(ΦΟΒΙΕΣ, ΙΔΕΟΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ, ΑΓΧΩΔΕΙΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ (ΦΟΒΙΕΣ, ΙΔΕΟΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ, ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΜΕΤΑΤΡΑΥΜΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΕΣ)

Άγχος (1/2) Συναισθηματική κατάσταση υπερβολικής ανησυχίας, έντασης ή αβεβαιότητας και παράλογου φόβου, που προκαλείται από κάποια απειλή, της οποίας η πηγή είναι άγνωστη Είναι μια υποκειμενική συναισθηματική, απάντηση Το οξύ άγχος είναι γνωστό και ως περιστασιακό άγχος (state anxiety) Το χρόνιο άγχος είναι γνωστό και ως χαρακτηρολογικό άγχος (trait anxiety) Το πρωτογενές άγχος σχετίζεται με ψυχολογικούς παράγοντες Το δευτερογενές άγχος αποτελεί αντίδραση σε ένα σωματικό πρόβλημα υγείας

Άγχος (2/2) 1. Ήπιο Πυροδοτείται από την ένταση της καθημερινότητας. Το άτομο είναι σε εγρήγορση, το πεδίο αντίληψης διευρύνεται, η μάθηση διευκολύνεται Οι σωματικές λειτουργίες κυμαίνονται στα φυσιολογικά όρια 2. Μέτριο Η προσοχή επικεντρώνεται σε άμεσα ζητήματα Το πεδίο αντίληψης περιορίζεται Εμφανίζονται αυξημένοι παλμοί και αυξημένος ρυθμός αναπνοής Το άτομο βιώνει ένταση και φόβο 3. Σοβαρό Η προσοχή επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες λεπτομέρειες Το πεδίο αντίληψης περιορίζεται σημαντικά, παρεμποδίζεται η ικανότητα μάθησης Το συμπαθητικό νευρικό σύστημα ενεργοποιείται Το άτομο βιώνει σοβαρή συναισθηματική δυσφορία

Στρες, παράγοντες, εξουθένωση Στρες: κατάσταση απουσίας ισορροπίας μεταξύ των απαιτήσεων που προβάλει μία κατάσταση, και των ικανοτήτων του ατόμου να αντιμετωπίσει τις απαιτήσεις αυτές. Παράγοντας έντασης (stressor): ένα εσωτερικό ή εξωτερικό γεγονός ή μία κατάσταση που πυροδοτεί συνθήκες έντασης, σωματική ασθένεια, η νοσηλεία σε νοσοκομείο και μια ιατρική θεραπεία. Δεν προκαλεί ο παράγων έντασης την αντίδραση στρες ή το άγχος, αλλά ο τρόπος που το άτομο αντιλαμβάνεται τον παράγοντα αυτόν. Εξουθένωση (burnout): κατάσταση πνευματικής, ψυχολογικής και/ή σωματικής εξάντλησης. Είναι δυνατόν να προκληθεί από έντονη και παρατεταμένη έκθεση σε καταστάσεις που προκαλούν στρες.

Στρες Εάν ο παράγων έντασης παραμείνει, κάνει την εμφάνισή της η αντίδραση "μάχης ή φυγής" (φάση εγρήγορσης), η οποία αποτελεί μια αυτόματη φυσιολογική αντίδραση σε καταστάσεις υψηλής έντασης Το σώμα κινητοποιεί τα μέσα για να αντιμετωπίσει την κατάσταση στρες που έχει προκύψει Ενεργοποιούνται τρόποι αντιμετώπισης, οι οποίοι αφορούν σε προσπάθειες του ατόμου να χειριστεί συγκεκριμένες απαιτήσεις που αξιολογούνται ως απειλές Μηχανισμοί άμυνας, οι οποίοι αφορούν σε ασυνείδητες ψυχολογικές αντιδράσεις, σχεδιασμένες να εξαλείψουν ή να καθυστερήσουν την εμφάνιση του άγχους, με στόχο την προφύλαξη του ατόμου

