روش تحقیق در مدیریت تهیه کننده: مهندس بهروز کتاب: روش تحقیق در علوم انسانی مؤلف: دکتر محمد رضا حافظ نیا تهیه کننده: مهندس بهروز

فصل اول بحثی در زمينه شناخت: فلاسفه و دانشمندان برای آگاهی از حقايق و واقعيت های جهان هستی و کشف حقيقت پديده ها به منابع مختلفی متوسل شده اند:

عده ای عقل را به وسيله استدلال و برهان، عده ای تجربه را به وسيله حواس، عده ای قلب و دل را به وسيله تزکيه آن، عده ای وحی رااز طريق کتب آسمانی وعده ای هم همه اين ها را منبع شناخت دانسته اند.

تا قبل از رنسانس عقل گرايي سنتی عمدتا بر پايه روش ارسطويي به عنوان مبنای شناخت تلقی مي شد.

در تفکر عقل گرايان روش قياسی مبنای کار است، بدين معنی که با استدلال و روش منطقی و تحليل عقلانی فرد مي تواند حقايق را کشف نمايد.

در تفکر تجربی روش استقرايي مبنی کار است، بدين معنی که با مشاهده و آزمايش و شناخت ماهيت پديده ها مي توان با شناخت جزيي ها و ارتباط آن ها با يکديگر به کلی پي برد و قوانين و نظامات کلی را نتيجه گيري کرد.

عقل به عنوان ابزار شناخت ديدگاه عقل گرا و حس به عنوان ابزار شناخت ديدگاه تجربه گرا تا چه اندازه قادر به کشف حقيقت اشيا و پديده هاست و تا چه اندازه خطا و اشتباه در آن راه ندارد.

علم به طور کلی به دو قسم تقسيم مي شود: علم حضوری و علم حصولی علم به طور کلی به دو قسم تقسيم مي شود: علم حضوری و علم حصولی علم حضوری يعنی اينکه واقعيت معلوم، پيش انسان حاضر باشد و واسطه و صورتی در کار نباشد؛ مانند علم به خود يا علم به ترس خود به عنوان يک مفهوم کلی.

علم حصولی خود به دو قسم تصور و تصديق تقسيم مي شود. علم حصولی يعنی علمی که بر اساس مفهوم و واقعيت خارجی و با واسطه برای انسان حاصل مي گردد؛ مانند علم به اشيا خارج علم حصولی خود به دو قسم تصور و تصديق تقسيم مي شود.

ديد گاه های شناختی ديد گاه عقل گرايي؛ ديدگاه استنباطی؛ ديدگاه ساختاری؛ ديد گاه تجربه گرايي و پوزيتيويسم؛ ديد گاه عقل گرايي؛ ديدگاه استنباطی؛ ديدگاه ساختاری؛ ديدگاه هرمنوتيک؛

ديدگاه تجربه گرايي: اين ديدگاه فلسفی در مقابل عقل گرايي سنتی و ارسطويي شکل گرفت و سابقه آن به دوره رنسانس علمی باز مي گردد. بانی اين طرز فکر را فرانسيس بيکن ( 1561-1626م) مي دانند.

از آن جا که بعدا انتقاداتی بر اين مکتب فلسفی وارد گرديد، افرادی نظير راسل، ماخ و ويتگنشتاين،«دايره وين» يا حلقه وين را تشکيل دادند. اين ديدگاه با بکار گرفتن منطق نوين در جهت تحليلی- منطقی تغيير مسير داد. اين مکتب فلسفی وسيله شناخت را حواس آدمی مي داند

این دیدگاه معتقد است شناختی اعتبار دارد که به وسيله يکي از حواس قابل درک باشد بدين لحاظ پوزيتيويسم به تجربه و آزمايش و مشاهده اصالت مي دهد و روش استقرايي را برای دستيابی به کلی ها و به عبارتی به قوانين کلی و علمی مي پسندد.

ديدگاه عقل گرايي: ديدگاه عقل گرايي بر اساس روش استدلال قياسی استوار است و اعتقاد دارد که حواس انسان هيچگاه کليت و ضرورت اصول و مفاهيم را در نمی يابد و لذا منشا ديگري به نام عقل ضرورت دارد.

سابقه اين ديدگاه به دوره يونانی ها به ويژه ارسطو بازمي گردد که در آن رابطه منطقی بين کبری و صغری و نتيجه برقرار مي گرديد.

ديدگاه استنباطی: اين ديدگاه، استنباط يا تفهم را به عنوان روش خاص علوم اجتماعی مي پذيرد. از اواخر سده نوزدهم ميلادی با طبقه بندی و تفکيک علوم، روش استنباطی در برابر روش های توضيحي علوم طبيعی شکل گرفت.

نظريه توماس کوهن درباره پارادايم ها و انقلاب های علمی. ديدگاه ساختاری: اين ديدگاه شامل دو رويکرد به شرح ذيل است: نظريه لاکاتوش درباره برنامه های پژوهشی. وی نظريه ها را مجموعه های ساختاری مي داند. نظريه توماس کوهن درباره پارادايم ها و انقلاب های علمی.

توماس کوهن يک فيزيکدان است که نظريه های علمی را نوعی ساختار پيچيده مي داند. وی اين ديدگاه را در سال 1962 در کتاب خود تحت عنوان ساختار انقلاب های علمی مطرح کرد. ويژگی عمده نظريه وی تأکيدی است که بر جنبه انقلابی پيشرفت های علمی دارد به طوری که متضمن طرد و رد يک ساختار نظری و جايگزينی آن با ساختار ناسازگار ديگر است.

ازنظر اوکوهن انقلاب علمی عبارت است از طرد يک پارادايم و قبول پارادايم جديد، نه از سوی يک دانشمند به تنهایی، بلکه از سوی جامعه علمی مربوط در تماميت آن.

ديدگاه هرمنوتيک: هرمنوتيک به مفهوم تفسير متون مذهبی و ادبی به ادبيات و زبان يونانی باز مي گردد و از اين نظر دارای سابقه ای طولانی است و به منزله مکتبی فلسفی و نظريه ای عمومی برای علوم انسانی و اجتماعی مطرح شد.

