Ψυχοπαιδαγωγική του Αναδυόμενου Γραπτού Λόγου Εαρινό εξάμηνο 2018-19 Γρηγοράκης Γιάννης i.grigorakis@edc.uoc.gr

Οριοθέτηση της έννοιας του αναδυόμενου γραπτού λόγου - γραμματισμού Η προσέγγιση του αναδυόμενου γραμματισμού μέσα από κοινωνικο-πολιτισμικό και επιστημολογικό πλαίσιο εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 80 Η προσέγγιση αυτή επιχείρησε να ερμηνεύσει τους τρόπους: πώς τα μικρά παιδιά αλληλεπιδρούν με διάφορες όψεις του γραπτού λόγου που τα περιβάλλουν και το πώς καταφέρνουν να εμπλέκονται με αυτές ενεργά, ώστε αργότερα να μαθαίνουν να διαβάζουν και να γράφουν αποτελεσματικά με ένα συμβατικό τρόπο

Βασίζεται σε δύο συμπληρωματικές προσεγγίσεις της ανάπτυξης του παιδιού: Στις παραδοχές των νέο-Πιαζετιανών, που τονίζουν την ανακάλυψη και κατάκτηση του γραμματισμού μέσα από τις απόπειρες των ίδιων των παιδιών να γράψουν και να διαβάσουν Στις απόψεις των υποστηρικτών της θεωρίας του Vygotsky που αναγνωρίζουν ότι τα μικρά παιδιά μαθαίνουν μέσα από την αλληλεπίδραση με το κοινωνικό περιβάλλον και πιο ενημερωμένους ενήλικες

Ο γραμματισμός δεν θεωρείται πλέον μια γνωστική δεξιότητα που πρέπει να κατακτηθεί, αλλά ως μια σύνθετη κοινωνική, ψυχολογική και γλωσσική δραστηριότητα Ως ανάδυση του γραμματισμού ορίζονται όλες οι συμπεριφορές ανάγνωσης και γραφής των μικρών παιδιών που προηγούνται του συμβατικού γραμματισμού και εξελίσσονται μαζί μ’ αυτόν

Ο όρος Αναδυόμενος Γραμματισμός χρησιμοποιείται για να δηλώσει την ιδέα ότι η ανάπτυξη του γραμματισμού αποτελεί μια αναπτυξιακή συνέχεια που έχει τις ρίζες της πολύ νωρίς στη ζωή του παιδιού Περιλαμβάνει δεξιότητες, γνώσεις και στάσεις που θεωρούνται οι αναπτυξιακοί προάγγελοι των συμβατικών μορφών γραμματισμού αλλά είναι ταυτόχρονα γνήσιες συμπεριφορές ανάγνωσης και γραφής

Η κατάκτηση των δεξιοτήτων γραφής και ανάγνωσης ξεκινά πολύ νωρίς, πριν την έναρξη της συστηματικής διδασκαλίας Η ανάγνωση είναι μια μακρόχρονη, ενιαία, αδιαίρετη διαδικασία που αρχίζει με τη γέννηση και συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου Ένα συνεχές που έχει τις ρίζες του στην πρώιμη βρεφική και νηπιακή ηλικία ο κορμός και τα κλαδιά του οποίου, αναπτύσσονται σε ολόκληρη τη ζωή του ανθρώπου Όλες οι μορφές συμπεριφοράς που εκδηλώνει το παιδί στην προσπάθειά του να κατακτήσει το γραπτό λόγο, δημιουργούν τις ρίζες της ανάγνωσης και της γραφής, οι οποίες αναπτύσσονται και τρέφουν το δέντρο του γραμματισμού, με τη συμβολή του κοινωνικού περιβάλλοντος

Τα παιδιά αρχίζουν να αναπτύσσουν συνειδητή γνώση για τη δομή και τις λειτουργίες του γραπτού λόγου πολύ νωρίς Ένας αξιόλογος αριθμός ερευνών αποδεικνύει ότι το παιδί μπορεί να κατακτήσει την αναγνωστική δεξιότητα ακόμη και στην ηλικία των 3 ετών, αν το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει είναι ευνοϊκό Τα παιδιά όπως δομούν τις αντιλήψεις τους σε άλλες περιοχές μάθησης, με τον ίδιο τρόπο κατασκευάζουν και τις αντιλήψεις τους για το γραπτό λόγο, με τη συμμετοχή τους σε μια εγγράμματη κοινωνία Σε πολύ μικρή ηλικία, 2-3 ετών, μπορούν να ανακαλύπτουν τις λειτουργίες των γραπτών κειμένων και να μιμούνται αναγνωστικές συμπεριφορές

Σε ένα αρχικό στάδιο οι μικροί αναγνώστες εξαρτώνται από κάποιον ενήλικο που τους διαβάζει κείμενα δυνατά Κατόπιν αρχίζουν να θυμούνται οικείες λέξεις ή απλές προτάσεις και να τις συνδέουν με όσα τους διαβάζουν οι ενήλικοι (συμμετοχική ανάγνωση) Βαθμιαία συνδέουν την ιστορία με το κείμενο, το οποίο αρχίζουν να «διαβάζουν» με τη βοήθεια των εικόνων Σε ένα τελικό στάδιο τα παιδιά διαβάζουν, ανεξάρτητα πλέον, άγνωστα κείμενα