Πανικός Συνοδεύεται από έντονο φόβο και τρόμο Οι λεπτομέρειες εξαφανίζονται από την προοπτική του ατόμου, η προσωπικότητα αποδιοργανώνεται, και το άτομο αδυνατεί να λειτουργήσει Επηρεάζονται σημαντικά οι σωματικές λειτουργίες και η κινητική δραστηριότητα του ατόμου Τα έντονα συναισθήματα, που κατακλύζουν το άτομο, προκαλούν επιστροφή του σε πρώιμες συμπεριφορές (παλινδρόμηση)

Σύνδρομο γενικής προσαρμογής Σύνολο δομικών & χημικών αλλαγών που προκαλούνται στον οργανισμό λόγω έκθεσης σε παράγοντα έντασης. Συνιστά αυτόματη σωματική αντίδραση (συμπαθητικό νευρικό σύστημα). Περιλαμβάνει τρεις φάσεις (εγρήγορση/μάχη ή φυγή, αντίσταση, εξάντληση), που αντιστοιχούν σε δύο διακριτά στάδια: προσαρμογής / δυσπροσαρμογής. Το στρες αποτελεί την αρχική απάντηση σε έναν παράγοντα έντασης. α. ‑Μέσω ορμονικής δραστηριότητας, αναπτύσσεται γενικευμένη σωματική εγρήγορση & κινητοποιούνται σωματικές & ψυχολογικές άμυνες. β. ‑Εάν ο παράγων έντασης παραμείνει, εμφανίζεται αντίδραση "μάχης ή φυγής" (φάση εγρήγορσης). γ. ‑Η αυξημένη εγρήγορση επικεντρώνεται στην άμεση κατάσταση ή απειλή. Όταν τα προσαρμοστικά μέσα αρχίζουν να περιορίζονται, επικρατούν συνθήκες παρατεταμένου στρες. α. ‑Αδυναμία ατόμου να διαχειριστεί μεγάλης έντασης ή διάρκειας στρεσογόνους παράγοντες. β. ‑Άγχος: η σκέψη αποδιοργανώνεται & δε λειτουργεί βάσει λογικής. γ. ‑Αισθητηριακές διαστρεβλώσεις, παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις . δ. ‑Σωματική ασθένεια, ακόμα και θάνατος, μπορεί να εμφανιστούν, εάν η περίοδος της εξουθένωσης είναι παρατεταμένη (φάση εξάντλησης).

Θεωρητική προσέγγιση Βιολογικοί παράγοντες Η υπερδραστηριότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος συνδέεται με το άγχος Αρκετοί νευροδιαβιβαστές έχουν σχετιστεί με το άγχος. Ειδικότερα: α. Τα χαμηλά επίπεδα του γάμα-αμινοβουτυρικού οξέος (GABA), ενός νευροδιαβιβαστή που αναστέλλει τη δραστηριότητα των νευρώνων, έχουν συνδεθεί με την εκδήλωση αγχωδών διαταραχών β. Η νορεπινεφρίνη συνδέεται με την αντίδραση "μάχης ή φυγής" γ. Οι προσβολές πανικού έχουν σχετιστεί με υψηλά επίπεδα νορεπινεφρίνης δ. Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή έχει σχετιστεί με δυσλειτουργία του συστήματος σεροτονίνης ε. Η χολοκυστοκινίνη πιθανόν να σχετίζεται με την αιτιολογία της διαταραχής πανικού

Ψυχοδυναμικοί παράγοντες Έχουν αναγνωριστεί τρεις τύποι άγχους: α. Το πραγματιστικό άγχος, το οποίο αποτελεί μια επίπονη συναισθηματική εμπειρία, η οποία σχετίζεται με την αντίληψη του κινδύνου εντός του εξωτερικού περιβάλλοντος β. Το ηθικό άγχος, το οποίο σχετίζεται με τα συναισθήματα της ενοχής και/ή της ντροπής γ. Το νευρωτικό άγχος, το οποίο σχετίζεται με τις απειλές των ενστίκτων

