Εισαγωγή στην Ανάλυση Γλωσσικών Δεδομένων Eνότητα 9: Γραμματικά σχήματα Ενότητα 10: Από τη λέξη στο κείμενο Δρ Μαρία Καμηλάκη, Πανεπιστημιακή υπότροφος Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας Δ΄ Εξάμηνο, 2018

Η σημερινή μας «ατζέντα» Μέρος 1ο: να εξετάσουμε τη συμβολή των ΗΣΚ στη μελέτη των γραμματικών σχημάτων. Μέρος 2ο: περνώντας από τα λεξικογραμματικά σχήματα στο επίπεδο της κειμενικής οργάνωσης, να διεξέλθουμε εφαρμογές της Γλωσσολογίας Σωμάτων Κειμένων στο πεδίο της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου.

“Λεξικοί τύποι” vs “γραμματικοί τύποι” Βασική διάκριση στο λεξιλόγιο κάθε γλώσσας. Οι λεξικοί τύποι είναι φορείς «πλήρους» σημασίας, σε αντιδιαστολή προς τους «κενούς» σημασίας γραμματικούς τύπους. Στα ελληνικά οι λεξικοί τύποι είναι συνήθως κλιτά μέρη του λόγου (ουσιαστικά, επίθετα και ρήματα), ενώ οι γραμματικοί τύποι είναι συνήθως άκλιτα (άρθρα, προθέσεις, σύνδεσμοι, αντωνυμίες, επιρρήματα, μόρια κ.λπ.). Στους πρώτους αποκρυσταλλώνεται το περιεχόμενο, η «ατζέντα» ενός κειμένου, ενώ οι δεύτεροι αναλαμβάνουν περισσότερο συνδετικό και διαρθρωτικό ρόλο.

Γραμματικές συνάψεις Μια κομβική λέξη τείνει να συνεμφανίζεται όχι μόνο με άλλους λεξικούς τύπους, αλλά και με διάφορα γραμματικά στοιχεία ή και με ολόκληρες γραμματικές κατηγορίες. Για παράδειγμα, οι συνάψεις του λήμματος διαπίστωση ανήκουν σε συγκεκριμένες κατηγορίες όπως δεικτικές και αόριστες αντωνυμίες (αυτή η διαπίστωση, κάποια διαπίστωση), απαριθμητικά ονοματικά και επιρρηματικά στοιχεία (π.χ. εξής, πρώτη, επόμενες, επιμέρους), καθώς και ορισμένου είδους ρήματα (κάνω μια διαπίστωση, προβαίνω στη διαπίστωση ότι κ.ά.). Σκεφτείτε άλλα παρεμφερή παραδείγματα γραμματικών συνάψεων!!!

Γραμματικές συνάψεις Ο Firth (1957) κάνει διάκριση μεταξύ της συνεμφάνισης λεξικών και γραμματικών τύπων χρησιμοποιώντας τους όρους collocation και colligation, αντίστοιχα. Ενώ οι λεξικές συνάψεις (collocations) αναφέρονται σε σχέσεις αμοιβαίας προβλεψιμότητας μεταξύ μεμονωμένων λεξικών στοιχείων, οι γραμματικές συνάψεις (colligations) αποτελούν συνταγματικές σχέσεις της γλώσσας που αναφέρονται σε ένα πιο «αφηρημένο» επίπεδο, αυτό των γραμματικών κατηγοριών, το οποίο υπερβαίνει τις συγκεκριμένες λέξεις που περιλαμβάνουν οι κατηγορίες αυτές (Firth 1957: 181 κ.εξ.). Οι γραμματικές συνάψεις αποτελούν μέρος των συντακτικών σχέσεων μιας γλώσσας και αναφέρονται στην αμοιβαία προβλεψιμότητα μεταξύ γραμματικών κατηγοριών.

