Η Θεωρία Δεσμού και οι Εφαρμογές της Έρευνα, Κλινική Πρακτική, Γονεϊκότητα Ελεάνα Αρμάο Αναπτυξιακή Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτορας Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στη Προσχολική Ηλικία ΕΚΠΑ Επιβλέπουσα: Λήδα Αναγνωστάκη

Έμφαση Εισηγήσεων 04/04/2019: Εισαγωγή στη Θεωρία Δεσμού και στις Ερευνητικές Εφαρμογές της  18/04/2019: Θεωρία Δεσμού και Ψυχοπαθολογία 30/05/2019: Θεωρία Δεσμού και Γονεϊκότητα

Ο Δεσμός στην Τάξη  Πώς πιστεύεται ότι συμπεριφέρονται στο νηπιαγωγείο παιδιά με ασφαλή δεσμό, με ανασφαλή – αποφευκτικό δεσμό και με ανασφαλή – αμφιθυμικό;  Μπορείτε να φέρετε παραδείγματα;

Το τρίγωνο της Μάθησης: Ασφαλής Δεσμός Παιδί Έργο Νηπιαγωγός Δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ παιδιού – νηπιαγωγού – έργου. Η νηπιαγωγός σαν μία ασφαλής βάση απ’ όπου το παιδί μαθαίνει. Καθώς το παιδί μεγαλώνει γίνεται περισσότερο ανεξάρτητο και μαθαίνει μόνο του (Geddes, 2006)

Το τρίγωνο της Μάθησης: Ανασφαλής – Αποφευκτικός Δεσμός Παιδί Νηπιαγωγός Έργο Το παιδί αποφεύγει την αλληλεπίδραση με τη νηπιαγωγό, επικεντρώνεται στο έργο, το οποίο μετριάζει τη σχέση με την νηπιαγωγό (Geddes, 2006)

Το τρίγωνο της Μάθησης: Ανασφαλής – Αμφιθυμικός Δεσμός Παιδί Νηπιαγωγός Έργο Το παιδί προσκολλάται στη νηπιαγωγό και εκφράζει θυμό όταν η νηπιαγωγός δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του. Έλλειψη εμπλοκής με το έργο (Geddes, 2006).

Παράγοντες που Σχετίζονται με τη Διαμόρφωση Ανασφαλούς Δεσμού Σύμφωνα με τον Bowlby (1973) και μεταγενέστερους ερευνητές μερικοί από τους παράγοντες που επιδρούν στη η ποιότητα του δεσμού μητέρας – βρέφους είναι: O βαθμός μητρικής ευαισθησία Οι αναπαραστάσεις των γονέων για το δεσμό Απειλές εγκατάλειψης Μητέρες που χρησιμοποιούν το παιδί σαν συναισθηματικό στήριγμα Η ιδιοσυγκρασία του βρέφους Διαμάχες μεταξύ των γονέων Παρατεταμένος αποχωρισμός μητέρας – παιδιού

Έρευνες για τον Αποχωρισμό από τη Μητέρα και το Πένθος της Παιδικής Ηλικίας Έρευνες πραγματοποιήθηκαν από την ερευνητική ομάδα του Bowlby (1969; 1973) στο Tavistock Clinique (Robertson και Heinicke) Δείγμα: Παιδιά ηλικίας 2 – 3 ετών που έπρεπε να αποχωριστούν τους γονείς τους για τουλάχιστον 1 εβδομάδα Υποκατάστατη φροντίδα (π.χ. νοσοκόμες) σε ένα ανοίκειο περιβάλλον (π.χ. νοσοκομείο, ίδρυμα) Παρατήρηση αντίδρασης κατά το διάστημα αποχωρισμού και της επανένωσης

Αποτελέσματα: Τα 3 στάδια αντίδρασης στον αποχωρισμό Παρατηρήθηκε μία προβλέψιμη ακολουθία αντιδράσεων στον αποχωρισμό  τρία στάδια: Διαμαρτυρία (παρατεταμένο κλάμα, θυμός, απαίτηση επιστροφής της μητέρας, ελπίδα) Απελπισία (καταθλιπτική ενασχόληση με την μητέρα χωρίς ελπίδα επιστροφής) Αποδέσμευση (απόσυρση ενδιαφέροντος από μητέρα) Σε όλα τα στάδια το παιδί μπορεί να εκδηλώσει επιθετικά ξεσπάσματα.