Διαπροσωπικοί παράγοντες Το άγχος είναι αποτέλεσμα εξωτερικών περιβαλλοντικών παραγόντων, οι οποίοι προκύπτουν από την αλληλεπίδραση του ατόμου με άλλα άτομα Τα συμπτώματα του άγχους είναι αποτέλεσμα συγκρούσεων μεταξύ των ατόμων και των οικογενειών τους, των συναδέλφων τους και των φίλων τους Τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι πιο επιρρεπή στην εκδήλωση άγχους, απ’ ότι τα άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση

Συμπεριφορικοί παράγοντες Όταν τα άτομα βιώνουν πολλές αλλαγές μέσα σε μια μικρή χρονική περίοδο, πιθανόν να μην μπορέσουν να προσαρμοστούν σε αυτές, με συνέπεια να υιοθετήσουν δυσλειτουργική ή δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά Άλλες θεωρίες Οι υποστηρικτές της κοινωνικής θεωρίας δίνουν έμφαση στη σπουδαιότητα των κοινωνικών παραμέτρων, όπως το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και οι φυλετικές ανισότητες, για την ανάπτυξη του άγχους Οι υποστηρικτές της φεμινιστικής θεωρίας πρεσβεύουν ότι οι γυναίκες είναι πιθανότερο να αναπτύξουν αγχώδη συμπτώματα, διότι έχουν διδαχθεί ότι πρέπει να είναι εξαρτημένες και παθητικές

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ (1/2) Το στρες επηρεάζει κάθε άτομο με διαφορετικό τρόπο, και οδηγεί σε πολύ διαφορετικές αντιδράσεις Η πιο κοινή αντίδραση είναι το άγχος Η αξιολόγηση πρέπει να περιλαμβάνει δεδομένα που να καθορίζουν το επίπεδο και το στάδιο του άγχους Είναι διαθέσιμες αρκετές κλίμακες και διαγνωστικά εργαλεία, τα οποία αξιολογούν το άγχος (π.χ. Κλίμακα Άγχους του Hamilton) Το άγχος πρέπει να αξιολογείται με ευθείες, συγκεκριμένες ερωτήσεις Άγχος είναι δυνατόν να συμβάλει στην εκδήλωση σωματικής ασθένειας= η σωματική εξέταση πρέπει να περιλαμβάνεται στην αξιολόγηση

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ (2/2) Η αξιολόγηση πρέπει να περιλαμβάνει τους εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες έντασης Πρέπει να εξετάζονται οι βιολογικοί (ύπνος, διατροφή, σωματική δραστηριότητα), οι ψυχολογικοί (τρόπος σκέψης, αυτοεκτίμηση, μηχανισμοί άμυνας) και οι κοινωνικοί παράγοντες (διαπροσωπικές σχέσεις, υποστηρικτικά συστήματα, πολιτισμικοί παράγοντες) Η αξιολόγηση πρέπει να επικεντρώνεται στα σωματικά (υψηλή ΑΠ, δύσπνοια, συχνουρία, κεφαλαλγία, διαταραχές ύπνου, ναυτία, έμετος), συναισθηματικά (καταθλιπτική διάθεση, θυμό, χαμηλή αυτοεκτίμηση, φόβο), γνωστικά (αδυναμία συγκέντρωσης, αναποφασιστικότητα), κοινωνικά (δυσκολία στην επικοινωνία, κοινωνική απόσυρση) και πνευματικά συμπτώματα (απελπισία και απόγνωση, φόβο θανάτου και απώλεια νοήματος ζωής) του άγχους

ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΕΣ ΔΙΑΓΝΩΣΕΙΣ Άγχος (προσδιορίστε επίπεδο, π.χ. πανικός), σχετιζόμενο με περιστασιακή κρίση, πραγματική ή αντιλαμβανόμενη απειλή της αυτο-εικόνας ή θανάτου, ανικανοποίητες ανάγκες. Φόβος, σχετιζόμενος με φοβικά ερεθίσματα ή φοβία. Αναποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης, σχετιζόμενος με συμπεριφορές τελετουργίας, εμμονές, ιδεοληψίες, αδυναμία ικανοποίησης βασικών αναγκών, αδυναμία ανταπόκρισης στις προσδοκίες του ρόλου του, αδυναμία αποτελεσματικής επίλυσης προβλημάτων. Αίσθηση απουσίας ελέγχου, σχετιζόμενη με την πεποίθηση του ατόμου ότι είναι αβοήθητο, με το φόβο της απόρριψης από τους άλλους, με την αδυναμία ικανοποίησης της ανάγκης για ανεξαρτησία. Κοινωνική απομόνωση, σχετιζόμενη με άγχος σε επίπεδο πανικού, προηγούμενες εμπειρίες δυσκολιών στην αλληλεπίδραση με ανθρώπους, καταπιεσμένους φόβους.

Στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους (1/2) Επιλέγονται από το άτομο και καθορίζονται από τις πνευματικές του ικανότητες, τη συναισθηματική του κατάσταση, τη σωματική του υγεία, τις πεποιθήσεις, τις αξίες, το στάδιο ανάπτυξης και εξέλιξης, καθώς και το κοινωνικό του επίπεδο Οι τρόποι αντιμετώπισης για την πρόληψη και την ανακούφιση από το άγχος περιλαμβάνουν συγκεκριμένες ενέργειες, όπως ασκήσεις αναπνοών, κατευθυνόμενη νοερή απεικόνιση, διαλογισμό, ακρόαση μουσικής, ασκήσεις μυοχαλάρωσης, ψυχαγωγικές δραστηριότητες, εκτόνωση μέσω του κλάματος, κατανάλωση ροφημάτων και φαγητού, σωματική άσκηση, εκτόνωση μέσω του γέλιου, ύπνο και εκτόνωση μέσω ύβρεων)

Στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους (2/2) Γενικοί τρόποι αντιμετώπισης της έντασης της ζωής, που σχετίζονται με τη δίαιτα, τη σωματική άσκηση, τη διαχείριση του χρόνου και του ύπνου, μπορούν να εφαρμοστούν ώστε να προληφθεί και να μετριαστεί το άγχος Η "μέθοδος επίλυσης προβλημάτων" αποτελεί μια στρατηγική προσανατολισμένη στο πρόβλημα, και σχεδιάστηκε για την εξάλειψη ή την τροποποίηση της πηγής του άγχους Οι μηχανισμοί άμυνας συχνά εφαρμόζονται για να καθυστερήσει η έναρξη εκδήλωσης του άγχους

Ψυχοφαρμακολογία Οι αγχώδεις διαταραχές αντιμετωπίζονται θεραπευτικά με αντικαταθλιπτικά φάρμακα Εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (ΕΑΕΣ) αποτελούν τη θεραπεία πρώτης επιλογής Οι βενζοδιαζεπίνες αποτελούν μια ακόμη αποτελεσματική θεραπευτική αντιμετώπιση των συμπτωμάτων του άγχους Η παρατεταμένη χρήση τους είναι δυνατόν να οδηγήσει σε εξάρτηση και κατάχρηση Η βουσπιρόνη (Bespar) είναι εκλεκτικός αγωνιστής της σεροτονίνης, που χορηγείται για τη βραχυπρόθεσμη θεραπεία του άγχους Οι βήτα αναστολείς έχουν ήπια κατασταλτική δράση στο ΚΝΣ Η προπρανολόλη (Inderal) χορηγείται για τη θεραπεία του άγχους, του τρόμου και της ταχυκαρδίας Τα αντιισταμινικά χορηγούνται για την αντιμετώπιση ήπιας έντασης συμπτωμάτων άγχους

Ατομική και ομαδική θεραπεία Η ατομική και η ομαδική θεραπεία εφαρμόζονται για να βοηθηθούν τα άτομα με συμπτώματα άγχους να αναπτύξουν εναισθησία σχετικά με λόγους για τους οποίους βιώνουν συναισθήματα άγχους Η ψυχανάλυση είναι ένας τύπος θεραπείας αυτογνωσίας, που εφαρμόζεται από ειδικά εκπαιδευμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας Οι εμπειρίες της ομάδας αυξάνουν την ασφάλεια, την ικανοποίηση, την αυτοεκτίμηση του ατόμου, καθώς και τη δέσμευσή του στην ομάδα Οι νοσηλευτές μπορούν να έχουν το ρόλο του συντονιστή της ομάδας, να παραπέμπουν άτομα σε αυτήν, να προετοιμάζουν τους θεραπευομένους για τις ομαδικές συναντήσεις τους και να επεξεργάζονται περαιτέρω, από κοινού με το άτομο, το περιεχόμενο των συναντήσεων

