Ψυχαναλυτική μέθοδος Sigmund Freud (1856-1939): Θεμελιωτής της Ψυχανάλυσης Ψυχανάλυση Ανάλυση ψυχικών φαινομένων Θεραπευτική μέθοδος συναισθηματικών δυσλειτουργιών Ευρύτερο θεωρητικό μοντέλο για τη λειτουργία του μυαλού και της ανθρώπινης κοινωνίας Σκοπός εφαρμογής ψυχαναλυτικών θεωριών στην ιστοριογραφία της τέχνης (που έχει τις απαρχές της στον Freud!) H ανάγνωση των καλλιτεχνικών έργων ως πεδίων αποκάλυψης κρυφών επιθυμιών και καταπιεσμένων συναισθημάτων Η εξήγηση του λόγου που κατανοούμε έργα περασμένων εποχών και αντιλαμβανόμαστε την εξέλιξη της τέχνης, μέσα από την εύρεση σταθερών αρχών

Η ιδέα της ύπαρξης μιας ασυνείδητης περιοχής του μυαλού έχει θρησκευτικές και φιλοσοφικές καταβολές: Πλατωνισμός Χριστιανισμός Γερμανικός Πανθεϊσμός Hegel Mesmer

Τρεις περιοχές που μας καθορίζουν: 1.Εκείνο (Id) (εκφράζεται μέσα από το ασυνείδητο) 2. Εγώ (Ego) (εκφράζεται μέσα από το υποσυνείδητο και τη συνείδηση) 3. Υπέρ-Εγώ (Superego) (εκφράζεται μέσα από τη συνείδηση και το ιδεατό υπέρ-εγώ)

Μέθοδος του «ελεύθερου συνειρμού»: Βασική τεχνική της ψυχανάλυσης. Ο ασθενής μπαίνει σε κατάσταση χαλάρωσης, αλλά παραμένει ξύπνιος και καλείται να μιλάει ελεύθερα χωρίς αντιστάσεις.

Εκείνο = η περιοχή του μυαλού που σχετίζεται με τις απολαύσεις, η οποία δεν θέλει να καταπιεστεί. Κράμα επιθυμιών και αναγκών. Εγώ = η περιοχή που καταπιέζει το Εκείνο, γνωρίζοντας ότι στην πραγματική ζωή δεν είναι πάντα εφικτή η ικανοποίηση όλων των επιθυμιών μας. Χτίζει μνήμες και ικανότητες, ενώ αποκτά αυτοσυνείδηση ως ενότητα. Υπέρ-Εγώ = η περιοχή που ασκεί την απόλυτη καταπίεση στο Εκείνο γεμίζοντας το ενοχές. Εκφράζεται τόσο μέσα από τη Συνείδηση, όσο και μέσα από το ιδεατό Υπερ-Εγώ.

Το Ασυνείδητο προσπαθεί με κάθε τρόπο να κάνει αισθητή την παρουσία του στη συνειδητή ζωή, κυρίως μέσα από τα όνειρα.

Οι σεξουαλικές ορμές μας διαμορφώνουν καθοριστικά, ήδη από την παιδική μας ηλικία. Ψυχανάλυση = Εντοπισμός εκείνων των καίριων στιγμών και τραυμάτων που έχουν καθορίσει την ψυχοσεξουαλική ταυτότητα του υποκειμένου. Σύμφωνα με τον Freud, ο Σοφοκλής μέσα από το έργο του, αποκάλυψε τη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης που διαμορφώνεται από τον έρωτα του αγοριού στην παιδική του ηλικία προς τη μητέρα του και τον ανταγωνισμό προς τον πατέρα του με αντικείμενο την ερωτική διεκδίκηση αυτής.

Ο Freud κάνει συχνά αναφορές στην τέχνη, είτε τη λογοτεχνία (π. χ

Ψυχαναλυτική ερμηνεία καλλιτεχνικών έργων σημαίνει διερεύνηση του θέματος τους με σκοπό τον εντοπισμό συμβολισμών που ενέχουν λανθάνουσες επιθυμίες, οι οποίες πάντα πηγάζουν από τη σεξουαλικότητα των παιδικών χρόνων. Ο ιστορικός της τέχνης προσπαθεί να ανακαλύψει το Ασυνείδητο του καλλιτέχνη τόσο μέσα από τους συμβολισμούς της εικόνας, όσο και μέσα από συνεπικουρικά κείμενα, όπως ημερολόγια, γράμματα και άλλες πηγές.

Η φροϋδική θέση, ότι το Ασυνείδητο λειτουργεί μέσα από μηχανισμούς δι-υποκειμενικού και υπερχρονικού χαρακτήρα, μπορεί να εκληφθεί ως απάντηση στο πρόβλημα που αφορά τις δυνατότητες κατανόησης των καλλιτεχνικών έργων από αποδέκτες άλλων εποχών.