Ένα Δίχρονο Πάει στο Νοσοκομείο (Robertson, 1952) https://www. youtube

Αποτελέσματα: Τα 3 στάδια αντίδρασης στην επανένωση 1) Μη αναγνώριση /Αδιαφορία/ Απόρριψη 2) Αμφιθυμία (έντονη προσκόλληση, άγχος αποχωρισμού, θυμός) 3) Σταθεροποίηση ασφάλειας? Παράγοντες που επηρεάζουν την ένταση και διάρκεια κάθε σταδίου και το εάν τελικά θα αποκατασταθεί η ασφάλεια του δεσμού μητέρας – παιδιού: Η ποιότητα δεσμού πριν τον αποχωρισμό Η διάρκεια του αποχωρισμού Η αντίδραση της μητέρας στις απαιτήσεις του παιδιού κατά το δεύτερο στάδιο Ο βαθμός οικειότητας του περιβάλλοντος και των φροντιστών Ο βαθμός σωματικού πόνου σε περίπτωση ιατρικών επεμβάσεων

Αποδιοργανωμένος Δεσμός Προστέθηκε το 1990 από τους Solomone και Main λόγω της αδυναμίας κατηγοριοποίησης ορισμένων βρεφών σε μία από τις τρεις βασικές κατηγορίες Κατηγοριοποίηση βάσει της αντίδρασης του παιδιού στα επεισόδια της Συνθήκη του Ξένου: To παιδί επιδεικνύει διαδοχικά και ταυτόχρονα ένα πρότυπο αντιφατικών συμπεριφορών Οι κινήσεις και οι εκφράσεις του δεν έχουν συγκεκριμένη κατεύθυνση, έχουν λάθος κατεύθυνση, δεν ολοκληρώνονται και διακόπτονται Στερεοτυπίες, ασύμμετρες και ακατάλληλες κινήσεις και απροσδόκητες στάσεις Πάγωμα και αργή συμπεριφορά και έκφραση Υπάρχουν άμεσες ενδείξεις ότι ο γονέας προκαλεί ανησυχία στο παιδί Υπάρχουν άμεσες ενδείξεις αποδιοργάνωσης και αποπροσανατολισμού  Υψηλός βαθμός σύγκρουσης, αποπροσανατολισμού και φόβου που δεν επιτρέπει στο παιδί να δημιουργήσει μία οργανωμένη στρατηγική δεσμού Ωστόσο, συνήθως δεν αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό γνώρισμα του παιδιού αλλά της σχέσης με το συγκεκριμένο πρόσωπο φροντίδας.

Οι Γονείς στον Αποδιοργανωμένο Δεσμό Ο γονέας ως πηγή τρόμου (Hesse & Main, 2006) Α) Ο γονέας προκαλεί τρόμο (κακοποίηση, απειλές κακοποίησης) Β) Ο γονέας είναι τρομαγμένος (ανεπεξέργαστο πένθος ή/και τραύμα)  Γονείς με αποδιοργανωμένο – ανεπίλυτο τύπο δεσμού με τους γονείς τους Αποτέλεσμα: Μία παράδοξη κατάσταση που το παιδί απομακρύνεται από το γονέα και παράλληλα αποζητά ασφάλεια από εκείνον

Συνέντευξη Ενηλίκων για τον Δεσμό: Ανεπίλυτος – Αποδιοργανωμένος Τύπος Τα υποκείμενα που ανήκουν σε αυτή τη κατηγορία μοιάζουν να μην έχουν μία οργανωμένη στάση σε σχέση με το δεσμό και δείχνουν ενδείξεις ενός ανεπίλυτου τραύματος (π.χ. απώλεια, κακοποίηση), παρουσιάζοντας κενά λόγου και ασάφειες κατά τη διάρκεια της αφήγησης σχετικών γεγονότων (van IJzendoorn, 1995).  Δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι γονείς με ανεπίλυτο – δεσμό είναι παραμελητικοί ή κακοποιητικοί.