Οι δεξιότητες της ανάγνωσης και της γραφής είναι αλληλένδετες και αναπτύσσονται ταυτόχρονα Η αντίληψη ότι η ανάγνωση προηγείται της γραφής ή το αντίστροφο είναι λανθασμένη. Οι δύο αυτές δεξιότητες συνδέονται άμεσα, σε όλες τις εκφάνσεις τους, ακόμη και στο ζήτημα της κατανόησης και της εκμάθησής τους Ακολουθούν συμπληρωματικές πορείες. Καθεμιά υποστηρίζει και ενδυναμώνει την κατάκτηση της άλλης. Η ικανότητα χρήσης της προφορικής γλώσσας σχετίζεται με την ανάπτυξη της αναγνωστικής δεξιότητας και τους τρόπους που χρησιμοποιούν τα παιδιά, όταν γράφουν

Το παιδί πρέπει να αντιληφθεί, πέρα από τις λειτουργίες και τις χρήσεις της γραπτής γλώσσας: τα διακριτά χαρακτηριστικά των γραμμάτων τις σχέσεις ανάμεσα στις τυπικές όψεις του γραφημικού συστήματος και την προφορική γλώσσα τα δομικά χαρακτηριστικά της γραπτής επικοινωνίας τη συναφή απομάκρυνση του γραπτού λόγου από το πλαίσιο μέσα στο οποίο επιτελείται η επικοινωνία αυτή

Οι αναγνωστικές εμπειρίες επηρεάζουν και τον προφορικό λόγο και οι αναπτυσσόμενες αναγνωστικές δεξιότητες επηρεάζουν τη γραφή Η γραφή με τη σειρά της βελτιώνει τις αναγνωστικές δεξιότητες

Η συνειδητοποίηση των λειτουργιών και της δομής της γραπτής γλώσσας αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα στην κατάκτηση της μάθησης ανάγνωσης και γραφής Οι λειτουργίες του γραπτού λόγου αποτελούν, όπως και η δομή του, αναπόσπαστο μέρος της κατάκτησης του γραμματισμού, κατά τα πρώτα παιδικά χρόνια Η συνειδητοποίηση των λειτουργιών της γραπτής γλώσσας είναι πρώτης προτεραιότητας γνώση για το παιδί που προσεγγίζει τη μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής Επιτυγχάνεται μέσα από την παρατήρηση της χρήσης του γραπτού λόγου και των σκοπών που εξυπηρετεί

Για να προσεγγίσει τη γραπτή γλώσσα ο μελλοντικός αναγνώστης πρέπει να έχει: σαφή γνώση των συμπεριφορών που υιοθετεί κάποιος που διαβάζει ή γράφει να συνειδητοποιήσει τη λειτουργία του προφορικού λόγου ως επικοινωνιακού εργαλείου να έχει καθαρή σκέψη πάνω σε ότι αφορά τη μορφή του γραπτού λόγου και του κώδικά της

Τα παιδιά γνωρίζουν τη γραπτή γλώσσα μέσα στο περιβάλλον τους, όπου χρησιμοποιείται συχνά ως μέσο επικοινωνίας και πρόσκτησης πληροφοριών Δομούν έννοιες σχετικές με το γραπτό λόγο Σκέπτονται πάνω σ’ αυτόν, αποκτώντας έτσι μια μεταγλωσσική ευαισθητοποίηση από πολύ νωρίς, πριν την επίσημη διδασκαλία Η ανάγνωση ξεκινά υποστηριζόμενη από το οικείο πλαίσιο, μέσα στο οποίο απαντώνται τα γραπτά σύμβολα και σταδιακά βασίζεται, ολοένα και περισσότερο στις γλωσσικές πληροφορίες Η ικανότητα των παιδιών να αντλούν νόημα από το κείμενο, με τη βοήθεια των συμφραζόμενων και των μη λεκτικών πληροφοριών φαίνεται από την αναγνώριση λέξεων πριν να είναι ικανά να διαβάζουν με το συμβατικό τρόπο

Η λειτουργία προηγείται της δομής στη μάθηση της ανάγνωσης Τα παιδιά, καθώς αναπτύσσονται, διαμορφώνουν 3 σημαντικές αρχές, συμμετέχοντας σε αναγνωστικά γεγονότα και αποκτούν πλούσιες εμπειρίες γύρω από το γραπτό λόγο

(α) Τις σημασιολογικές ή συσχετιστικές αρχές με ποιο τρόπο το νόημα καθώς και η προφορική γλώσσα αντιπροσωπεύονται στο γραπτό λόγο τη συσχέτιση προφορικής και γραπτής γλώσσας για την αναπαράσταση νοημάτων