Ο Freud ασχολήθηκε με τις εικαστικές τέχνες στα: Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci (1910) Der Moses des Michelangelo (1914) .

«Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci» (1910): Ψυχολογική βιογραφία του Leonardo da Vinci, που στηρίζεται σε μια καταγεγραμμένη ανάμνηση του καλλιτέχνη από την παιδική του ηλικία. Ακολουθεί τη βασική αρχή της φροϋδικής θεωρίας ότι εμμονές, νευρώσεις και φαντασιώσεις στην ενήλικη ζωή αποτελούν προσπάθειες έκφρασης των παιδικών σεξουαλικών τραυμάτων που έχουν περάσει στο Ασυνείδητο. Έτσι η ανάμνηση του Leonardo ερμηνεύεται ως προϊόν της φαντασίας και του Ασυνειδήτου του που έχει πάρει συμβολική μορφή.

Ουρά γύπα = το στήθος της μάνας του καλλιτέχνη κατά τη διάρκεια του θηλασμού & φαλλός. Το αγόρι στην πρώιμη παιδική ηλικία βλέπει το σώμα της μητέρας ως αντανάκλαση του δικού του, ώσπου να συνειδητοποιήσει την απουσία φαλλού, γεγονός που το γεμίζει με τον φόβο του ευνουχισμού.

Der Moses des Michelangelo (1914) Ο Freud αναγνωρίζει ως κοινό σημείο Ψυχανάλυσης και Ιστορίας της Τέχνης το αίτημα ανεύρεσης των στοιχείων εκείνων που δεν γίνονται αντιληπτά με την πρώτη ματιά, αλλά παίζουν καθοριστικό ρόλο για την κατανόηση του νοήματος. Το Ασυνείδητο του Μιχαήλ Άγγελου ταυτίζεται με αυτό του Μωυσή, η στάση του οποίου υποδηλώνει εσωτερική σύγκρουση ορμών και υψηλών ιδεών.

Επιλεγμένα κείμενα που φέρουν επιρροές από τη φροϋδική θεωρία: Laurie Schneider Adams, The Methodologies of Art (1996), κεφ. “David and Goliath: An Oedipal Reading” Craig Owens, “Honor, Power and the Love of Women”, Art in America (Jan.1983)

Laurie Schneider Adams, The Methodologies of Art (1996), κεφ Laurie Schneider Adams, The Methodologies of Art (1996), κεφ. “David and Goliath: An Oedipal Reading”: Φροϋδική ανάλυση της ιστορίας των Δαβίδ και Γολιάθ. 1ο μέρος: H νίκη του μικρόσωμου Δαβίδ εναντίον του γίγαντα Γολιάθ. Η ιστορία ερμηνεύεται στο πλαίσιο της επιθυμίας του μικρού αγοριού (Δαβίδ) να εξολοθρεύσει τον πατέρα για να κερδίσει τη μητέρα και να γίνει πλούσιο.

2o μέρος: Ο Δαβίδ συνδέεται με στενή φιλία με τον Ιωνάθαν

3ο μέρος: Ο Ιωνάθαν σώζει τη ζωή του Δαβίδ, ο οποίος γίνεται βασιλιάς.

Ψυχαναλυτικές ερμηνείες τεσσάρων έργων από την περίοδο της Αναγέννησης και του Μπαρόκ με θέμα την ιστορία των Δαβίδ και Γολιάθ: Donatello, David (1430-40) Michelangelo, David (1501-4) Bernini, David (1623-4) Caravaggio, David and Goliath (1610)

Craig Owens, “Honor, Power and the Love of Women”, Art in America (Jan

Donald Woods Winnicott (1896-1971) Καθοριστικής σημασίας για το χώρο της ιστοριογραφίας της τέχνης, υπήρξε η έννοια του «μεταβατικού αντικειμένου», του αντικειμένου δηλαδή με το οποίο το παιδί αποκτά ισχυρό δέσιμο στην ηλικία μεταξύ τεσσάρων και δώδεκα μηνών.

Μεταβατικά αντικείμενα και φαινόμενα αποτελούν υποκατάστατα της μητρικής φιγούρας και λειτουργούν ως βοηθήματα που επιτρέπουν τον αποχωρισμό του παιδιού από αυτή, σε στιγμές όπως είναι η ώρα του ύπνου. Εξακολουθούν να υπάρχουν και στην ενήλικη ζωή του ατόμου. Η τέχνη ερμηνεύεται ως εγχείρημα του ανθρώπου να γεφυρώσει χάσματα που αφορούν κατά βάση υπαρξιακές αγωνίες του.