Γραμματικές συνάψεις Οι γραμματικές συνάψεις μια λέξης μπορεί να περιλαμβάνουν τους γραμματικούς τύπους ή τις γραμματικές κατηγορίες με τις οποίες συνεμφανίζεται η λέξη, αλλά και την τοποθέτησή στην πρόταση, στην περίοδο ή στο κείμενο. Με άλλα λόγια, το πού εμφανίζεται μια λέξη μέσα στο κείμενο προσφέρει γραμματικές πληροφορίες για τη χρήση και τον ρόλο της, παραμέτρους που αποτελούν μέρος των γραμματικών συνάψεων. Γενικότερα, ενώ οι λεξικές συνάψεις αποκαλύπτουν τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο συνδυάζονται οι λέξεις μιας γλώσσας, οι γραμματικές συνάψεις υποδεικνύουν το ιδιαίτερο ρεπερτόριο μορφοσυντακτικών μέσων που διαθέτει κάθε γλώσσα, για να εκφράσει συγκεκριμένες λειτουργίες.

Γραμματικές συνάψεις Σε: Γούτσος & Φραγκάκη (2015: 109)

Γραμματικές συνάψεις του λήμματος ελπίδα Γραμματικές συνάψεις του λήμματος ελπίδα

(σε: Γούτσος & Φραγκάκη 2015: 113)

Μορφολογικοί τύποι: μύτη

Τα ουσιαστικά-κελύφη (shell nouns) Γενικά ουσιαστικά, που χρησιμοποιούνται με διάφορες κειμενικές λειτουργίες όπως η συμπερίληψη και ο χαρακτηρισμός ενοτήτων του λόγου (π.χ. πρόβλημα, γεγονός). Η μεταφορά του κελύφους συλλαμβάνει τη συμπεριληπτική λειτουργία των ουσιαστικών. Χρησιμοποιούνται από τους ομιλητές, για να προσφέρουν ένα ονοματικό εννοιολογικό κέλυφος για πληροφορίες που δεν έχουν εννοιολογικά όρια, γιατί εκφράζονται σε ολόκληρες προτάσεις, παραγράφους ή και μεγαλύτερα μέρη ενός κειμένου.

Τα ουσιαστικά-κελύφη (shell nouns): γεγονός Κουτσουλέλου & Μικρός (2004-2005): γεγονός ως ουσιαστικό-κέλυφος σε υποσώματα ακαδημαϊκών, δημοσιογραφικών και προφορικών κειμένων του ΣΕΚ. Προτίμηση στα γραπτά κείμενα. Αναπαραστική, κειμενική και κυρίως διαπροσωπική λειτουργία του ουσιαστικού, η οποία πραγματώνεται με τις μορφές της πληροφοριακής, αξιολογικής και επιχειρηματολογικής λειτουργίας του.

Τα ουσιαστικά-κελύφη (shell nouns): γεγονός

Μορφολογική δομή των λέξεων Τα ΗΣΚ αποτελούν πολύτιμη πηγή δεδομένων και για τις λεγόμενες υπολεξικές μονάδες, δηλαδή τα κάθε είδους μορφήματα μιας γλώσσας. Ακόμη κι αν δεν χρησιμοποιήσουμε μορφολογικά επισημειωμένα σώματα κειμένων, η αναζήτηση μορφημάτων και των αλλομόρφων τους είναι εφικτή με χρήση wildcards. Π.χ., για να προσδιορίσουμε αν ένα μόρφημα είναι παραγωγικό, αν δηλαδή έχει τη δυνατότητα να δημιουργεί καινούργιες λέξεις, μπορούμε να καταγράψουμε σε πόσους υψίσυχνους τύπους και σε πόσα άπαξ λεγόμενα έχει χρησιμοποιηθεί το μόρφημα.