از هرمنوتيک برداشت های متعددی ارائه شده است نظريه بنيادی روش شناخت برای علوم انسانی و سرانجام نظريه فهم وجود در سنت اصالت وجودی.

مفهوم و فلسفه تحقيق علمی: مفهوم تحقيق علمی: از آن جا که همه انسان ها برای يافتن پاسخ سئوال ها و حل مشکلات خود ناچار به کاوش هستند، مي توان گفت که همه مشغول تحقيق هستند. ولی آنان تشريفات و آداب يک تحقيق علمی و اساسی را رعايت نمي کنند.

به علاوه، دراين تحقيقات نتايج حاصل کاربری فردی دارد ومعمولا تکراری است يعنی درحوزه معرفت شناسی بشر مطلب تازه ای ارائه نمي کند. اصطلاح «تحقيق علمی» اطلاق خاص داردو مي توان آن را برای نوع خاصی از فعاليت های تحقيقاتی به کار برد.

اين تحقيقات مشخصات کلی مخصوص به خود دارد که عبارتند از: برخوردار بودن از آداب و تشريفات خاص؛ توسعه قلمرو معرفت؛ شناخت حاصل از نتيجه و تحقيق در بيرون ذهن واقعيت و ما به ازای خارجی داشته باشد.

تحقيق علمی عبارت است از تلاش کاوشگرانه که با آداب خاصی به طور نظام يافته با هدف کشف مجهولی به منظور گسترش قلمرو معرفتی نوع بشر انجام شده و شناخت حاصل از آن مصاديق و ما به ازای خارجی داشته باشد.

فلسفه تحقيق علمی: تحقيقات علمی فلسفه ای روشن و بديهی دارد، زيرا نياز بشر به تحقيقات علمی امری بديهی است. به بيان ديگر نياز بشر به تحقيقات علمی را مي توان به شرح زير بيان نمود:

نياز فطری انسان. انسان فطرتا جستجوگر است و مي خواهد تاحد امکان همه چيز را بداند و رموز جهان را کشف کند. به علاوه، کاوشگری انسان هيچوقت به پايان نمي رسد والبته انسان علاقه مند به کشف ناشناخته هاست.

پاسخگویی به نيازهای حياتی پاسخگویی به نيازهای حياتی. انسان موجودی است که از بدو حيات تا مرگ با مسائل گوناگون رو به روست. او عضوی از سه سيستم اکولوژیک، اجتماعی-انسانی و ماورا طبیعت است.

1- حوزه علوم الهی و ماورا الطبيعه؛ 2- حوزه علوم انسانی و اجتماعی؛ حجم معارف بشر ترکيبی از معارف گوناگون است که مي توان آن را با يک تقسيم بندی اوليه در سه حوزه قرار داد: 1- حوزه علوم الهی و ماورا الطبيعه؛ 2- حوزه علوم انسانی و اجتماعی؛ 3- حوزه علوم مادی و طبيعی؛

هدف تحقيق علمی هدف اصلی تحقيق علمی را بايد معلوم کردن مجهول و به عبارتی حل مسئله و پاسخ يافتن برای آن است.

معلومات و قضايای کلی علمی عمدتا عبارتند از: 1- اصول و قوانين علمی که جزو امور مسلم و عمدتا تبيين کننده مبانی علم و روابط علت و معلولی است. 2- حقايق علمی که جنبه توصيفی دارد و به بيان ماهيت، ويژگي ها و ابعاد واقعيت ها نظير اشيا، پديده ها، حالات، افکاروخصوصيات آن ها مي پردازد.

3- مدل ها که منعکس کننده روابط نظام يافته متغير ها، عوامل و عناصر در عالم واقع و جهان خلقت است. 4- نظريه هايي که ماهيتی کلی و تعميم يافته دارندو حقايق و واقعيت ها را تبيين مي کنند و توضيح مي دهند و در واقع نظريه ها پيش نويس اوليه امور مسلم و قطعی علمی محسوب می شوند.

در شکلی واقعی تر و عملياتی مي توان هدف تحقيق علمی را به صورت زير نيز بيان نمود که به نحوی منعکس کننده هدف اولیه پژوهش علمی است: - بررسی و ارزيابی نظريه ها؛ - به منظور ارائه نظريه جديد؛ - برای حل مشکل؛

هدف از آموزش روش تحقيق علمی : آموزش روش تحقيق علمی نيز اهداف خاص خود را دارد که به سه مورد آن اشاره مي شود: - فراگيری روش وصول به حقايق و کشف مجهولات. -کسب مهارت لازم برای اجرای پروژه های تحقيقاتی. - کسب مهارت لازم برای تهيه پايان نامه های تحصيلی.

ويژگی ها و قواعد تحقيق علمی تحقيق علمی به عنوان فرايند کشف مجهول و يافتن پاسخ برای مسئله يا مسائل، از ويژگی ها و قواعدی برخوردار است که در ذيل بيان مي شود: 1- توسعه ای بودن؛ 2- قابليت بررسی داشتن؛ 3- نظم داشتن؛

4- تخصص طلبی؛ 5 - قابليت تعميم؛ 6- دقت طلبی؛ 7- واقعی بودن؛ 8- قاعده تجاهل؛ 9- صبر طلبی؛ 10- جرات طلبی؛ 11- نياز به مديريت واحد؛ 12- رعايت اصل بيطرفی؛ (سلامت تحقيق مستلزم رعايت بيطرفی است.) 13- اجتهادی بودن تحقيق؛

کار تحقيق بايد به نتيجه ای منتهی شود که مبين ماهيت پديده يا تشخيص رابطه بين پديده ها و اشيا باشد. به بيان ديگر، محقق بايد در انتهای کار و بر اساس نتايج حاصل شده توانایی ارائه نظريه ای را که چگونگی واقعيت و حقيقت را توضيح دهد، داشته باشد.

پيش نيازهای تحقيق علمی: 1- وجود فرهنگ تحقيق. 2- محقق. 3- بودجه. 4- سازمان لازم. 5- ابزار تحقيقاتی. 6- فراغت لازم برای محقق. 7- ضوابط و مقررات مالی و اجرايي.