Μαθαίνουν να συνδέουν το γραπτό λόγο με τη σημασία που εμπεριέχει και όπου είναι απαραίτητο, με τον προφορικό λόγο Αναπτύσσουν τη γνώση ότι ορισμένα τμήματα της γραπτής γλώσσας (λέξεις, γράμματα, ιδέες, εικόνες, σύμβολα κτλ.) αντιπροσωπεύουν νοήματα Ανακαλύπτουν τις σχέσεις ανάμεσα στη γραφή και τα αντικείμενα που αντιπροσωπεύει, τον προφορικό λόγο και την ορθογραφία Μπορούν να επαναλάβουν αυτολεξεί μια ιστορία που τους διάβασε κάποιος, γνωρίζουν δηλαδή πώς να αναπαραστήσουν τη μορφή με το νόημά της

(β) τις λειτουργικές αρχές Αφορούν την κατανόηση των σκοπών και της λογικής του γραπτού λόγου Η ανάπτυξη των λειτουργικών αρχών επηρεάζεται από το βαθμό στον οποίο τα αναγνωστικά γεγονότα είναι σημαντικά και σκόπιμα για το παιδί Θετικές ή αρνητικές δηλώσεις των γονέων επιδρούν επίσης στην κατανόηση των λειτουργιών του γραπτού λόγου Τα παιδιά παράγουν ή αναγνωρίζουν το όνομά τους μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο Αναγνωρίζουν ή αποκαλούν με ονόματα παραπλήσια με τα κανονικά τους καταστήματα ή προϊόντα

Οι γραπτές παραγωγές των παιδιών πριν φοιτήσουν στο σχολείο εκφράζουν μηνύματα ή ανησυχίες τους ή είναι προσκλήσεις για τα αδέρφια τους Η ανάπτυξη των λειτουργικών αρχών είναι φανερή στο παιχνίδι στο οποίο συμμετέχουν τα παιδιά πριν φοιτήσουν στο σχολείο, όπου αναπαριστάνουν διάφορα πρόσωπα, χρησιμοποιώντας κατάλληλα δραστηριότητες γραμματισμού Η κατανόηση και η πραγματική χρήση της γραπτής γλώσσας εμφανίζεται αναμφίβολα μέσα από το παιχνίδι μεταξύ 2-6 ετών

(γ) Τις γλωσσικές αρχές Αφορούν τον τρόπο οργάνωσης του γραπτού λόγου, ώστε να επιτυγχάνεται η επικοινωνία (συστήματα της γλώσσας) Αποδεικνύεται ότι τα παιδιά κάνουν υποθέσεις για τα απαραίτητα για το γραπτό λόγο γλωσσικά συστήματα Η αποκωδικοποίηση των γραπτών συμβόλων είναι διαδικασία που αφορά τα πρώτα στάδια της αναγνωστικής συμπεριφοράς Η ανάγνωση όμως ακόμη και σε αρχικό στάδιο είναι μια διαδικασία που κινητοποιείται από την αναζήτηση και άντληση νοήματος, από την επίγνωση του σκοπού και της λειτουργικής αξίας της

Ο γραμματισμός κατακτάται με την ενεργή συμμετοχή σε καθημερινές δραστηριότητες και την ανταπόκριση στο γραπτό λόγο του κοινωνικού περιβάλλοντος Η θεωρία του αναδυόμενου γραμματισμού δίνει μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων γραμματισμού μέσα σε πραγματικές καταστάσεις, με δραστηριότητες που αφορούν την καθημερινή ζωή (σε αυτήν η ανάγνωση και η γραφή χρησιμοποιούνται για την επίτευξη κάποιων συγκεκριμένων στόχων) και στην ενεργή συμμετοχή των παιδιών στη μάθηση

Η ικανότητα άντλησης νοήματος ή σύνθεσης ενός μηνύματος στη γραπτή γλώσσα, αποκτάται από τα παιδιά μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης με τους γονείς τους ή άλλα εγγράμματα άτομα στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν ή να εκφράσουν νοήματα ιδέες ή συναισθήματα Εμπειρίες, απόψεις, στάσεις Κατακτούν τις δεξιότητες γραφής και ανάγνωσης επειδή αναζητούν συνειδητά και ενεργά τη γνώση, με κίνητρο την εσωτερική τους επιθυμία και όχι κάποια εξωτερική επιβολή Από την πρώτη παιδική ηλικία συνειδητοποιούν τις λειτουργίες της γραπτής γλώσσας κι ανακαλύπτουν τρόπους να τη χρησιμοποιούν μέσα από την επαφή τους με το περιβάλλον τους

Αν και κάθε παιδί δομεί και διαμορφώνει τις αντιλήψεις του για το γραπτό λόγο εσωτερικά, δεν μπορεί να αγνοηθεί η αποφασιστικής σημασίας υποστήριξη που παρέχεται από το οικογενειακό και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον γενικότερα, συμπεριλαμβανομένων και των αλληλεπιδράσεων με πιο εγγράμματα άτομα Οι αλληλεπιδράσεις αυτές δίνουν την ευκαιρία για δραστηριότητες που προωθούν την ανάδυση του γραμματισμού Από τη σκοπιά του αναδυόμενου γραμματισμού ο ρόλος της οικογένειας και του νηπιαγωγείου αλλάζει και γίνεται περισσότερο υποστηρικτικός και καθοδηγητικός

