11η Διάλεξη: Ηθική/ψυχολογική παρενόχληση (mobbing) στο χώρο εργασίας Παραπτωματικότητα: πρόληψη & αντιμετώπιση Μαρία Σμυρνάκη Ψυχολόγος, MSc στις Εξαρτήσεις PhD Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Κρήτης Υπεύθυνη Ανοικτής Δομής Υποστήριξης ΚΕΘΕΑ Αριάδνη 11η Διάλεξη: Ηθική/ψυχολογική παρενόχληση (mobbing) στο χώρο εργασίας

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Κατά τον ψυχολόγο Leymann (1996), το mobbing ορίζεται ως «η ψυχολογική βία, η οποία κατευθύνεται με συστηματικό τρόπο από ένα ή λίγα άτομα κυρίως προς ένα άτομο, στοχεύοντας στην ψυχολογική και εργασιακή εξόντωσή του». Η Γαλλίδα ψυχίατρος Marie France Hirigoyen (2009) όρισε τον όρο παρενόχληση στο χώρο εργασίας ως «κάθε καταχρηστική συμπεριφορά που εκδηλώνεται με λόγια, πράξεις, γραπτά μηνύματα και μπορεί να ζημιώσει την προσωπικότητα, την αξιοπρέπεια ή τη σωματική ή ψυχική ακεραιότητα του ατόμου, να θέσει σε κίνδυνο την εργασία του ή να διαταράξει το εργασιακό κλίμα». Μπορεί να οδηγήσει σε πραγματικό ψυχικό «φόνο». Επιφέρει τις πιο καταστροφικές συνέπειες για τον εργαζόμενο από ότι όλοι οι υπόλοιποι παράγοντες εργασιακού στρες μαζί (Wilson, 1991).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Εν αντιθέσει με το “bullying” που επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο στη σωματική βία, το “mobbing” (ψυχολογική βία) απευθύνεται κυρίως στην προσωπικότητα του ατόμου με τη μορφή της ψυχολογικής ταπείνωσης, της ηθικής αποδυνάμωσης και του εκφοβισμού του εργαζομένου στο χώρο εργασίας, αυξάνοντας το εργασιακό στρες και έχοντας σοβαρές συνέπειες σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και στην παραγωγικότητα και αποδοτικότητα του εργαζομένου. Η εν λόγω παρενόχληση διακρίνεται και από τη σεξουαλική, η οποία συνίσταται σε λεκτική ή μη λεκτική ή σωματική συμπεριφορά σεξουαλικής φύσης που προσβάλλει την αξιοπρέπεια ενός ατόμου και υφίσταται και χωρίς το στοιχείο της διάρκειας, αποτελούμενη δηλαδή από ένα και μοναδικό γεγονός (Καρούζος, 2018).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Οι επιπτώσεις στην επιχείρηση περιλαμβάνουν πρώτα απ' όλα τη μείωση του επιπέδου απόδοσης των εργαζομένων, αλλά και τη διαταραχή των σχέσεων μεταξύ των συναδέλφων. Το mobbing, ως εσκεμμένη ηθική παρενόχληση στους χώρους εργασίας, προκαλεί την εκδήλωση ψυχικών και σωματικών νοσημάτων και φθάνει ως την πρόκληση διαταραχών ύπνου, κατάθλιψης, επιθετικότητας, σωματικής κόπωσης ή ακόμα και τάσεων αυτοκτονίας (Καρούζος, 2018). Επιπλέον, είναι ένας σημαντικός παράγοντας, για τον οποίο οι εργαζόμενοι καταφεύγουν στη χρήση και καταχρήση ψυχοτρόπων ουσιών (ναρκωτικά, αλκοόλ, συνταγογραφούμενα φάρμακα), καθώς και στην αναζήτηση διεξόδου σε εξαρτητικές συμπεριφορές (τζόγος, διαδίκτυο).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Η ηθική παρενόχληση, απαιτεί συνεχείς και επαναλαμβανόμενες πράξεις που δημιουργούν δυσμενές κλίμα στο χώρο εργασίας και προσβάλλουν την προσωπικότητα και την ηθική υπόσταση του εργαζομένου. Ο εργαζόμενος-θύμα του mobbing, βιώνει κλίμα τρομοκρατίας στο χώρο εργασίας, ενώ η παρουσία του εκεί μετατρέπεται σε μία εξοντωτική διαδικασία, χαρακτηριζόμενη από το αίσθημα του φόβου για την επόμενη επίθεση (Καρούζος, 2018).