جايگاه آماردرتحقيقات علمی و مراحل انجام دادن آن: تبيين واقعيت ها و حقايق و طبقه بندی آن ها در قالب اعداد و ارقام از مشخصات علم آمار است و کار مطالعه و بررسی يک پديده را نيز ساده مي کند.

مراحل کاربرد آمار در تحقيق: مرحله نمونه گيری؛ مرحله گردآوری و طبقه بندی اطلاعات؛ مرحله تجزيه و تحليل اطلاعات؛ تبيين و نمايش نتايج تحقيق؛

جايگاه رايانه در تحقيقات علمی و مراحل انجام آن: مطالعه سوابق و ادبيات موضوع تحقيق؛ طبقه بندی داده ها؛ تجزيه و تحليل داده ها؛ تنظيم ونگارش گزارش تحقيق؛

تعريف علم : علم در لغت به معنای يقين، معرفت و دانش است. واژه علم در مفهوم کلی خود بر هر نوع آگاهی نسبت به اشيا، پديده ها، روابط و... اطلاق مي شود.

به علم در مفهوم کلی و عام آن knowledgeاطلاق مي شود به علم در مفهوم کلی و عام آن knowledgeاطلاق مي شود. ولی از واژه علم مفهوم خاصی نيز تعبير شده است و آن scienceاست، که مقصود آن بخشی از دانستنی ها و آگاهي های نوع بشر است که به روش های تجربی قابل اثبات و تأييد باشد؛ اين نوع علم بيشتر مترادف با علوم تجربی و طبيعی به کار گرفته شده است.

انيشتين در تعريف علم مي گويد: « علم کوششی است برای تطبيق تجربه حسی نامنظم و متنوع به يک سيستم فکری که منطقا متحدالشکل باشد. در اين سيستم تجربيات واحد با جنبه تئوريک يا نظری بايد طوری همبسته باشند که هماهنگی آن ها متمايز و متقاعد کننده باشد.

علوم نظری، علوم عملی و علوم ابداعی طبقه بندی علوم ارسطو علوم را به سه بخش علوم نظری، علوم عملی و علوم ابداعی تقسيم کرد.

4-شيمي 5-زيست شناسی 6-جامعه شناسی. اگوست کنت به صورت ديگری علوم را طبقه بندی کرده است. او معلومات بشر را به شش طبقه تقسيم کرد که هر قدر از طبقه اول به سوی طبقه ششم برويم از کليت آن کاسته مي شود؛ اين طبقات عبارتند از: 1-رياضيات 2-هيأت 3-فيزيک 4-شيمي 5-زيست شناسی 6-جامعه شناسی.

آمپر نيز در طبقه بندی ديگری علوم را به دو دسته تقسيم کرده است: 1- علوم جهانی که موضوع آن ها ماده است: شامل علوم رياضی، علوم فيزيکی، علوم طبيعي وعلوم طبی. 2- علوم عقلانی که موضوع آن ها ذهن انسانی است: شامل علوم فلسفی، علوم هنری، علوم تاريخي، نژادشناسی و علوم سياسی.

هربرت اسپنسر علوم بشری را به سه قسمت تقسيم مي کند: 1- علوم انتزاعی؛ شامل منطق و رياضيات. 2- علوم نيمه انتزاعی و نيمه عينی؛ شامل مکانيک، فيزيک و شيمی. 3- علوم عينی؛ شامل ستاره شناسی، زمين شناسی، زيست شناسی، روان شناسی و جامعه شناسی.

ملويل ديويي دانش بشری را به ده قسمت تقسيم کرده است: 1-اطلاعات کلی؛ 2-فلسفه؛ 3-دين و مذهب؛ 4-علوم اجتماعی؛ 5- زبان شناسی؛ 6-علوم مطلق مثل فيزيک، شيمی و طب؛ 7-علوم عملی؛ 8-هنرهای زيبا؛ 9-ادبيات؛ 10- تاريخ و جغرافيا؛

قلمرو و حيطه های شناختی و معرفتی: حيطه شناختی علوم طبيعي و مادی؛ حيطه شناختی علوم الهی يا الهيات؛ حيطه شناختی علوم انسانی؛

علوم انسانی علوم انسانی در يک طبقه بندی کلی به دو گروه تقسيم مي شود: 1- گروه اول شامل معلوماتی است که منشأ تشکيل آن ها را عقل و فکر و احساس انسان تشکيل مي دهد. مانند فلسفه، منطق، رياضيات، ادبيات و نظاير اين ها.

2-گروه دوم شامل معلوماتی است که منشأ آن ها را رفتار انسان تشکيل مي دهد 2-گروه دوم شامل معلوماتی است که منشأ آن ها را رفتار انسان تشکيل مي دهد. روانشناسی، جامعه شناسی، اقتصاد، مديريت و مانند اين ها.

گاه از اين معلومات به علوم اجتماعی نيز تعبير مي شود که به نظر نمی رسد اطلاقی عام و فراگير باشد از اين رو بهتر است تحت عنوان علوم انسانی از نوع گروه دوم قرار داده شود.

تعريف نظريه مفهوم نظريه در تحقيقات علمی از جايگاه ويژه ای برخوردار است. برداشت دوگانه ای از اين مفهوم وجود دارد: يکی برداشت عاميانه است که به جای «نظر» به کار مي رود، دوم برداشت صحيح و علمی از اين مفهوم است؛ بدين معنا که نظريه جنبه تبييني دارد و بنياد هر فعاليت علمی را تشکيل مي دهد.

نظريه ها را به طور کلی مي توان به دو گروه تقسيم کرد: 1- نظريه های تبيينی. اين نظريه ها موضوع علم هستند.

2- نظريه های تجويزی و توصيه ای 2- نظريه های تجويزی و توصيه ای. اين نظريه ها که عمدتا ماهيت سياسی-اجتماعی دارند ممکن است بر اساس يک سری پيش فرض های اعتقادی، ايدئولوژيک، فرهنگی، سياسی و حتی علمی ارائه شوند.