Μορφολογική δομή των λέξεων: ψιλο-

Μορφολογική δομή των λέξεων: -ώδης

Συνοψίζοντας, ας θυμόμαστε… Ο Sinclair (1998, πρβλ. Stubbs 2009: 22), με βάση την έρευνα στα σώματα κειμένων , κάνει λόγο για: λεξικές συνάψεις, που εκφράζουν τη σχέση μιας λέξης με άλλες ανεξάρτητες λέξεις που συνεμφανίζονται μαζί της με ορισμένη συχνότητα γραμματικές συνάψεις, που εκφράζουν τη σχέση μιας λέξης με τις γραμματικές κατηγορίες που συνεμφανίζονται μαζί της με ορισμένη συχνότητα σημασιολογική προτίμηση, που εκφράζει τη σχέση μιας λέξης με άλλες σημασιολογικά σχετιζόμενες λέξεις σε ένα λεξιλογικό πεδίο, και σημασιολογική προσωδία, που εκφράζει την κειμενική λειτουργία μιας λέξης στο περικείμενό της, που ανταποκρίνεται στον επικοινωνιακό στόχο του ομιλητή.

Συνοψίζοντας, ας θυμόμαστε… Όπως επισημαίνουν οι Biber et al. (1999: 12-13), ενώ η σύνταξη και το λεξικό μιας γλώσσας αντιμετωπίζονται συχνά ως ανεξάρτητα γλωσσικά επίπεδα, η ανάλυση πραγματικών κειμένων δείχνει ότι οι περισσότερες συντακτικές δομές τείνουν να συνδέονται με ορισμένα σύνολα λέξεων ή φράσεων. Για τον λόγο αυτόν, γίνεται πλέον λόγος για λεξικογραμματική (lexicogrammar) και λεξικογραμματικά σχήματα, τονίζοντας την ιδιαίτερη σύνδεση λεξιλογίου και γραμματικής, καθώς και τη διάχυτη παρουσία της σημασίας και του περικειμένου.

Βιβλιογραφικές αναφορές Biber, D., Johansson, S., Leech, G., Conrad, S. & Finegan, E. (1999). Longman Grammar of Spoken and Written English. London: Longman. Γούτσος, Δ. & Φραγκάκη, Γ. (2015). Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων. Ελληνικά ακαδημαϊκά ηλεκτρονικά συγγράμματα και βοηθήματα. Firth, J. (1957). A synopsis of linguistic analysis. In J. Firth Studies in Linguistic Analysis. Oxford: Blackwell, 1-32. Hunston, S. (2002). Corpora in Applied Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. Κουτσουλέλου, Σ. & Μικρός, Γ. (2004-2005). Το «γεγονός» ως ουσιαστικό κέλυφος. Χρήση και λειτουργία σε ηλεκτρονικά σώματα κειμένων της Ελληνικής. Γλωσσολογία 16, 65-95. Sinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxford University Press. Sinclair, J. (1998). The lexical item. In E. Weigand (ed.) Contrastive Lexical Semantics. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, 1-24. Stubbs, M. (2001). Words and Phrases. Corpus Studies of Lexical Semantics. Oxford: Blackwell. Stubbs, M. (2009). Technology and phraseology. With notes on the history of corpus linguistics. In U. Römer & R. Schulze (eds) Exploring the Lexis-Grammar Interface. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, 15-31.

Από τη λέξη στο κείμενο

Η Κειμενογλωσσολογία Η Κειμενογλωσσολογία επικεντρώνεται στη μελέτη συγκεκριμένων επικοινωνιακών πράξεων στο αυθεντικό τους περικείμενο, δηλαδή ως προϊόντων της αλληλεπίδρασης συγκεκριμένων ομιλητών/συγγραφέων και ακροατών/αναγνωστών σε δεδομένες χωροχρονικές συνθήκες (Γούτσος 2002: 219). Το κείμενο μελετάται στην ολότητά του, καθώς όλα τα τμήματά του συνεισφέρουν στο συνολικό νόημα και δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά χωρίς αυτό. Διαπιστώνετε κάποια «αντινομία» με τη ΓΣΚ;