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Eκφάνσεις της ηθικής παρενόχλησης του εργαζομένου στο εργασιακό περιβάλλον: Α) Συμπεριφορές που βλάπτουν την υπόληψη του και αποσκοπούν στη δημιουργία αρνητικής εικόνας εις βάρος του, όπως για παράδειγμα κακόβουλα σχόλια ως προς την προσωπικότητα του εργαζομένου, κοινοποίηση προσωπικών και ευαίσθητων στοιχείων, διάδοση ψευδών φημών για το πρόσωπό του, περιφρονητική αντιμετώπιση, λεκτική επίθεση, προσβολές, ακόμα και πρόκληση αντίδρασης με σκοπό την έκθεση στο εργασιακό περιβάλλον (Καρούζος, 2018).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Β) Συμπεριφορές που βλάπτουν την αποδοτικότητά του και την επαγγελματική του ταυτότητα, όπως η μη ανάθεση έργου ή αφαίρεση βασικών αρμοδιοτήτων, η ανάθεση υπερβολικού όγκου εργασίας, η σκόπιμη ανάθεση καθηκόντων πέραν των γνώσεών του και γενικά οποιαδήποτε ενέργεια αποσκοπεί στην δημιουργία αρνητικού κλίματος, αύξηση του άγχους και της ψυχολογικής πίεσης και κυρίως στέρησης όλων εκείνων των παραγόντων που συντελούν στην αποδοτικότητα του εργαζομένου (Καρούζος, 2018).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Γ) Συμπεριφορές που επηρεάζουν τις κοινωνικές επαφές εντός του εργασιακού περιβάλλοντος, με σκοπό να καταστεί ευάλωτος και να αισθανθεί ανίκανος, αναγκαζόμενος έτσι να παραμένει στο περιθώριο και στην απομόνωση. Δ) Συμπεριφορές που στοχεύουν στον εκφοβισμό του, όπως η άρνηση χορήγησης αδειών βάσει των αναγκών του και οι απειλές για επιβολή κυρώσεων (Καρούζος, 2018).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Ενδεικτικά, σύμφωνα με έρευνα που έγινε το 2010, το 35% των εργαζομένων στις Η.Π.Α. αναφέρουν ότι έχουν υποστεί ηθική παρενόχληση στο χώρο εργασίας τους (Workplace Bullying Institute). Σύμφωνα με έρευνα που έγινε το 2000 στην Ευρώπη, το 9% των εργαζομένων αναφέρουν ότι έχουν υποστεί ηθική παρενόχληση στο χώρο εργασίας τους τη συγκεκριμένη χρονιά (Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη Βελτίωση Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας). Σύμφωνα με την πρώτη ελληνική έρευνα που διεξήχθη το 2010, το 13% μπορούσαν ξεκάθαρα να χαρακτηριστούν «θύματα ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας τους» (Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Στη χώρα μας το φαινόμενο της ψυχολογικής κακοποίησης των εργαζομένων δεν αναγνωρίζεται σε μεγάλο βαθμό, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει επαρκής νομοθετική πρόβλεψη και προστασία. Ο νόμος 4443/2016, αναφέρει ότι ως διάκριση νοείται και η παρενόχληση, η οποία εκδηλώνεται με ανεπιθύμητη συμπεριφορά και έχει ως σκοπό ή αποτέλεσμα την προσβολή της αξιοπρέπειας του προσώπου και τη δημιουργία εκφοβιστικού, εχθρικού, εξευτελιστικού, ταπεινωτικού ή επιθετικού κλίματος. Ο νόμος απαγορεύει επίσης τις διακρίσεις βάσει φύλου, εθνικότητας και γενετήσιου προσανατολισμού. O εργαζόμενος που υφίσταται ηθική παρενόχληση δεν προστατεύεται με βάση την εργατική νομοθεσία αλλά από τις γενικότερες διατάξεις περί προστασίας της ανθρώπινης προσωπικότητας και αξιοπρέπειας, όπως είναι το άρθρο 2, παράγραφος 1 του Συντάγματος (Καρούζος, 2018).