Ο γραμματισμός και η εκμάθησή του είναι κοινωνικές δραστηριότητες Για ένα αντικείμενο κυρίως πολιτιστικό και κοινωνικό η παρουσία και συμβολή του περιβάλλοντος είναι ουσιαστική Όλες οι ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες είναι εσωτερικοποιημένες κοινωνικές σχέσεις (Vygotsky) Οι εμπειρίες των παιδιών γύρω από το γραπτό λόγο πριν καν φοιτήσουν στο σχολείο, είναι αναρίθμητες και η φύση τους είναι πρωταρχικά κοινωνική

Συμπερασματικά Η ανάπτυξη του γραμματισμού είναι μια μακρά διαδικασία έχει τις ρίζες της στην κοινωνική αλληλεπίδραση, μέσα στην οποία τα παιδιά γεννήθηκαν, κατά τη διάρκεια της οποίας δομείται η γνώση για το γραπτό λόγο από τα ίδια τα παιδιά, με την ενεργή συμμετοχή τους σε καθημερινές πράξεις με νόημα και όχι με την απλή μίμηση των ενηλίκων ή την αποστήθιση, την κοινωνική τους αλληλεπίδραση με τους ενήλικους σε πραγματικές καταστάσεις γραφής και ανάγνωσης, τις εξερευνήσεις του γραπτού λόγου την αξιοποίηση του τρόπου χρήσης του από τους ενήλικους και κυρίως τους γονείς τους

Γνώσεις, δεξιότητες και μορφές συμπεριφοράς αναδυόμενου γραπτού λόγου-γραμματισμού

Δεξιότητες προφορικού λόγου – βασικές γλωσσικές δεξιότητες Λεξιλόγιο Αφηγηματικές δεξιότητες Κατανόηση λόγου

Δεξιότητες Προφορικού Λόγου Βασικές γλωσσικές δεξιότητες, οι οποίες αποτελούν θεμελιώδεις δεξιότητες για τη μάθηση του συμβατικού γραπτού λόγου Οι δεξιότητες αυτές προέρχονται από το ευρύτερο πεδίο της γλωσσικής ανάπτυξης του παιδιού και περιλαμβάνουν το λεξιλόγιο, την κατανόηση λόγου και τις αφηγηματικές δεξιότητες Το λεξιλόγιο περιλαμβάνει δεξιότητες σχετικές με το εκφραστικό (παραγωγή λέξεων) και προσληπτικό ή δεκτικό (κατανόηση της σημασίας λέξεων) λεξιλόγιο

Α. Το εκφραστικό λεξιλόγιο Β. Το δεκτικό λεξιλόγιο Τύποι λεξιλογίου Α. Το εκφραστικό λεξιλόγιο Β. Το δεκτικό λεξιλόγιο Αν και το λεξιλόγιο ενός ατόμου είναι ενιαίο και αδιαίρετο, για μεθοδολογικούς λόγους που έχουν σχέση με τις ανάγκες της γλωσσικής διδασκαλίας και της μελέτης της γλωσσικής κατάκτησης, το λεξιλόγιο διακρίνεται σε δύο επιμέρους τύπους, ανάλογα με τη χρήση του.

Εκφραστικό λεξιλόγιο 1. Προφορικό λεξιλόγιο Το σύνολο των λέξεων που χρησιμοποιεί ο χειριστής μιας γλώσσας για να κωδικοποιεί τα μηνύματα που εκπέμπει στην προφορική ή γραπτή επικοινωνία του με τα άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας 1. Προφορικό λεξιλόγιο Δεν αποτελείται από σταθερό αριθμό λέξεων, ούτε από συγκεκριμένες λέξεις, επειδή επηρεάζεται πολύ από τους εξωγλωσσικούς παράγοντες της προφορικής επικοινωνίας 2. Γραπτό λεξιλόγιο Μεγαλύτερη άνεση χρόνου- λαμβάνονται καλύτερα οι εξωγλωσσικές συνθήκες της επικοινωνίας- προσαρμογή του λεξιλογίου- φαίνεται πλουσιότερο Λεπτές και αρκετά συζητήσιμες διακρίσεις του παραγωγικού λεξιλογίου

Δεκτικό λεξιλόγιο Το σύνολο των λέξεων που διαθέτει ο ομιλητής μιας γλώσσας, για να αποκωδικοποιήσει τα μηνύματα που δέχεται στην προφορική ή γραπτή επικοινωνία του με τα άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας- το σύνολο των λέξεων που κατανοεί το άτομο 1. Ακουστικό λεξιλόγιο (το σύνολο των λέξεων που κατανοεί το άτομο, όταν τις ακούει στην προφορική επικοινωνία) 2. Αναγνωστικό λεξιλόγιο (……όταν τις διαβάζει στη γραπτή επικοινωνία- μεγαλύτερο, άνεση χρόνου, δεν επηρεάζει η προφορά) Το δεκτικό λεξιλόγιο είναι μεγαλύτερο από το παραγωγικό, καθώς η παραγωγή ενός λεξικού τύπου απαιτεί μεγαλύτερη γνώση από ότι η κατανόησή του. Στην καθημερινή γλωσσική επικοινωνία εξασκείται περισσότερο η δεκτική- προσληπτική χρήση της γλώσσας παρά η παραγωγική: περισσότερο δέκτες γλωσσικών μηνυμάτων παρά πομποί.