Κειμενογλωσσολογία vs Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων Kαι οι δύο στηρίζονται σε αυθεντικά, μαρτυρημένα κείμενα. Η Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων προσφέρει μια επιπλέον μεθοδολογική προσέγγιση στα δεδομένα της γλωσσολογίας ως μέρος της εμπειριοκρατικής στροφής, που εγκαινίασαν οι κειμενογλωσσολογικές θεωρίες της δεκαετίας του 1980 (βλ. de Beaugrande 1999: 244). Η έννοια των κειμενικών ειδών επανήλθε στο προσκήνιο με ανανεωμένη έμφαση λόγω της αναγκαιότητάς της στη δημιουργία σωμάτων κειμένων. Τα πορίσματα της έρευνας των δύο κλάδων συγκλίνουν: όσο μελετά κανείς ευρήματα που βασίζονται στα σώματα κειμένων, ανακαλύπτει κανονικότητες που αφορούν την ολότητα των κειμένων.

Κειμενογλωσσολογία vs Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων Οι κειμενογλωσσολογικές προεκτάσεις της γλωσσολογίας σωμάτων κειμένων είναι τόσο πολλές και τόσο συστηματικές που ο Hoey (2005: 13) κάνει λόγο για κειμενικές συνάψεις (textual collocations) και κειμενικές γραμματικές συνάψεις (textual colligations) στο πλαίσιο της θεωρίας του για τη λεξική προέγερση (lexical priming).

Λεξική προέγερση (lexical priming) Προέρχεται από την Ψυχογλωσσολογία και αναφέρεται στην τάση του ομιλητή να αναγνωρίζει και να κατανοεί ευκολότερα μια λέξη (π.χ. διακοπές), όταν έχει συναντήσει προηγουμένως μια άλλη λέξη που σχετίζεται με αυτή (π.χ. καλοκαίρι), σε αντίθεση με μια λέξη που δεν σχετίζεται (π.χ. χιόνι). Η προέγερση συνδέεται με την αυξημένη ευαισθησία σε μη συνειδητές προηγούμενες εμπειρίες και όχι με την ανάκληση πληροφοριών. Π.χ., ο χρόνος που χρειαζόμαστε για να κατανοήσουμε μια συγκεκριμένη λέξη-στόχο που ακούμε ή διαβάζουμε είναι πολύ μικρότερος, όταν έχει προηγηθεί μια λέξη-προεγέρτης (prime).

Λεξική προέγερση (lexical priming) Σύμφωνα με τον Hoey (2005: 8), κάθε λέξη διαθέτει μια δυναμική να ανακαλείται μέσω προέγερσης ως αποτέλεσμα των επαναλαμβανόμενων φορών που την έχει συναντήσει ένας ομιλητής. Οι συνάψεις μιας λέξης είναι οι λέξεις με τις οποίες έχει την τάση να συνεμφανίζεται λόγω προέγερσης, ενώ οι γραμματικές συνάψεις είναι οι γραμματικές θέσεις και λειτουργίες τις οποίες έχει την τάση να καταλαμβάνει ή να αποφεύγει λόγω προέγερσης.

Λεξική προέγερση (lexical priming): Hoey (2005) Αντιστοίχως, υπάρχει σαφής τάση κάθε λέξης να εμφανίζεται ή να αποφεύγει συγκεκριμένες θέσεις στον λόγο (κειμενικές γραμματικές συνάψεις), αλλά και να συμμετέχει ή να αποφεύγει συγκεκριμένους συνοχικούς δεσμούς (κειμενικές συνάψεις). Επομένως, η λεξική προέγερση δημιουργείται από τις επαναλαμβανόμενες εμπειρίες μας με τις λέξεις μιας γλώσσας και λαμβάνει υπόψη της τις περικειμενικές συνθήκες.