درباره جايگاه نظريه در تحقيقات علمی نيز ديدگاه های مختلفی وجود دارد: - عده ای به روش قياسی اصالت داده معتقدند که نظريه مبنای تحقيق در انتخاب موضوع و فرضيه سازی و روش های کار است و نتيجه آن به تأييد يا رد نظريه مي انجامد.

- عده ای ديگر بر عکس به روش استقرايي اصالت داده معتقدند که پس از مطالعه و مشاهده و تجربه واقعيت های قابل آزمايش، مي توان به يک نظريه که حاصل کار تحقيق است دست پيدا کرد.

- عده ای هم اين دو نگرش را با يکديگر ترکيب نموده ابتدا بر اساس مشاهدات محدودتر، چهارچوب نظری يک واقعيت را در ذهن خود پی ريزی مي کنند و سپس با مطالعه مصاديق و واقعيت های آن نظريه خود را مورد ارزيابی قرار مي دهند.

ساموئلسون در تعريف نظريه مي گويد: «يک نظريه مجموعه ای از بديهيات، قوانين وفرضيه هايي است که چيزی را درباره واقعيت قابل مشاهده تبيين می نمايد.

همچنين گفته اند: «نظريه عبارت است از سازه های تصوری يا فرضيه هايي درباره ماهيت واقعی اشياء»

يک نظريه علمی دارای ويژگيهای زير است: - مبين ماهيت پديده يا روابط علت و معلولی بين پديده ها و متغيرهاست. - از ترکيب مفاهيم، قضايا و قوانين ويژه خود که به صورت نظام يافته درباره يک واقعيت به وجود مي آيد و تشکيل يک مجموعه واحد را مي دهد، حاصل آمده است.

قدرت پيش بينی و آينده نگری را دارد. نظريه مي تواند چهارچوب مفهومی مناسبی را برای انجام دادن تحقيقات، چه در بعد انتخاب مسئله و پردازش آن و چه در بعد تدوين فرضيه و مدل های علی و چه در بعد روش های کار، ارئه دهد.

- مفاهيم و قضايا ی نظری از مصادیق بيرونی برخوردارند يا قابل آزمايشند. - نظريه نبايد با ساير نظريه های علمی مسلم و قطعی که پذيرفته شده و تأييد شده است و نيز امور بديهی در تضاد و تعارض باشد.

تعريف قانون علمی؛ قوانين علمی اصول کلی هستند که از رابطه حتمی، قطعی و دائمی بين متغيرها خبر مي دهند؛ مثلا فلزات بر اثر حرارت منبسط مي شوند يا اصطکاک باعث توليد انرژی حرارتی مي شود.

برای قانون علمی مشخصاتی بيان کرده اند: - قانون علمی بايد کلی بوده بر تمام مصاديق خود تطبيق کند و حتی يک مورد متناقض با آن ديده نشود. - دقيق، روشن و مشخص بيان شود و دو پهلو نباشد.

در کليه موارد و تمامی زمان ها و مکان ها قابل اثبات باشد. - با آزمايش های متعدد نتيجه واحد و يکسان بدهد. - براساس اطلاعات صحيح، وسيع و استدلال اصولی پايه گذاری شده باشد. - رابطه علت و معلولی بين دو متغير يا پديده را بيان نمايد.

رابطه علم با فلسفه و ايدئولوژی: الف) رابطه علم با فلسفه: موضوع فلسفه هستی و وجود است. ب) رابطه علم با ايدئولوژی: علم از چگونگی واقعيت و صفات آن بحث می کند و در واقع به بيان آنچه هست مي پردازد، در صورتی که ايدئولوژی از آنچه بايد باشد صحبت مي کند.

تعريف استدلال و انواع آن : استدلال را تمسک فکر به معلومات به منظور کشف مجهولات تعريف کرده اند. استدلال را مهم ترين بحث علم منطق مي دانند که خود به سه نوع تقسيم مي شود: قياس؛ استقراء و تمثيل

استدلال قياسی: در اين نوع استدلال فکر از طريق معلومات کلی، مجهولات جزئي را کشف مي کند.

استدلال استقرائي: در اين روش فکر با استفاده از معلومات جزئي و برقراری ارتباط بين آن ها حکم کلی را استنتاج می نمايد يا در واقع قانون علمی را نتيجه گيري مي کند.

تمثيل: تمثيل عبارت است از مشابهت يک معلوم برای مجهول؛ ارزش معرفتی تمثيل را کمتر از قياس و استقرا مي دانند و مي گويند قياس برای يقين مفيد است و استقرا برای ايجاد ظن و تمثيل برای احتمال.

انواع متغير: متغير به ويژگی يا صفت يا عاملی اطلاق مي شود که بين افراد جامعه مشترک بوده، مي تواند مقادير کمی و ارزش های متفاوتی داشته باشد. متغير ها انواع گوناگونی دارند و بر اساس مبانی مختلفی طبقه بندی مي شوند.

1- انواع متغيرها بر اساس ارزش: متغير های کمی يا متغيرهای قابل اندازه گيري: - متغيرهای کمی متصل؛ - متغيرهای کمی منفصل؛ متغيرهای کيفي؛ متغيرهای دووجهی؛

2-انواع متغيرها بر اساس رابطه: - متغيرهای مستقل؛ - متغيرهای تابع و وابسته؛ - متغيرهای ميانگر يا واسطه؛ 3-انواع متغيرها بر اساس نقش: - متغيرهای علی؛ - متغيرهای توصيفي؛

4-متغيرهای دو يا چند ارزشی: - متغيرهای دو ارزشی؛ - متغيرهای چندارزشی؛ 5-متغيرهای جانبی: - متغيرهای تعديل کننده؛ - متغيرهای کنترل؛ - متغيرهای مزاحم و مداخله گر؛

تعريف عملياتی و معرف: متغيرهای يک تحقيق بايد قابليت سنجش و اندازه گيری را پيدا کنند. يعني بايد به شاخص ها و مفاهيم عينی تری تبديل شوند که بتوان آن ها را مشخص و اندازه گيری نمود.