Η έννοια του «μεταβατικού αντικειμένου» στην ιστοριογραφία της τέχνης Η έννοια του «μεταβατικού αντικειμένου» στην ιστοριογραφία της τέχνης Η Laurie Schneider Adams αναγνωρίζει μεταβατικό χαρακτήρα σε κατηγορίες της τέχνης και αναλύει καλλιτεχνικά έργα μέσα από τους όρους της βινικότιας θεωρίας. Η θρησκευτική τέχνη αποτελεί εγχείρημα γεφύρωσης του χάσματος μεταξύ ανθρώπου και θεού.

Στο άρθρο «Etruskian Burial Symbols and the Transitional Process», οι S. A. Grolnick και Al. Lengyel διερευνούν την ετρουσκική ταφική τέχνη ως μεταβατικό φαινόμενο μέσα από βινικότιους όρους.

Πρώτες ύλες ως μεταβατικά αντικείμενα

Ready-made ως μεταβατικά αντικείμενα

Jacques Lacan (1901-1981) Αναγνώρισε τις εξωτερικές κοινωνικές και συμβολικές δομές ως υπαίτιες για τη συγκρότηση της ψυχοσύνθεσης των υποκειμένων στην εξελικτική τους πορεία. Σύμφωνα με τον Lacan, δεν είναι η σεξουαλικότητα που μας καθορίζει ως προσωπικότητες, αλλά κυρίως η γλώσσα που ορίζει και διαμορφώνει όλες μας τις πτυχές, ακόμη και αυτή της σεξουαλικότητας.

«Στάδιο του Καθρέφτη» = Η στιγμή διαμόρφωσης του Εγώ «Στάδιο του Καθρέφτη» = Η στιγμή διαμόρφωσης του Εγώ. Ο καθρέφτης αποτελεί συμβολισμό για τον πολιτισμό, ο οποίος διαμορφώνει την ύπαρξη μας. Η εικόνα ωστόσο μιας ενιαίας ύπαρξης είναι ψευδαίσθηση, καθώς πάντα θα υπάρχει διάσταση μεταξύ Συνειδητού και Ασυνείδητου.

Η ενήλικη ζωή χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του ατόμου να διατηρήσει την αίσθηση της φανταστικής του ολότητας και ενότητας που είχε στο στάδιο του καθρέφτη.

Ανάγκη = Άμεσα συνδεδεμένη με τη βιολογική υπόσταση Ανάγκη = Άμεσα συνδεδεμένη με τη βιολογική υπόσταση. Η ικανοποίηση της είναι εφικτή. Εκφερόμενο αίτημα = Μέσο για την ικανοποίηση της ανάγκης. Επιθυμία = Το μέρος της ανάγκης που δεν ικανοποιείται ποτέ. Το υποκείμενο θα επιζητά πάντα την ικανοποίηση της επιθυμίας του να το επιθυμούν. Η επίγνωση ωστόσο ότι όλα τα υποκείμενα είναι ελλιπή οδηγεί στη διαπίστωση ότι η επιθυμία συνιστά τελικά σχέση μόνο με την έλλειψη και όχι με άλλα υποκείμενα ή αντικείμενα.

Τρόποι θέασης της πραγματικότητας Α. Freud: «Σκοποφιλία» = Ασυνείδητη σεξουαλική ευχαρίστηση που επιζητούμε να έχουμε μέσα από την οπτική μας επαφή με διάφορες πλευρές της πραγματικότητας, όπως είναι και η τέχνη.

Β. Lacan: Διακρίνει δύο τρόπους θέασης της πραγματικότητας, τη ματιά και το βλέμμα. Ματιά = Ο άμεσος και ορθολογικός τρόπος θέασης. Βλέμμα = Σύμπτωμα της επιθυμίας μας να μας επιθυμούν. Μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι τελικά αυτό που επιθυμούμε είναι η ίδια η έλλειψη. Όταν κοιτάζουμε για παράδειγμα ένα έργο τέχνης ταυτιζόμαστε με αυτό και μέσα από τη φαντασία μας παρατηρούμε τον εαυτό μας να μας παρατηρεί.

Η επίδραση του Lacan στην Ιστοριογραφία της Τέχνης Mieke Ball, Reading Rembrandt (1991): Δανείζεται τον λακανικό όρο του «Σταδίου του Καθρέφτη» συνδέοντας τον με το είδος της αυτοπροσωπογραφίας, το οποίο αντιλαμβάνεται ως αποτέλεσμα διάσπασης του εαυτού σε παρατηρητή και παρατηρούμενο.

Laurie Schneider Adams, Methodologies of Art (1996): Σημειώνει δύο τρόπους ανάλυσης της έννοιας του βλέμματος στα έργα τέχνης. Ο πρώτος αφορά τον ρόλο του βλέμματος στις σχέσεις των μορφών του περιεχομένου ενός έργου, ενώ ο δεύτερος στη σχέση εικονιζόμενης μορφής και θεατή.