Το δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών ηλικίας 5:5- 6:5 ετών Ο μέσος αριθμός λέξεων που κατανοούν τα παιδιά ανέρχεται στις 8.649 λέξεις (Οικονομίδης, 2003) Ουσιαστικά: 56,61% Ρήματα: 18,29% Επίθετα: 16,53% Επιρρήματα: 7,63% Η υπεροχή των ουσιαστικών οφείλεται στο ότι το λεξιλόγιο αποτελείται στο μεγαλύτερο ποσοστό του από ουσιαστικά Επιτελούν την κατεξοχήν δηλωτική-αναφορική λειτουργία έχοντας είτε συγκεκριμένο είτε αφηρημένο αντικείμενο αναφοράς

Η μνημονική ικανότητα, ιδιαίτερα η φωνολογική εργαζόμενη μνήμη Παράγοντες που επιδρούν στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Η νοημοσύνη Η μνημονική ικανότητα, ιδιαίτερα η φωνολογική εργαζόμενη μνήμη Η συστηματική γλωσσική επικοινωνία και διδασκαλία Η ηλικία Οι γνώσεις, τα βιώματα και οι εμπειρίες Το φύλο Το κοινωνικοπολιτιστικό επίπεδο της οικογένειάς του Η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας του

Παράδειγμα της επίδρασης την οποία ασκεί στη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού ο τύπος του συστήματος επικοινωνίας (κλειστό- ανοιχτό) που επικρατεί στην οικογένεια) Το παιδί καθώς περπατά στο δρόμο με το γονέα του, βλέπει ένα άγνωστο αυτοκίνητο και προβαίνει σε ένα διάλογο ερωταποκρίσεων με το γονέα του : Η ποσότητα αλλά και η ποιότητα του λόγου του γονέα της μεσαίας κοινωνικής τάξης βρίσκονται σε υψηλότερο επίπεδο από αυτές του λόγου του γονέα της κατώτερης κοινωνικής τάξης Ο γονέας της μεσαίας τάξης αντιλαμβάνεται και εκμεταλλεύεται την ευκαιρία αυτή, παρέχοντας στο παιδί όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία προσδιοριστικά της νέας έννοιας (νοσοκομειακό), ενώ ο γονέας της κατώτερης τάξης ίσως να μην αντιλαμβάνεται, αλλά σίγουρα δεν εκμεταλλεύεται την ευκαιρία αυτή Είναι προφανές ποιο παιδί κατανοεί ευρύτερα και πληρέστερα τη νέα λέξη- ευκολότερη και μονιμότερη κατάκτηση

Επικοινωνία γονέα-παιδιού κατώτερης κοινωνικής τάξης (κλειστό σύστημα επικοινωνίας) Παιδί: Τι είναι αυτό; Γονέας: Αυτοκίνητο. Παιδί: Γιατί είναι έτσι; Γονέας: Έτσι το έφτιαξαν. Παιδί: Πώς το λένε; Γονέας: Νοσοκομειακό. Επικοινωνία γονέα-παιδιού μεσαίας κοινωνικής τάξης (ανοιχτό σύστημα επικοινωνίας) Γονέας: Αυτό είναι ένα ειδικό αυτοκίνητο που μεταφέρει αρρώστους. Γονέας: Το έχουν κατασκευάσει έτσι ώστε να μπορεί να μεταφέρει τραυματίες και αρρώστους και να κινείται γρήγορα ειδοποιώντας με τη σειρήνα του τους οδηγούς των άλλων αυτοκινήτων, για να μην εμποδίζουν την κίνησή του Γονέας: Το λένε νοσοκομειακό, γιατί μεταφέρει τους αρρώστους και τους τραυματίες στο νοσοκομείο.

Το Νηπιαγωγείο ως πρώτη σχολική βαθμίδα Αντισταθμιστικός και προληπτικός ρόλος αρνητικών συνεπειών Καθημερινή γλωσσική επικοινωνία- γενικότερη καλλιέργεια του λόγου- υποβοηθά τον εμπλουτισμό του δεκτικού λεξιλογίου Χρήση και ερμηνεία λέξεων που αντλούνται από το λόγο του εκπαιδευτικού και των αναγνωσμάτων- αφηγηματικό λόγο των παιδιών όταν περιγράφουν προσωπικά βιώματα και εμπειρίες Έλεγχος του μεγέθους του λεξιλογίου- σχεδιασμός της διδασκαλίας για τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου των μαθητών με τις χαμηλότερες επιδόσεις Εντοπισμός της αδυναμίας κατανόησης λέξεων συγκεκριμένων σημασιολογικών πεδίων- κατεύθυνση προς αυτό το σημείο της διδασκαλίας νέων λέξεων