Κειμενικά είδη Σύμφωνα με τους Γεωργακοπούλου και Γούτσο (2011: 59-60), αποτελούν τις «συστηματικές συσχετίσεις εκφραστικών και οργανωτικών στοιχείων με λειτουργίες και στοιχεία περιεχομένου, με βάση τον ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν στο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον τους».

Κειμενικά είδη Στην προσπάθεια ταξινόμησης των κειμενικών ειδών, μέσα από πολυπαραγοντικές αναλύσεις, τα διάφορα γλωσσικά στοιχεία τοποθετούνται συνεχείς διαστάσεις όπως: 1. δημιουργία με εμπλοκή έναντι δημιουργίας με πληροφοριακό στόχο (involved vs informational production), 2. αφηγηματικός λόγος έναντι μη αφηγηματικού λόγου (narrative vs. non-narrative discourse),

Κειμενικά είδη 3. ανεξάρτητη αναφορά έναντι αναφοράς εξαρτημένης από τις περιστάσεις (elaborated vs situation-dependent reference), 4. ρητή έναντι συγκαλυμμένης έκφρασης της επιχειρηματολογίας (overt vs. covert expression of argumentation), 5. απρόσωπο ύφος έναντι μη απρόσωπου ύφους (impersonal vs. non-impersonal style).

Κειμενικά είδη & ΗΣΚ (σε Γούτσος & Φραγκάκη 2015:135)

Λέξεις-κλειδιά για τη διάκριση των κειμενικών ειδών Λέξεις-κλειδιά: συγκριτική ανάλυση στα λογοτεχνικά vs νομοθετικά/διοικητικά κείμενα του ΣΕΚ (σε Γούτσος & Φραγκάκη 2015: 136)

Κειμενική δομή

ΓΣΚ και Πραγματολογία Η Πραγματολογία είναι ο κλάδος της Γλωσσολογίας που μελετά τη γλωσσική χρήση. Το σημείο εκκίνησης μιας έρευνας με σώματα κειμένων είναι πάντοτε συγκεκριμένες λεξικές μονάδες ή φράσεις. Τι συνέπειες έχει η διαπίστωση αυτή σε επίπεδο πραγματολογικό;

ΓΣΚ και Πραγματολογία Εφόσον δεν υπάρχει μια αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία ανάμεσα στη γλωσσική μορφή και τη γλωσσική λειτουργία, δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε αν έχουμε εντοπίσει όλες τις σχετικές εμφανίσεις μιας γλωσσικής πράξης. Ταυτόχρονα, μια γλωσσική έκφραση μπορεί να αντιστοιχεί σε περισσότερες από μία γλωσσικές πράξεις.

Γλωσσικές πράξεις Παγιωμένες ή συμβατικοποιημένες γλωσσικές πράξεις: όπως επισημαίνεται στο Γούτσος (2008: 212), «ούτε κάθε φορά που επιτελούμε μια γλωσσική πράξη επινοούμε από την αρχή τα γλωσσικά μέσα για να την πραγματώσουμε, ούτε αντλούμε εκ των προτέρων δεδομένα και απαράλλακτα γλωσσικά στοιχεία για τον σκοπό αυτόν, αλλά σε κάθε σημείο της (προφορικής ή γραπτής) αλληλεπίδρασής μας μέσω της γλώσσας συνδυάζουμε δημιουργικά επαναλαμβανόμενα δομικά σχήματα με πρωτότυπα γλωσσικά στοιχεία».

ΓΣΚ και Πραγματολογία Αναζήτηση σε ΗΣΚ ρητών επιτελεστικών γλωσσικών στοιχείων, εκφράσεων δηλαδή που κατονομάζουν την πράξη που πραγματοποιούν. Π.χ. γλωσσικά στοιχεία όπως ευχαριστώ, παρακαλώ ή συγγνώμη αντιστοιχούν σε γλωσσικές πράξεις ευχαριστίας, παράκλησης ή αίτησης για συγχώρεση.