Ψυχοθεραπεία για αγχώδεις διαταραχές Γνωσιακή θεραπεία: αναγνώριση λαθών στον τρόπο σκέψης, σχεδιασμός τρόπων αντιμετώπισης παραγόντων έντασης. α. ‑Εξέταση ακούσιων αρνητικών σκέψεων, αντικατάσταση με θετικότερες. β. ‑Για να αποφευχθεί ο κίνδυνος εξάρτησης από το θεραπευτή, η γνωσιακή θεραπεία είναι χρονικά περιορισμένη. γ. ‑Είναι δομημένη & στοχοκεντρική. δ. Τεχνική ανοιχτών, διερευνητικών ερωτήσεων & όχι η παροχή υποδείξεων – τα άτομα ενθαρρύνονται να χρησιμοποιήσουν δικές τους στρατηγικές αντιμετώπισης. Συμπεριφορική θεραπεία: δραστηριότητες που στοχεύουν στη μείωση του άγχους. α. ‑Αποτροπή μαθημένης αντίδρασης για ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή: τα άτομα εκπαιδεύονται στην αποτροπή των συμπεριφορών ψυχαναγκασμού (ιδεοληψίες, εμμονές). β. ‑Συστηματική απευαισθητοποίηση για τη θεραπεία του άγχους: Τεχνικές χαλάρωσης. Προοδευτική έκθεση σε σειρά αγχογόνων ερεθισμάτων (νοερών ή πραγματικών) κλιμακούμενης έντασης. Η συνεδρία τερματίζεται όταν το άγχος του ατόμου έχει μειωθεί. Άλλες τεχνικές τροποποίησης συμπεριφοράς: μίμηση προτύπου, σύστημα αμοιβών, υπόδυση ρόλων, εκπαίδευση σε κοινωνικές δεξιότητες, θεραπεία αποστροφής.

Νοσηλευτικές παρεμβάσεις Στόχος των νοσηλευτικών παρεμβάσεων δεν είναι η πλήρης εξάλειψη του άγχους, αλλά η ενδυνάμωση του ατόμου ώστε να ανεχτεί το ήπιο άγχος, και να εφαρμόσει αποτελεσματικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης Η εξάρτηση του ατόμου από το νοσηλευτή πρέπει να αποτρέπεται Το άτομο πρέπει να συμμετέχει ενεργά στο σχεδιασμό των στόχων και στις παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται Όταν το άτομο νοσηλεύεται, το νοσηλευτικό περιβάλλον πρέπει να είναι δομημένο με τέτοιο τρόπο, ώστε να προφυλάσσει το άτομο από περαιτέρω ένταση Η εκπαίδευση είναι μια σημαντική παρέμβαση για τα άτομα με συμπτώματα άγχους Πρέπει να εκπαιδεύονται προκειμένου να μειώσουν την πρόσληψη καφεΐνης, νικοτίνης, και άλλων ψυχοδιεγερτικών ουσιών

ΕΙΔΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ Φοβίες ΕΙΔΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ  Φοβίες αναγνωρίζουν ότι οι φόβοι τους είναι παράλογοι διαχειρίζονται το άγχος τους μέσω της αποφυγής του φοβογόνου ερεθίσματος η αγοραφοβία με ή χωρίς επεισόδια πανικού (η οποία αφορά στο φόβο του ατόμου ότι είναι ανίκανο να αντιδράσει, και είναι παγιδευμένο σε μια μη ανεκτή κατάσταση, από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή, π.χ πολυσύχναστα μέρη, οι ουρές, ταξίδια με αεροπλάνο) η κοινωνική φοβία, η οποία αναφέρεται στον υπερβολικό φόβο του ατόμου ότι θα ντροπιαστεί ή θα γελοιοποιηθεί όταν βρίσκεται σε χώρους με πολλά άτομα

Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή (ΓΑΔ) δυσκολεύονται πάρα πολύ να ελέγξουν το μη ρεαλιστικό, υπερβολικό άγχος που βιώνουν, και το οποίο συνδέεται με τις εμπειρίες της καθημερινότητας προκαλεί συγκεκριμένα συμπτώματα, όπως υπερένταση, ανησυχία, ευερεθιστότητα, κόπωση, κατάθλιψη, δυσκολία στη συγκέντρωση, διαταραχές ύπνου, και αδυναμία τα συμπτώματα επηρεάζουν τις καθημερινές δραστηριότητες του ατόμου στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τα συμπτώματα, κάποιες φορές αποκτούν εξάρτηση από το αλκοόλ ή άλλες ουσίες

Διαταραχή Πανικού Η έναρξη των προσβολών πανικού είναι αιφνίδια, και η πηγή του άγχους πιθανόν να μην είναι προσδιορίσιμη Τα συμπτώματα των προσβολών πανικού περιλαμβάνουν έντονη επιθυμία για διαφυγή, πόνο στο στήθος, ρίγη ή ξαφνικές εξάψεις, παραισθησίες, ζάλη, ναυτία, αίσθηση παλμών, αίσθηση πνιγμονής, εφίδρωση, τρέμουλο και φόβο απώλειας ελέγχου, αίσθηση επερχόμενης τρέλας Τα άτομα που εμφανίζουν προσβολές πανικού, συχνά συσχετίζουν τα συμπτώματά τους με την ύπαρξη κάποιας σωματικής ασθένειας Κατά τη διάρκεια των προσβολών πανικού ο νοσηλευτής πρέπει να παραμένει ήρεμος, να είναι δίπλα στο άτομο, να το καθησυχάζει, να χρησιμοποιεί σύντομες και σαφείς προτάσεις, και να περιορίζει τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα

Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΨΔ) Αναγνωρίζουν ότι οι επαναλαμβανόμενες ιδεοληψίες και οι ανεξέλεγκτες ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές τους είναι παράλογες Οι πιο κοινές ιδεοληψίες (ανεπιθύμητες, επίμονες, διεισδυτικές ιδέες, παρορμήσεις ή εικόνες που προκαλούν άγχος) περιλαμβάνουν σκέψεις σχετικά με συγκεκριμένα αντικείμενα, σκέψεις μόλυνσης, αμφιβολίας, ευταξίας, σκέψεις σεξουαλικού περιεχομένου, επιθετικότητας και μη αποδεκτών παρορμήσεων Οι πιο κοινοί ψυχαναγκασμοί (ανεπιθύμητες συμπεριφορές ή πράξεις) περιλαμβάνουν μέτρημα, προσευχή, πλύσιμο των χεριών, επανάληψη λέξεων Καθοδηγήστε το άτομο να διερευνήσει το νόημα και το σκοπό των σκέψεων και της συμπεριφοράς του Στηρίξτε τις προσπάθειες του ατόμου να μειώσει τους ψυχαναγκασμούς και τις ιδεοληψίες του

Διαταραχή μετά από Ψυχοτραυματικό Στρες (ΔΜΨΣ) έκθεση του ατόμου σε ένα εξαιρετικά τραυματικό και απειλητικό γεγονός (στρατιωτική μάχη, βιασμός, σωματική επίθεση, απαγωγή, βασανισμός) Τα συμπτώματα της ΔΜΨΣ περιλαμβάνουν επίπεδο συναίσθημα, αδυναμία έκφρασης στοργής, καχυποψία, κοινωνική απόσυρση, απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες, απελπισία, ευερεθιστότητα Οι νοσηλευτικές παρεμβάσεις περιλαμβάνουν τα εξής: Αξιολόγηση και αποδοχή συναισθημάτων ενοχής, θρήνου και ντροπής Διαμόρφωση μη απειλητικού περιβάλλοντος Ενθάρρυνση του ατόμου να συζητήσει το τραυματικό γεγονός Ενθάρρυνση εφαρμογής των κατάλληλων στρατηγικών αντιμετώπισης Ενδυνάμωση του ατόμου, ώστε να ξαναρχίσει τις δραστηριότητες που έκανε πριν το τραυματικό γεγονός