Διδασκαλία νέων λέξεων Αναγνώσματα παιδικής λογοτεχνίας- αφίσες- εικόνες ποικίλων αντικειμένων και καταστάσεων Δραστηριότητες δραματοποίησης, κουκλοθέατρου Αξιοποίηση ποικίλων γλωσσικών πηγών- πολυτροπικότητα των κειμένων (μία λέξη μέσα σε μια διαφήμιση ελκύει την προσοχή του παιδιού ενώ μπορεί να περάσει απαρατήρητη σε ένα άλλο είδος κειμένου) Ο λόγος των ενηλίκων που μπορούν να επισκέπτονται το Νηπιαγωγείο με διάφορες αφορμές (επαγγελματίες μιλούν για το επάγγελμά τους) Ο λόγος των ίδιων των παιδιών στις ελεύθερες ανακοινώσεις τους

Διδασκαλία νέων λέξεων Προγραμματισμός της διδασκαλίας 1-2 νέων λέξεων ή φράσεων σχετικών με τα θέματα των προγραμματισμένων δραστηριοτήτων κάθε ημέρας (παιγνιώδης χαρακτήρας- έντονη συμμετοχή των παιδιών) Επανερχόμαστε στις ίδιες λέξεις με διαφορετικές αφορμές και μέσα από διαφορετικές δραστηριότητες Στην ευρύτερη κατανόηση μιας λέξης συμβάλλει η διδασκαλία των ευρύτερων λεξικών και συντακτικών μορφών, με τις οποίες χρησιμοποιείται στο λόγο (π.χ. μεταφορική έννοια «παιδί-λάστιχο», σύνταξης με άλλες λέξεις «μικρό παιδί», πολυλεκτικές λεξικές μονάδες «παιδική χαρά») Ευαισθητοποίηση των παιδιών στην κατανόηση της λειτουργίας των μηχανισμών της παραγωγής και της σύνθεσης

Χρήση και δημιουργία λεξικών Χρήση εικονόγραπτων παιδικών λεξικών ή παιδικών ηλεκτρονικών λεξικών- βοηθά τα παιδιά να κατανοούν νέες άγνωστες λέξεις συνδέοντάς τις με το αντικείμενο αναφοράς τους Η χρήση του λεξικού για την ερμηνεία των άγνωστων λέξεων («Φέρε Γιώργο το λεξικό μας, να δούμε τι σημαίνει αυτή η λέξη») εθίζει από νωρίς τα παιδιά στη χρήση του λεξικού Καταγραφή κάθε νέας λέξης στο κάτω μέρος ενός χαρτονιού και εικονογράφηση του πάνω μέρους από τα ίδια τα παιδιά Τα εικονογραφημένα χαρτόνια τοποθετούνται σε ένα ντοσιέ και αποτελούν το συνεχώς εμπλουτιζόμενο λεξικό (γωνιά της βιβλιοθήκης- διαθέσιμο για κάθε επίδοξο αναγνώστη κατά τις ελεύθερες δραστηριότητες)

Καρτέλες ανάγνωσης (εικόνες γνωστών αντικειμένων με τις αντίστοιχες λέξεις) Επανειλημμένη επίδειξη της καρτέλας-εικόνα και λέξη- στα παιδιά. «Διαβάζουν» τη λέξη βλέποντας την εικόνα. Σε δεύτερη φάση καλούνται να αναγνωρίσουν τη γραπτή λέξη χωρίς την εικόνα Με την πάροδο του χρόνου αποκτούν ένα ευρύ οπτικό λεξιλόγιο, που τα βοηθά στην εκμάθηση της ανάγνωσης Δημιουργία καρτών με τα ονόματα των ημερών ή άλλων για τον καιρό (π.χ. ήλιος, συννεφιά ) Η τοποθέτηση ετικετών σε όλα τα μικρότερα ή μεγαλύτερα αντικείμενα της αίθουσας δεν εξυπηρετεί το βασικό σκοπό της γραπτής γλώσσας: την επικοινωνία

Εναντίον των καρτελών ανάγνωσης Βιάζεται η επικοινωνιακή λειτουργία της γλώσσσας- Χρησιμοποίηση των λέξεων πάντα σε πρόταση ώστε να διατηρείται η αξία του νοήματος Τα παιδιά όταν «διαβάζουν» επιχειρούν μια σειρά από μαντέματα των λέξεων που δεν γνωρίζουν Τα αλλεπάλληλα μαντέματα βοηθούν το μικρό προαναγνώστη να συνεχίσει το διάβασμα συνειδητοποιώντας ότι εκείνο που έχει σημασία στην ανάγνωση είναι η σύλληψη του νοήματος Επάρκεια των δειγμάτων της γραπτής γλώσσας στο περιβάλλον που εξυπηρετούν πραγματικές ανάγκες

