικανότητές μου…» (Πρωτ. 51) Αλλαγή δυσλειτουργικών πεποιθήσεων «Τώρα μπορώ να δω τη συμπεριφορά που είχα τότε και ενώ τότε νόμιζα πως είμαι μάγκας με αυτόν τον τρόπο, τώρα βλέπω ότι ήμουν ξεφτίλας. Με το να κάνεις καυγάδες τελικά εσύ ο ίδιος ξεφτιλίζεσαι. Αλλά τότε δεν μπορούσα να το καταλάβω, νόμιζα ότι έτσι είμαι κάποιος.…» (Πρωτ. 21) Εμπιστοσύνη «Μπορώ να εμπιστευτώ τους καθηγητές μου στο σχολείο… Δεν φοβάμαι να πω τις απόψεις μου μπροστά στους άλλους.» (Πρωτ. 12) Ανάγκη προσφοράς «Μόλις βγω, θα δουλέψω για την οικογένειά μου… Θέλω να μην στερηθούν άλλο.» (Πρωτ. 18), «Να βοηθήσω τη μάνα μου … να κάνω μια οικογένεια για να δώσω όλα αυτά που δεν είχα εγώ σαν παιδί …» (Πρωτ. 24), «Όταν βγω θέλω να δουλέψω τίμια γιατί σέβομαι την οικογένειά μου. Θέλω να αλλάξω τη ζωή μου» (Πρωτ. 49).

«Νόμιζα πως είμαι ένα σκουπίδι, πως δεν κάνω για την κοινωνία και με όλ’ αυτά που έκανα προσπαθούσα να γίνω κάποιος. Στο σχολείο άλλαξα γνώμη. Τώρα ξέρω ότι είμαι κάποιος, ότι μπορώ να κάνω πολλά πράγματα και ότι η ζωή μου έχει νόημα..» (Πρωτ. 24)

«Το μόνο που σκέφτομαι είναι πότε θα βγω για να μπορέσω να δουλέψω, να τους προσφέρω ό,τι δεν έχω δώσει μέχρι τώρα… ανυπομονώ να βγω για να επανορθώσω όσο μπορώ και κάθομαι στα κάρβουνα…» (Πρωτ. 9)

«Μπορεί να έγιναν κάποια λάθη, αλλά δεν έχω αμφιβολία πως όταν βγω θα τα καταφέρω. Ξέρω ότι μπορώ να κάνω πολλά, δε φοβάμαι τον εαυτό μου, θα δουλέψω και θα φτιάξω τη ζωή μου από την αρχή…» (Πρωτ. 50)

Ψυχοκοινωνικό πρόβλημα Στρατηγική αντιστάθμισης (ΣΔΕ) Πίνακας 10: Αντιστάθμιση των ψυχοκοινωνικών ελλειμμάτων μέσω της εκπαίδευσης στο ΣΔΕ Ψυχοκοινωνικό πρόβλημα Στρατηγική αντιστάθμισης (ΣΔΕ) Κοινωνική απόσυρση, «κλείσιμο», καχυποψία (ο κόσμος ως «ένα εχθρικό μέρος») Ένταξη σε ομάδα (ομαδοσυνεργατική μάθηση), εμπιστοσύνη, συνεργασία Μειωμένη πρωτοβουλία – αίσθημα αυτενέργειας Υπεύθυνη συμμετοχή στην ομάδα, αυτοέκφραση, στοχοθεσία, οργάνωση σκέψεων Καταστολή συναισθημάτων Συναισθηματική έκφραση (καλλιτεχνικές δραστηριότητες, συμβουλευτική …) Απώλεια αυτοεκτίμησης Αίσθηση αποτελεσματικότητας μέσω των εκπαιδευτικών επιτευγμάτων Αλλαγή ερμηνείας μέσω της συμβουλευτικής Αίσθηση εγκατάλειψης Υποστήριξη στις προσπάθειες Φόβος στιγματισμού Εμπειρίες θετικής αντιμετώπισης. Ενημέρωση - Θετική διασπορά (προς την ευρύτερη κοινωνία) Φόβος προσαρμογής στον «έξω κόσμο» Σύνδεση με θέματα του «έξω κόσμου» Άγχος επαγγελματικής αποκατάστασης Επαγγελματική συμβουλευτική

Σας ευχαριστούμε