ΓΣΚ και γλωσσικές πράξεις: συγγνώμη

Κριτική Ανάλυση Λόγου Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) έλκει την καταγωγή της από τη σύγχρονη κριτική μελέτη της ιδεολογίας και άλλα συναφή ρεύματα σκέψης που αφορούν τη σχέση της κοινωνίας και του λόγου (Fairclough & Wodak 1997: 260-262). Αναπτύχθηκε στο πλαίσιο γλωσσολογικών προτύπων ανάλυσης όπως η Κριτική Γλωσσολογία, που εμφανίστηκε στη Βρετανία τη δεκαετία του ’70, και η Συστημική Λειτουργική Γλωσσολογία του M.A.K. Halliday. Οι κυριότερες ερευνητικές παραδόσεις της είναι η κοινωνιοπολιτισμική προσέγγιση του Fairclough, η κοινωνιο-γνωστική οπτική του Teun van Dijk και η λογο-ιστορική προσέγγιση της Wodak.

Κριτική Ανάλυση Λόγου Το εύρος των προσεγγίσεων συνεπάγεται την έλλειψη μιας και μόνης μεθοδολογίας. Bασική παραδοχή όλων των επιμέρους προσεγγίσεων είναι ότι η γλώσσα αποτελεί κοινωνική πρακτική, που όχι μόνο αντανακλά, αλλά και διαμορφώνει την πραγματικότητα, συχνά συγκαλύπτοντας ή νομιμοποιώντας την ανισότητα στις κοινωνικές σχέσεις. Η ΚΑΛ επιδιώκει να παρέμβει στις κοινωνικές πρακτικές, αναδεικνύοντας (και υπονομεύοντας ταυτόχρονα) κυρίαρχες ιδεολογίες μέσω της γλωσσικής ανάλυσης.

Κριτική Ανάλυση Λόγου: μετανάστης

Κριτική Ανάλυση Λόγου: μνημονιακός

Βιβλιογραφικές αναφορές Beaugrande, R. de (1999). Reconnecting real language with real texts: Text linguistics and corpus linguistics. International Journal of Corpus Linguistics 4(2), 243-259. Biber, D., Connor, U. & Upton, T. A. (2007). Discourse on the Move: Using Corpus Analysis to Describe Discourse Structure. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins. Γεωργακοπούλου, Α. & Γούτσος, Δ. (2011). Κείμενο και επικοινωνία. Ανανεωμένη έκδοση. Αθήνα: Πατάκης. Γούτσος, Δ. (2002). Η χρήση των ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων στην ανάλυση λόγου. Στο C. Clairis (επιμ.) Γλωσσολογικές έρευνες για την ελληνική. Ι. Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Σορβόννη, Παρίσι, 13-15 Σεπτεμβρίου 2001. Paris: L’Harmattan, 219-222. Γούτσος, Δ. (2008). Επικοινωνία και γλώσσα: Η πραγματολογική οπτική. Στο Κ. Πόταγας & Ι. Ευδοκιμίδης (επιμ.) Συζητήσεις για τον Λόγο στο Αιγινήτειο. Αθήνα: Συνάψεις, 55-67. Γούτσος, Δ. & Φραγκάκη, Γ. (2015). Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων. Ελληνικά ακαδημαϊκά ηλεκτρονικά συγγράμματα και βοηθήματα. Fairclough, N. (1989). Language and Power. London: Longman. Fairclough, N. & Wodak, R. (1997). Critical discourse analysis. In T. van Dijk (ed.) Discourse as Social Interaction. London: Sage, 258-284. Hoey, M. (2005). Lexical Priming. A New Theory of Words and Language. London/New York: Routledge. Wodak, R. (2001). The discourse-historical approach. In R. Wodak & M. Meyer (eds) Methods of Critical Discourse Analysis. London: Sage, 63-95.