Χρήση καρτελών σε παιγνιώδεις δραστηριότητες Μέσα σε ένα «μαγικό κουτί» φύλάσσονται καρτέλες με τα ονόματα αντικειμένων, ζώων, φυτών, προσώπων. Τα παιδιά τραβούν τυχαία από το κουτί ορισμένες από αυτές τραγουδώντας το δίστιχο: Τι θα βγει, τι θα βγει, τι θα βγει απ’ το κουτί; Ποιος μπορεί, ποιος μπορεί, ποιος μπορεί να φανταστεί; Στη συνέχεια καλούνται να αναγνωρίσουν τις καρτέλες και να μαντέψουν / «διαβάσουν» τι γράφουν. Αφού το κατορθώσουν, επιχειρούν μετά, με βάση αυτές να φτιάξουν μια ιστορία Τράπουλα λέξεων: Λέξεις ανά δύο ή ανά τέσσερις ίδιες τυπωμένες σε κάρτες που μοιάζουν με τραπουλόχαρτα, αναζητούν τις όμοιές τους. Σε ένα υποτυπώδες παιχνίδι κοντσίνας, το παιδί που θα βρεθεί στο τέλος με τις περισσότερες κάρτες κερδίζει

Γνώσεις, δεξιότητες και μορφές συμπεριφοράς αναδυόμενου γραπτού λόγου-γραμματισμού

Γνώσεις αναδυόμενου γραμματισμού Εννοιολογικές γνώσεις Διαδικαστικές γνώσεις

Η εννοιολογική γνώση των παιδιών για το γραπτό λόγο Συστατικά στοιχεία που αντανακλούν την εννοιολογική γνώση του γραμματισμού σε αυτήν την πρώιμη ηλικιακή περίοδο αποτελούν οι έννοιες και οι αντιλήψεις που έχουν τα παιδιά για τις συμβάσεις του γραπτού λόγου.

Γνώσεις των μικρών παιδιών για συμβάσεις: ο τρόπος που κρατάμε ένα βιβλίο η διαφορά του εξώφυλλου από τις υπόλοιπες σελίδες ενός βιβλίου ξεφύλλισμα σελίδων προς τη σωστή κατεύθυνση τίτλος, συγγραφέας, εικονογράφος η φορά της ανάγνωσης διαβάζεται το κείμενο και όχι η εικόνα

Γνώσεις των μικρών παιδιών για συμβάσεις: γνώσεις σχετικά με την έννοια της λέξης γνώσεις σχετικά με την έννοια των γραμμάτων αντιστοιχία πεζών και κεφαλαίων γραμμάτων αρχή και τέλος της λέξης πρώτο και τελευταίο γράμμα της λέξης γνώσεις σχετικά με τη διάταξη του κειμένου, τη σειρά των λέξεων στο κείμενο, τη διάταξη των γραμμάτων στις λέξεις και τη στίξη

Η σπουδαιότητα της χρήσης της παιδικής λογοτεχνίας Η μεγαλόφωνη ανάγνωση στα μικρά παιδιά συνδέεται με τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου, την πολυπλοκότητα της γλώσσας , τις ικανότητες κατανόησης και την επιτυχία στα πρώτα στάδια της ανάγνωσης από τα ίδια τα παιδιά Ευκαιρία για τα παιδιά να ακούσουν την πλούσια και διαφορετική γλώσσα, το ρυθμό και τη ροή της γλώσσας των βιβλίων Η πιο σημαντική δραστηριότητα για τη δημιουργία της γνώσης που απαιτείται για την επιτυχή ανάπτυξη των αναγνωστικών ικανοτήτων είναι η μεγαλόφωνη ανάγνωση στα παιδιά

Συναισθηματικοί παράγοντες Οι πρώιμοι αναγνώστες προέρχονται από οικογενειακά περιβάλλοντα στα οποία τους διάβαζαν πολύ συχνά, ακόμη και από την ηλικία μερικών μηνών Οικογενειακά περιβάλλοντα με πολλές δραστηριότητες ανάγνωσης και γραφής Συναισθηματικοί παράγοντες Θετικές στάσεις των γονέων απέναντι στη λογοτεχνία Συμμετοχική ανάγνωση

Βασικές έννοιες σχετικά με τα βιβλία Τα παιδιά που γνωρίζουν τις βασικές έννοιες σχετικά με τα βιβλία: -Γνωρίζουν ότι ένα βιβλίο διαβάζεται -Μπορούν να αναγνωρίσουν το εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο -Μπορούν να αναγνωρίσουν το πάνω και το κάτω τμήμα του βιβλίου -Μπορούν να ξεφυλλίζουν τις σελίδες του βιβλίου σωστά και προς τη σωστή κατεύθυνση

Γνωρίζουν τη διαφορά μεταξύ κειμένου και εικόνων Γνωρίζουν ότι οι εικόνες σε κάθε σελίδα συνδέονται με όσα λέει το κείμενο Κοιτάζουν τις εικόνες για να συλλάβουν το νόημα Γνωρίζουν από πού ξεκινάει κάποιος για να διαβάσει σε μία σελίδα Γνωρίζουν τι είναι ο τίτλος Γνωρίζουν τι είναι ο συγγραφέας Γνωρίζουν τι είναι ο εικονογράφος