در غير اين صورت، امکان سنجش و اندازه گيري آن ها وجود ندارد و محقق نمی تواند فرضيه های تحقيق خود را ارزيابی نمايد. بنابراين، شرط اول اين است که متغيرها و مشخصات آن ها به شيوه ای تعريف شوند که مشاهده پذير و قابل سنجش باشند.

شرط دوم اين است که معيارهای اندازه گيری در جمع آوری اطلاعات به گونه ای به کار گرفته شوند که امکان ارزيابی فرضيه ها وجود داشته باشد. چنانچه اين شرايط درمورد تعريف مشخصات متغيرهای مورد مطالعه رعایت شود می توان گفت که متغیر، تعريف عملیاتی شده است؛

برای این کار محقق ممکن است تعریف عملیاتی هوش را از تست های هوشی بگیرد. یعنی محقق بعد از انجام دادن آن می تواند اطلاعات مورد نظر را گردآوری کند. برای مثال، وقتی مي گوييم هوش در پيشرفت تحصيلی تأثیر دارد، برای این کار محقق ممکن است تعریف عملیاتی هوش را از تست های هوشی بگیرد.

فرایند تحقیق علمی: فرایند تحقیق علمی به مجموعه مراحل منظم و پیوسته ای گفت می شود که امر تحقیق علمی را از آغاز تا پایان امکان پذیر می نماید. فرایند تحقیق علمی به طور کلی شامل پنج مرحله پیوسته است که در این جا به اختصار به ذکر آن ها می پردازیم:

مرحله اول: انتخاب، تحلیل و تبیین مسئله تحقیق؛ مرحله دوم: گزینش، طراحی و تشریح روش های کار؛ مرحله سوم: گردآوری اطلاعات و داده ها؛ مرحله چهارم: طبقه بندی و تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها؛ مرحله پنجم: تدوین گزارش تحقیق؛

مرحله اول مرحله دوم مرحله سوم مرحله چهارم مرحله پنجم انتخاب،تحليل و تبيين مسئله تحقيق فرایند تحقیق علمی: گزينش، طراحی و تشريح روشهای کار گرد آوری اطلاعات و داده ها طبقه بندی وتجزيه و تحليل وتفسيرداده ها تدوين گزارش تحقيق

فصل دوم انواع تحقيقات علمی: تحقیقات علمی بر اساس دو مبنا - هدف - ماهیت و روش تقسیم بندی می شوند.

تحقيقات علمی بر اساس هدف : 1-تحقیقات بنیادی. این تحقیقات که گاه تحقیقات مبنایی یا پایه ای خوانده می شوند. تحقیقات بنیادی بر اساس روش تحلیل به دو دسته تقسیم می شوند: تحقیقات بنیادی تجربی؛ تحقیقات بنیادی نظری؛

پاره ای از مشخصات تحقیقات پایه ای بدین شرح است: - وقتگیر بوده برای کشف مجهول نیاز به زمان طولانی دارد. - هزینه بر است و احتیاج به منابع مالی زیاد دارد. - معمولا به وسیله مراکز علمی و دانشگاهی انجام می شود، زیرا مأموریت اصلی آن ها توسعه قلمرو معرفتی بشر است.

2- تحقیقات کاربردی. این تحقیقات با استفاده از زمینه و بستر شناختی و معلوماتی که از طریق تحقیقات بنیادی فراهم شده برای رفع نیازمندیهای بشر و بهبود و بهینه سازی ابزارها، روش ها، اشیاء و الگوها در جهت توسعه رفاه و آسایش و ارتقای سطح زندگی انسان مورد استفاده قرار می گیرند.

به نوعی از تحقیقات کاربردی، تحقیقات توسعه ای می گویندو هدف آن، بررسی هایی است که نشان می دهد چگونه تولید افزایش می یابد یا سازمان تولید گسترش پیدا می کند.

از مشخصات تحقیقات کاربردی می توان به موارد زیر اشاره کرد: از نظر زمانی زودتر از تحقیقات بنیادی انجام می گیرد. درآمدزا هستند و به همین دلیل طرفداران بیشتری دارند. عمدتا سازمان های دولتی و خصوصی و کارخانه ها ولی گاه دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نیز این تحقیقات را انجام می دهند.

3- تحقیقات عملی. این تحقیقات را باید تحقیقات حل مسئله یا حل مشکل نامیدو آن ها را نوعی تحقیق کاربردی محسوب کرد. کشف علل افزایش ترک خدمت کارکنان یک مؤسسه و راه حل آن، شناسایی علل کاهش بهره وری یک واحد تولیدی و راه حل آن از نمونه های تححقیقات عملی است.

تحقیقات عملی بر اساس ماهیت و روش بر اساس ماهیت و روش، تحقیقات علمی را می توان به پنج گروه تقسیم کرد که عبارتند از : تحقیقات تاریخی؛ توصیفی؛ همبستگی؛ تجربی؛ علی.

در تحقیقات تاریخی مهم ترین مشکل عدم حضور محقق در صحنه واقعه است. مشکل ديگر تحقیقات تاریخی، سازمان دادن اطلاعات و مدارک گرد آوری شده است. منابع تحقيقات تاریخی را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد: منابع دست اول، منابع دست دوم یا دست چندم.

منابع دست اول، منابعی هستند که مستقیما در ارتباط با حادثه یا پدیده قرار می گیرند و ممکن است به شکل کتبی، شفاهی، تصویری، مادی و مانند آن مشاهده شوند.

منابع دست چندم، منابعی هستند که به طور غیرمستقیم در ارتباط با حادثه قرار دارند و به اتکای منابع دست اول تهیه می شوند که ممکن است به صورت نقل قول های مستقیم یا غیر مستقیم یا به صورت کتبی و شفاهی، چند دست بگردند و از سندی به سند دیگر انتقال یابند.

تعدادی از منابع تحقیق تاریخی به این شرح است: منابع مکتوب، منابع شفاهی، منابع تصویری، منابع ساختمانی، منابع مادی وابزاری واسناد الکترونیکی.