Ο Δεσμός σε Ακραίες Περιπτώσεις Τι μπορεί να συμβεί σε σχέση με το δεσμό σε περιπτώσεις που οι βασικές συναισθηματικές / κοινωνικές ανάγκες του παιδιού παραμελούνται σταθερά ή /και είναι θύμα κακοποίησης;

Αντιδραστική Διαταραχή Δεσμού (Reactive Attachment Disorder) Κριτήρια σύμφωνα με το DSM – 5 Ένα σταθερό πρότυπο ανεσταλμένης και συναισθηματικά αποσυρμένης συμπεριφοράς, η οποία εκδηλώνεται με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Το παιδί σπάνια ή ελάχιστα αναζητάει εγγύτητα από κάποιον ενήλικα όταν βιώνει δυσφορία Το παιδί σπάνια ή ελάχιστα αποδέχεται εγγύτητα όταν βιώνει δυσφορία Β. Μία επίμονη συναισθηματική ή κοινωνική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από τουλάχιστον δύο από τα παρακάτω συμπτώματα: 1. Ελάχιστη κοινωνική ή συναισθηματική ανταπόκριση στους άλλους 2. Περιορισμένο θετικό συναίσθημα 3. Επεισόδια αδικαιολόγητου θυμού, στενοχώριας, ή φόβου, τα οποία εκδηλώνονται κατά τη διάρκεια μη απειλητικών αλληλεπιδράσεων με ενήλικες φροντιστές Γ. Το παιδί έχει βιώσει ένα πρότυπο ακραίας ακατάλληλης φροντίδας, η οποία έχει λάβει μία από τις παρακάτω μορφές: Κοινωνική παραμέληση ή αποστέρηση της ικανοποίησης βασικών συναισθηματικών αναγκών (παρηγοριά, διέγερση, τρυφερότητα) από ενήλικες φροντιστές Επαναλαμβανόμενες αλλαγές των βασικών προσώπων φροντίδας που έχουν περιορίσει τις ευκαιρίες διαμόρφωσης σταθερών δεσμών Ανατροφή σε ασυνήθιστα πλαίσια, εξαιτίας των οποίων έχει περιοριστεί πολύ η πιθανότητα διαμόρφωσης επιλεκτικών δεσμών Δ. Το κριτήριο Γ θεωρείται υπεύθυνο για το κριτήριο Α Ε. Το παιδί έχει αναπτυξιακή ηλικία τουλάχιστον 9 μηνών

Διαταραχή Μη Αναστελλόμενης Κοινωνικής Σχέσης (Disinhibited Social Engagement Disorder) Κριτήρια σύμφωνα με το DSM – 5 Α. Ένα πρότυπο συμπεριφοράς κατά το οποίο το παιδί ενεργά προσεγγίζει και αλληλεπιδρά με άγνωστους ενήλικες και εκδηλώνει τουλάχιστον 2 από τα παρακάτω: Μειωμένη ή απούσα επιφυλακτικότητα στη προσέγγιση και αλληλεπίδραση με άγνωστους ενήλικες Υπερβολικά οικεία λεκτική και σωματική συμπεριφορά Απουσία ελέγχου για το που βρίσκεται η φιγούρα φροντίδας όταν απομακρύνεται, ακόμα και όταν βρίσκεται σε άγνωστο περιβάλλον Προθυμία να απομακρυνθεί μαζί με αγνώστους με ελάχιστο ή καθόλου δισταγμό Β. Οι συμπεριφορές του κριτηρίου Α δεν είναι μόνο παρορμητικές (π.χ. ΔΕΠΥ) αλλά περιλαμβάνουν αδυναμία αναστολής της κοινωνικής συμπεριφοράς Γ. Το παιδί έχει βιώσει ένα πρότυπο ακραίας ακατάλληλης φροντίδας, η οποία έχει λάβει μία από τις παρακάτω μορφές: Κοινωνική παραμέληση ή αποστέρηση βασικών συναισθηματικών αναγκών (παρηγοριά, διέγερση, τρυφερότητα) από ενήλικα πρόσωπα φροντίδας Επαναλαμβανόμενες αλλαγές των βασικών προσώπων φροντίδας που έχουν περιορίσει τις ευκαιρίες διαμόρφωσης σταθερών δεσμών Ανατροφή σε ασυνήθιστα πλαίσια, εξαιτίας των οποίων έχει περιοριστεί πολύ η πιθανότητα διαμόρφωσης επιλεκτικών δεσμών Δ. Το κριτήριο Γ θεωρείται υπεύθυνο για το κριτήριο Α Ε. Το παιδί έχει αναπτυξιακή ηλικία τουλάχιστον 9 μηνών