Σαφείς σχετικά με το τι διδάσκουμε Όταν οι εκπαιδευτικοί πρέπει να διδάξουν συγκεκριμένες δεξιότητες μέσω της λογοτεχνίας πρέπει: Να εξηγούν την ικανότητα που διδάσκεται στα παιδιά Να λειτουργούν ως πρότυπο ως προς το πώς εφαρμόζεται στην πράξη αυτή η ικανότητα Να παρέχουν στα παιδιά ένα πλαίσιο στήριξης επιτρέποντας καθοδηγούμενη εξάσκηση Να παρέχουν χρόνο για εξάσκηση χωρίς βοήθεια και εφαρμογή της ικανότητας σε διαφορετικά περιβάλλοντα

Πώς βοηθάμε τα παιδιά να μάθουν τις βασικές έννοιες που αφορούν στα βιβλία Παρουσιάζω μια ιστορία δείχνοντας ταυτόχρονα ότι λέω: Μια άλλη μέρα Ο τίτλος της ιστορίας που θα σας διαβάσω είναι ………….. Αυτό που σας δείχνω είναι ο τίτλος και βρίσκεται στο εξώφυλλο του βιβλίου Ο συγγραφέας του βιβλίου είναι ο άνθρωπος που το έγραψε. Ο συγγραφέας του βιβλίου………………είναι μια κυρία που ονομάζεται…………..Σας δείχνω το σημείο, όπου είναι γραμμένο το όνομά της στο εξώφυλλο

Κάποια άλλη μέρα Επαναλαμβάνουμε αυτά τα μικρά μαθήματα συχνά Υπενθυμίζουμε ότι τα βιβλία έχουν τίτλους και συγγραφείς και εάν έχουν εικόνες, τότε έχουν εικονογράφους Εάν το βιβλίο περιέχει φωτογραφίες, τότε έχει φωτογράφους Συζητάμε τη διαφορά μεταξύ εικονογράφου και φωτογράφου Ο εικονογράφος ενός βιβλίου είναι ο άνθρωπος που ζωγραφίζει τις εικόνες. Ο εικονογράφος του ……….. είναι η …….Σας δείχνω το όνομά της εδώ στο εξώφυλλο του βιβλίου

Προτείνουμε συχνά στα παιδιά Κάθε φορά που κοιτάζουν βιβλία να αναζητούν τον τίτλο, που βρίσκεται πάντα στο εξώφυλλο Ο τίτλος βρίσκεται συνήθως και στη σελίδα του τίτλου, στην αρχή του βιβλίου Όταν παρουσιάζουμε στα παιδιά ένα βιβλίο μπορούμε να μιλάμε συγχρόνως για τον τίτλο, το συγγραφέα και τον εικονογράφο Η επανάληψη τέτοιων διαλόγων θα βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν τις βασικές έννοιες που προαναφέρθηκαν

Παρόμοιοι διάλογοι βοηθούν Στην εξήγηση άλλων εννοιών Δείχνουμε μια εικόνα και λέμε « Οι εικόνες μας βοηθούν να κατανοήσουμε το θέμα στο οποίο αναφέρεται το βιβλίο» Δείχνουμε το κείμενο και λέμε « Το κείμενο είναι αυτό που διαβάζουμε για να ανακαλύψουμε σε τι αναφέρεται το βιβλίο» «Τι διαβάζουμε, την εικόνα ή το κείμενο;» «Δείξτε μου μια λέξη. Βλέπετε πως αποτελείται από πολλά γράμματα;» «Δείτε, υπάρχουν κενά ανάμεσα στις λέξεις. Μετρήστε τις λέξεις που υπάρχουν σε αυτή τη σελίδα»

Καθώς ετοιμαζόμαστε να διαβάσουμε Ζητάμε να μας δείξουν το πάνω και το κάτω μέρος του βιβλίου και το σημείο από όπου θα πρέπει να ξεκινάμε να διαβάζουμε σε κάθε σελίδα Αυτές οι συζητήσεις μπορούν να διεξαχθούν κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης των ιστοριών, είτε σε όλη την τάξη είτε σε μικρές ομάδες είτε σε κάθε παιδί χωριστά

Μεγάλα Βιβλία Υιοθετούν πρακτικές εξατομικευμένης ανάγνωσης (παρακολούθηση του κειμένου με το δάχτυλο ή το χάρακα, λεπτομερής παρατήρηση της εικονογράφησης) Ενθαρρύνουν ατομική και ομαδική (συλλογική, συμμετοχική) ανάγνωση με ή χωρίς τη βοήθεια του εκπαιδευτικού Συναντώνται διάφορα είδη (ιστορίες/παραμύθια, πληροφοριακά, επιστημονικής φαντασίας, πραγματικά κ.τ.λ.) Στέκονται στο πάτωμα ή σε χαμηλό τραπεζάκι για να τα βλέπουν όλοι