نقد اسناد؛ بر دو نوع است: نقد بیرونی و نقد درونی. - نقد بیرونی. محقق حقیقی بودن و اصالت سند را مورد بررسی قرار می دهد. یعنی اینکه آیا سند مربوط به واقعه است یا خیر؟ و آیا احتمال جعلی بودن وجود ندارد؟

محقق تاریخی باید سند را با اسناد و شواهد تاریخی مربوط مقایسه نماید؛ مثلا او باید امضا و مهر، تاریخ، نوع خط، نوع جوهر به کار رفته.

نقد درونی؛ پس از اطمینان از صحت ارتباط سند با موضوع مورد مطالعه، ارزیابی محتوای مطالب مطرح می شود که آیا اطلاعات صحیح است و تصویر درستی از موضوع یا واقعه را ارائه می دهد؟ آیا مطالب آن با موازین عقلی تطبیق می کند؟آیا مطالب آن با سایر اطلاعات تأیید شده از منابع دیگر همخوانی و تناسب دارد؟

تحقیقات توصیفی: در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چگونه بودن موضوع است و می خواهد بداند پدیده، متغیر، شی یا مطلب چگونه است. به عبارت دیگر، این تحقیق وضع موجود را بررسی می کند و به توصیف منظم و نظامدار وضعیت فعلی آن می پردازد.

ویژگی ها و صفات آن را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می نماید. این گونه تحقیقات توصیفی از نظر شیوه نگارش و پرداختن به مسئله تحقیق به دو دسته تقسیم می شوند: تحقیقات توصیفی محض؛ تحقیقات توصیفی تحلیلی؛

به طور کلی تحقیقات توصیفی را می توان به سه یا چهار گروه تقسیم کرد که عبارتند از: زمينه یابی، موردی، تحلیل محتوا، قوم نگاری.(اگر قوم نگاری را نوعی مطالعه موردی تلقی کنیم سه گروه خواهیم داشت)

تحقیق توصیفی زمینه یاب یا پهناگر، این تحقیق به مطالعه ویژگی ها و صفات افراد جامعه می پردازدو وضعیت فعلی جامعه آماری را در قالب چند صفت یا متغیر مانند سن، جنس، وزن و...

تحقیقات توصیفی زمینه یاب به تحقیقات پیمایشی نیز تعبیر می شود که هدف آن شناخت صفات، ویژگی ها، عقاید، نگرش ها، رفتارها و سایر مسائل افراد یک جامعه از طریق مراجعه به آن هاست.

تحقیق توصیفی موردی یا ژرفانگر تحقیق توصیفی موردی یا ژرفانگر. این تحقیق عبارت است از مطالعه یک مورد یا یک واحد و کاوش عمیق در مورد آن. چند نمونه از تحقیق موردی عبارت است از: تحقیق درباره ویژگی ها و رفتار یک دانش آموز ناسازگار یا تیزهوش.

تحقیقات مردم شناسی فرهنگی و قوم نگاری نیز جز تحقیقات موردی به حساب می آید. هم چنین تک نگاریها (یا مونوگرافی ها) که درباره مکان یا گروه خاصی انجام می شود، در زمره مطالعات موردی محسوب می شود.

- تحقیق توصیفی تحلیل و محتوا - تحقیق توصیفی تحلیل و محتوا. این تحقیق به منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم به صورت نظام دار انجام می شود.

در واقع، قلمرو این تحقیق را متن های مکتوب، شفاهی و تصویری درباره موضوعی خاص تشکیل می دهد. نظیر کتابها، مقاله ها، روزنامه ها، مجله ها، مطالب نوار و فیلم. محقق در چنین تحقیقی به دنبال تجزیه و تحلیل و توصیف مطالب است. مثلا اگر محققی بخواهد دشواری یک کتاب را تعیین کند.

تحقیقات همبستگی یا همخوانی؛ این تحقیقات برای اطلاع از وجود رابطه بین متغیرها انجام می پذیرد ولی در آن ها الزاما کشف رابطه علت و معلولی مورد نظر نیست. در تحقیق همبستگی بر کشف وجود رابطه بین دو گروه از اطلاعات تاکید می شود.

اساسا همبستگی ها به دو شکل وجود دارند: مثبت و منفی. همبستگی مثبت آن است که جهت تغییر در یک متغیر با جهت تغییر در متغیر دیگر همسو باشد. مانند رابطه بین شیب رودخانه و شدت آن یا رابطه بین قدرت خرید مردم و حجم تقاضا.

همبستگی منفی آن است که جهت تغییرات یک متغیر با جهت تغییرات متغیر دیگر همسو نباشد. مانند رابطه بین قیمت ها و قدرت خرید مردم. طیف یا دامنه تغییرات ضریب همبستگی از 1+تا 1- نوسان دارد.

برای اندازه گیری ضریب همبستگی بین متغیرها با توجه به نوع مقادیر و کمیت ها از روش های مختلف استفاده می شود؛ مثلا برای مقیاس های اندازه گیری فاصله ای و نسبی از روش پیرسون و برای مقیاس های اندازه گیری رتبه ای از روش اسپیرمن و کندال استفاده می کنند.

نمونه هایی ازتحقیقات همبستگی عبارتند از : رابطه نمرات دوران تحصیل دبیرستان با نمرات دانشگاه در یک جامعه آماری.

تحقیقات علی (پس رویدادی): در این گونه تحقیقات کشف علت ها یا عوامل بروز یک رویداد یا حادثه یا پدیده موردنظر است. بنابراین پس از آن که واقعه ای روی داد، تحقیق در باره آن شروع می شود.

در این جا محقق در متغیرها دخل و تصرفی انجام نداشته اساسا حضور ندارد و آن ها را نمی شناسد بلکه تحقیق علی را انجام می دهد. برای مثال خانه یا محل کاری دچار آتش سوزی شده، اتومبیل یا کارخانه ای از کار افتاده می خواهد علت یا عوامل حادثه را بشناسد تا نسبت به پیشگیری مسئله مشابه در آینده اقدام کند.