Παρεμβάσεις Βασισμένες στο Δεσμό (Attachment based interventions) Υπάρχει μία μεγάλη ποικιλία παρεμβάσεων που στοχεύουν στη θεραπεία διαταραγμένων σχέσεων γονέων – παιδιών και βασίζονται στη θεωρία του δεσμού (Berlin, Zeanah & Lieberman, 2016). Η πλειοψηφία αυτών δίνει έμφαση: Στην αύξηση της ευαισθησίας των προσώπων φροντίδας και της κατάλληλης ανταπόκρισης στα σήματα επικοινωνίας του παιδιού Στην αύξηση της ικανότητας να σκεφτούν αναφορικά με τον τρόπο που συμπεριφέρονται στο παιδί τους και το παιδί τους σε εκείνους όταν αλληλεπιδρούν Στο να σκεφτούν και να επεξεργαστούν αναφορικά με το πώς οι σχέσεις τους με τους δικούς τους γονείς όταν ήταν παιδιά επηρεάζει τον τρόπο που αλληλεπιδρούν και μεγαλώνουν το παιδί τους  Συνήθως πραγματοποιείται ένας συνδυασμός εκπαίδευσης γονέων και ατομικής ψυχοθεραπείας γονέων, ή ψυχοθεραπείας γονέα – παιδιού ή ατομικής ψυχοθεραπείας παιδιού ανάλογα με τις ανάγκες της οικογένειας και της εκπαίδευσης του θεραπευτή.

Μελέτη Περίπτωσης Η Νατζαχ είναι 3 ½ χρονών, κατάγεται από τη Συρία και βρίσκεται στην Ελλάδα με την μητέρα της, ηλικίας 18 ετών, τα τελευταία 2 χρόνια. Οι δυο τους φιλοξενούνται προσωρινά σε ένα ξενώνα για ασυνόδευτα ανήλικα κορίτσια και μητέρες πρόσφυγες. Η Νατζάχ ξεκίνησε να συμμετέχει σε ένα δίωρο πρόγραμμα δημιουργικής απασχόλησης για παιδιά προσφύγων προσχολικής ηλικίας μίας ΜΚΟ. Οι δύο νηπιαγωγοί του προγράμματος ζήτησαν βοήθεια από τη διεπιστημονική ομάδα της οργάνωσης για τη διαχείριση της συμπεριφοράς της στη τάξη. Οι συμπεριφορές που τις απασχολούν είναι οι εξής: Αδυνατεί να κατανοήσει βασικούς κανόνες συμπεριφοράς Αδυνατεί να παρακολουθήσει τις νηπιαγωγούς Αδυνατεί να συμμετέχει σε οποιαδήποτε κοινή δραστηριότητα Αδυνατεί να κάτσει σε ένα μέρος Κατά κύριο λόγο τρέχει μέσα στη τάξη χωρίς συγκεκριμένο προσανατολισμό και σκοπό και αρκετά συχνά ουρλιάζει Εκφράζει επιθετική συμπεριφορά προς τους υπόλοιπους μαθητές (π.χ. σπρώχνει δυνατά) και προς τα αντικείμενα χωρίς κάποια πρόφαση Οι πράξεις και οι κινήσεις της δείχνουν να μην έχουν συγκεκριμένη σκοπιμότητα Η συμπεριφορά της αναστατώνει την υπόλοιπη τάξη και την εύρυθμη λειτουργία του προγράμματος Μετά από επικοινωνία της οργάνωσης με τη ψυχοκοινωνική υπηρεσία του ξενώνα , έγινε γνωστό ότι η ίδια συμπεριφορά παρουσιάζεται στη καθημερινότητα του ξενώνα. Η μητέρα της είναι αρκετά παραμελητική ως προς τις βασικές της ανάγκες και περιστασιακά γίνεται επιθετική. Η Νατζάχ αλληλεπιδράει το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας με το προσωπικό του ξενώνα, αν και δε δείχνει προτίμηση σε κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο. Σύντομα θα μεταφερθούν σε διαμερίσματα για ενήλικους πρόσφυγες. Ακόμη, οι εξής πληροφορίες για το ιστορικό της μητέρας έγιναν γνωστές: Έχει χάσει τους γονείς της σε βομβαρδισμό πριν από τέσσερα χρόνια Παντρεύτηκε σε ηλικία 14 ετών τον πατέρα της Νατζάχ. Ωστόσο, τα τελευταία 3 χρόνια εκείνος βρίσκεται στην Γερμανία υπό καθεστώς ασύλου. Έχει αιτηθεί επανένωση με τον άντρα της στη Γερμανία και έχει απορριφθεί.