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Το φαινόμενο αυτό, το οποίο είναι τόσο παλαιό όσο και η εργασία αυτή καθ' εαυτή, προσβάλλει καίρια την εργασιακή ειρήνη και την ψυχική υγεία των εργαζομένων. Παγκοσμίως μελέτες έχουν καταδείξει ότι η ζημία από την ανοχή του φαινομένου αυτού ανέρχεται, για τις επιχειρήσεις, σε δισεκατομμύρια ευρώ. Δηλαδή το φαινόμενο, πέραν από το εργατικό δυναμικό, πλήττει καίρια και τους εργοδότες, γεγονός που πρέπει να τους κινητοποιήσει (Καρβέλλης, 2017).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Το φαινόμενο, όπως είναι άλλωστε αναμενόμενο, επιτείνεται και εξελίσσεται σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, όπου ο φόβος απώλειας της θέσης εργασίας και η αδυναμία ουσιαστικά απασχόλησης ή ανεύρεσης άλλης θέσης εργασίας, αδρανοποιεί τα θύματα, οδηγεί δε πλείστες φορές τους εργοδότες ή τα διευθυντικά στελέχη τους σε κατάχρηση της εξουσίας και της θέσης τους. Υπάρχουν εργοδότες που πιστεύουν ότι μέσω της συστηματικής ηθικής παρενόχλησης των εργαζομένων θα πετύχουν μεγαλύτερη αποδοτικότητα. Σφάλλουν όμως. Ο εργαζόμενος είναι παραγωγικός όταν είναι ευχαριστημένος και σε ευχάριστο εργασιακό περιβάλλον και όχι όταν δέχεται καταχρηστικές επιθέσεις (Καρβέλλης, 2017).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση α) Η κάθετη-από προϊστάμενο προς υφιστάμενο (που είναι και η πιο συνήθης μορφή). Ο προϊστάμενος χρησιμοποιεί την εξουσία του και επιβάλλεται, οι δε εργαζόμενοι τον ανέχονται από φόβο. β) Η παρενόχληση μεταξύ συναδέλφων, φαινόμενο που μπορεί να οφείλεται σε προσωπικές εμπάθειες, στον ανταγωνισμό κλπ., γ) Η παρενόχληση αντίστροφα, από υφιστάμενο ή ομάδα υφισταμένων προς προϊστάμενο (πιο σπάνια) (Καρβέλλης, 2017).

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Θύμα ηθικής παρενόχλησης μπορεί να πέσει κάθε εργαζόμενος. Μέσα από το mobbing δοκιμάζεται η ψυχική ανθεκτικότητα του εργαζομένου. Υπάρχουν άνθρωποι που καταφέρνουν να το διαχειριστούν αποτελεσματικά και άλλοι όχι. Πολύ σημαντικό ρόλο στη διαχείρισή του διαδραματίζουν οι υποστηρικτικές σχέσεις που μπορεί ο εργαζόμενος να έχει στη ζωή του (φιλικές, συντροφική, συναδελφικές, συγγενικές). Κάποιος εργαζόμενος που έχει υποστεί ηθική παρενόχληση στο χώρο εργασίας, είναι αρκετά πιθανό, όταν ειδικά βρεθεί σε θέση εξουσίας, να την προκαλέσει και ο ίδιος.

Mobbing: Ηθική/Ψυχολογική Παρενόχληση Η πρόληψη του φαινομένου, με την επιμόρφωση και ενημέρωση των εργαζομένων και των εργοδοτών, για τους τρόπους αντιμετώπισής του, πρέπει να γίνει κύριο μέλημα όλων των παραγόντων του εργασιακού βίου. Οι επιχειρήσεις, εσωτερικά, πρέπει να δημιουργήσουν διαδικασίες αντιμετώπισής του. Στην πράξη το θύμα συστηματικής ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας πρέπει καταρχήν να προσπαθήσει να αντιδράσει άμεσα. Θα πρέπει να λάβει ψυχολογική και νομική στήριξη. Το θύμα θα πρέπει, εάν είναι εφικτό, να αναφερθεί άμεσα στον εργοδότη του (π.χ. Διεύθυνση Προσωπικού), στον ιατρό εργασίας ή την συνδικαλιστική οργάνωση της επιχείρησης στην οποία ανήκει, προκειμένου να λάβει βοήθεια. Επίσης, μπορεί να αναφέρει το γεγονός στην αρμόδια Επιθεώρηση Εργασίας (Καρβέλλης, 2017).