تحقیقات علی معمولا از نوع کاربردی هستند و نتایج آن ها برای جلوگیری از تکرار حوادث و وقایع نامطلوب، یا توسعه وقایع و حوادث مطلوب مورد استفاده قرار می گیرد

تحقیقات تجربی (آزمایشی): این تحقیقات بر اساس وجه مشخصه اصلی خود یعنی کنترل متغیرها و مشاهده پدیده و سنجش رابطه علت و معلولی بین متغیرها و حضور فعال محقق در صحنه آزمایش شناخته می شوند.

تحقیقات تجربی در حوزه علوم انسانی بویژه روانشناسی، تعلیم و تربیت، جامعه شناسی، جغرافیای انسانی، مدیریت، تربیت بدنی، اقتصاد . مانند آن کاربرد دارد.

این تحقیقات در حوزه علوم انسانی نیز برای شناخت تأثیر متغیرهای علی انجام می شود و به درک روابط علت و معلولی بین متغیرها کمک می نماید، از ارزش بالایی برخوردار بوده، دستیابی به مفاهیم و قضایای کلی را تسهیل می نماید.

شرایط ضروری یک تحقیق تجربی: کنترل. ویژگی اصلی یک تحقیق آزمایشی است. انتخاب تصادفی. تکرار آزمایش. قابلیت تعمیم. اعتبار تحقیق آزمایشی.

اعتبار تحقیق آزمایشی؛ اعتبار درونی: از آنجا که آگاهی از نوع متغیرهای مزاحم برای محقق ضرورت دارد، به معرفی آن ها پرداخته می شود: رخدادهای هم زمان با انجام دادن تحقیق. اجرای پیش آزمون.

تغییر در روش ها و وسایل اندازه گیری. تغییرات روانی و فیزیولوژیک. افت آزمودنی ها.

برای کاهش اثر متغیرهای مزاحم و مداخله گر یا حذف آنها از صحنه آزمایش، محقق بايد اقدامات لازم را انجام دهد: حذف متغیرها؛ همتا کردن موارد؛ معادل و همتراز کردن موارد؛ تحلیل واریانس؛ گزینش تصادفی؛

اعتبار بیرونی. مقصود از اعتبار بیرونی آن است که یافته های تحقیق قابل اطمینان بوده، امکان تعمیم آن در موقعیت های مشابه وجود داشته باشد.

روش ها و طرح های اجرای تحقیق تجربی: 1- آزمایش با استفاده از یک گروه آزمودنی: الف- پس آزمون. ب- پيش آزمون و پس آزمون.

2- آزمایش با استفاده از دو گروه (شاهد و آزمایش): الف- استفاده از پس آزمون. ب- استفاده از پیش آزمون و پس آزمون.

3- آزمایش با استفاده از چند گروه: الف- استفاده از طرح چهار گروهی سولومون. ب- طرح پس آزمون چند گروهی. ج- استفاده از پیش آزمون و پس آزمون چندگروهی. 4- آزمایش با استفاده از روش تکرار آزمون

فصل سوم انتخاب، تعريف و بیان مسئله تحقیق رکن اصلی هر تحقیق علمی را این مرحله تشکیل میدهد.

رکن اصلی هر تحقیق علمی را این مرحله تشکیل می دهد که دارای اقدامات نظام یافته زیر است: طرح مسئله تحقیق و تعیین حدود آن. مطالعه ادبیات و سوابق مسئله تحقیق. شناسایی و تحلیل مسئله تحقیق. تعیین متغیرها و تدوین مدل های علی مربوط به چهارچوب نظری تحقیق. تشریح مسئله تحقیق و نگارش آن.

موضوع تحقیق برای محقق بر اساس منابع متعدد مطرح می شود که از جمله این دلایل موارد زیر قابل ذکر است: - کنجکاوی تجارب شخصی مطالعه آثار مکتوب منابع شفاهی متقاضیان تحقیق

هر مسئله تحقیقاتی مناسب دارای ويژگی های زیر است: ادراکی بودن؛ بسیط بودن؛ میکرو بودن؛ نو بودن؛ مرتبط با رشته تخصصی محقق؛ شفاف بودن؛

مطالعه ادبیات و سوابق مسئله تحقیق کار پژوهش پس از انجام دادن مرحله مطالعه آغاز می شود. به عبارتی پژوهش در بستری از آگاهی برای کشف مجهول انجام می پذیرد.

به طور کلی مطالعه ادبیات نظری و سوابق پژوهشی مرتبط با مسئله برای محقق دارای فواید زیر است: 1- به این ترتیب نسبت به موضوع اشراف زیادتری پیدا می کند و بر اطلاعات وی در زمینه موضوع مورد مطالعه افزوده می شود.

2- بر اساس آگاهی از معلومات به دست آمده اقدام به دوباره کاری و تکرار نخواهد کرد. 3- از روش کار دیگران آگاهی خواهد یافت و با مسائل و مشکلات مسیر تحقیق آشنا خواهد شد.

4- مطالعه ادبیات و سوابق مسئله به محقق کمک خواهد نمود تا متغیرهای مورد نظر در مطالعه را بهتر شناسایی کند و روابط علت و معلولی آن ها را با توجه به تجارب گذشته در قالب مدل های نظری تبیین نماید.

5- تجارب گذشته و شناسایی متغیرها و تصوراتی که از واقعیت در ذهن او شکل می گیرد، ساده تر بتواند فرضیه های تحقیق خود را تدوین نماید.

6- مطالعه درباره مسئله و تنظیم و تدوین ادبیات و مباحث نظری و قضایای کلی آن به محقق کمک می کند تا تکیه گاه محکمی برای استدلال منطقی در مرحله بررسی و ارزیابی فرضیه ها و استنتاج به ویژه در تحقیقات توصیفی-تحلیلی، تاریخی، علی و همبستگی پیدا نماید.