Ομάδα Συζήτησης Τι είδους δεσμό πιστεύετε ότι έχει δημιουργήσει η Νατζάχ με τη μητέρα της και γιατί; Τι είδους αναπαράσταση για το δεσμό πιθανόν να έχει η μητέρα της και γιατί; Με ποιον τρόπο θα προσπαθούσατε να διαχειριστείτε τη συμπεριφορά της Νατζάχ στη τάξη; Τι άλλο πιστεύετε ότι θα προωθούσε τη συνολικότερη βελτίωση της συμπεριφοράς της Νατζάχ;

Το τρίγωνο της Μάθησης: Αποδιοργανωμένος Δεσμός Παιδί Έργο Νηπιαγωγός Τόσο η νηπιαγωγός όσο και το έργο γίνονται αντιληπτά ως απειλητικά. Η σχέση νηπιαγωγού παιδιού δεν είναι συνεπής και το έργο απειλεί την ήδη εύθραυστη αίσθηση εαυτού του παιδιού (Geddes, 2006).

Βιβλιογραφικές Αναφορές Berlin, L., Zeanah, C. H., Lieberman, A. (2016). Prevention and intervention programs to support early attachment security: A move to the level of community. In J. Cassidy & P. R. Shaver (Eds.) ,Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications (3rd ed., pp. 739 – 758). New York: Guilford Press. Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss, Vol.1. New York: Basic Books. Bowlby, J. (1973). Attachment and Loss, Vol.2. New York: Basic Books. Βορριά, Π. (2008). Ο δεσμός μητέρας – παιδιού κατά την προσχολική ηλικία. Στο Α. Αλεξανδρίδης & Γ. Τσιάντης (Επιμ.), Προσχολική Παιδοψυχιατρική, 1ος Τόμος, (σσ.71 - 111). Καστανιώτης , Αθήνα. Geddes, H. (2006). Attachment in the classroom : the links between children's early experience, emotional well- being and performance in school. London: Worth Publishing. Hesse, E., & Main, M. (2006) Frightened, threatening, and dissociative parental behavior in low-risk samples: description, discussion, and interpretations. Developmental Psychopathology, 18(2), 309-43. doi: 10.1017/S0954579406060172 Main, M., & Solomon, J. (1990). Procedures for identifying infants as disorganized/disoriented during the Ainsworth Strange Situation. In M. T. Greenberg, D. Cicchetti & E.M. Cummings (Eds.), Attachment in the preschool years (pp. 121–160). Chicago, IL: University of Chicago. van IJzendoorn, M. H. (1995). Adult attachment representations, parental responsiveness, and infant attachment - a meta-analysis on the predictive validity of the Adult Attachment Interview. Psychological Bulletin, 117(3), 387- 403.