روش دستیابی به منابع وفهرست برداری از آن ها: 1- استفاده از کتاب شناسی ها؛ 2- استفاده از فهرست مقالات؛ 3- استفاده از نمایه ها؛ 4- استفاده از کتابخانه؛ 5- استفاده از فهرست تحقیقات؛ 6- استفاده از چکیده ها؛

7- استفاده از مجموعه مقالات؛ 8- استفاده از روش مصاحبه؛ 9- استفاده از آرشیوها ؛ 10- استفاده از سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای : الف- سیستم CD-ROM ؛ ب- سیستم on.line ؛ ج- سیستم شبکه اینترنت؛

الف- سیستم CD-ROM ؛ این سیستم ترکیبی است از یک دستگاه رایانه دارای دیسک گردان، یک نفر اپراتور و دیسک ها یا دیسکت های حاوی اطلاعات که اپراتور به وسیله رایانه آن ها را بازیابی می کند.

ب- سیستم on.line ؛ این سیستم شبیه CD-ROM سیستم است با این تفاوت که رایانه به طور زنده از طریق پایانه های رله کننده به مراکز و پایگاه های بزرگ اطلاعات علمی جهان متصل است. در این سیستم معمولا اطلاعات به صورت دو جانبه مبادله می شوند. اصطلاحا به این عمل می گویند.

ج- سیستم شبکه اینترنت؛ این سیستم شبیه on.line سیستم است با قابلیت اطلاع رسانی بسیار وسیع و به صورت چند جانبه است. این سیستم کار پست الکترونیکی را نیزانجام می دهد.

نحوه بیان مسئله تحقیق و نگارش آن الف) صورت مسئله باید به شکل سئوالی نوشته شود و از بیان آن به صورت عبارت کلی یا جملات خبری خودداری گردد. ب) مسئله باید به طور واضح تعریف گردد و از کاربرد واژگان و اصطلاحات مبهم و دو پهلو خودداری شود.

ج) از کاربرد اصطلاحات و واژگان ارزشی باید خودداری شود. د) اصطلاحات و مفاهیم اختصاصی و تخصصی باید تعریف شود. ه) سئوالات ویژه تحقیق باید نوشته شود.

روش نگارش و ارزیابی مسئله تحقیق محقق برای بیان مسئله تحقیق و نگارش آن باید به ترتیب زیر اقدام کند: 1- صورت مسئله را به صورت سئوالی بنویسد. 2- مقدمه ای کلی درباره اینگونه مسائل و ضرورت انجام دادن تحقیق مورد نظر خود بنویسد.(فلسفه تحقیق را بنویسد.)

3- ابعاد، ویژگی ها و صفات و حدود مسئله مورد مطالعه را شرح دهد. 4- ادبیات و سوابق مسئله تحقیق را بیان کند. 5- فهرست متغیرها و معرف های مورد مطالعه و مدل های تبیینی نظری را به شرحی که گفته شد ذکر نماید.

6- سئوالات ویژه تحقیق را فهرست کند. 7- به هدف یا اهداف تحقیق خود اشاره نماید. 8- نتایج و دستاوردهای پیش بینی شده تحقیق را اظهار کند.

فصل چهارم تدوین فرضیه فرضیه سازی یکی از مراحل حساس تحقیق را تشکیل می دهد؛ چرا که فرضیه ها نقش راهنما را دارند و به فعالیت های تحقیقاتی جهت می دهند. فرضیه ها کمک می کنند محقق سهل الوصول ترین راه ها و محتمل ترین جهت ها را برای رسیدن به هدف تحقیق انتخاب کنند.

مفهوم و تعریف فرضیه در تعریف فرضیه می توان گفت: فرضیه گمانی است موقتی که درست بودن یا نبودنش باید مورد آزمایش قرار گیرد.

نقش فرضیه در تحقیق علمی فرضیه ها ضمن اینکه به محقق برای پیگیری و انجام دادن امور تحقیق جهت می دهد باعث می گردد که :

نخست، مطالعه منابع و ادبیات مربوط به موضوع تحقیق جهت دار شود و از مطالعه منابعی که ربطی به پژوهش ندارند جلوگیری به عمل آید. دوم، پژوهشگر را نسبت به جنبه های موقعیتی و معنی دار مسئله پژوهش حساس تر می نماید.

سوم، فرضیه باعث می شود تا محقق مسئله پژوهش را بهتر درک کند و روش های جمع آوری اطلاعات را بهتر تعیین نماید. چهارم، فرضیه چهارچوبی است برای تفسیر اطلاعات جمع آوری شده و نتیجه گیری ازآن ارائه می دهد.

انواع فرضیه در تحقیقات همبستگی و تجربی: این فرضیه ها را به دو نوع تقسیم می کنند؛ فرضیه تحقیق(H1)² فرضیه صفر(H0)³

فرضیه تحقیق از وجود رابطه یا اثر و یا تفاوت بین متغیرها خبر می دهد یا در واقع وجود این حالات را تأیید نموده آن را واقعی و حقیقی می داند. این فرضیه به دو نوع جهت دار و بدون جهت تقسیم می شود.

فرضیه صفر که به فرضیه آماری یا پوچ نیز موسوم است بر خلاف فرضیه تحقیق، وجود رابطه، اثر یا تفاوت بین متغیرها را رد کرده، انکار می نماید و اظهار می دارد که این حالات واقعی نیست و حقیقت نداردو صرفا ناشی از تصادف و اشتباهات آماری بویژه اشتباه در نمونه گیری است.

مثال های زیر انواع فرضیه های مزبور را نشان می دهد: الف) فرضیه تحقیق جهت دار: به نظر می رسد کارایی معلمان آموزش دیده بیشتر از معلمان آموزش ندیده است. شیب مخروط افکنه برآرایش فضایی طبقات اجتماعی مؤثر است.

ب) فرضیه تحقیق بدون جهت، در تحقیق مورد نظر: به نظر می رسد بین آموزش معلمان و کارایی آن ها رابطه وجود دارد. به نظر می رسد بین شیب مخروط افکنه و آرایش فضایی طبقات اجتماعب رابطه ای وجود ندارد.

ج) فرضیه صفر در تحقیق مورد نظر: به نظر می رسد کارایی معلمان آموزش دیده و آموزش ندیده مساوی است. به نظر می رسد بین شیب مخروط افکنه و آرایش فضایی طبقات اجتماعی رابطه ای وجود ندارد.

ویژگی های یک فرضیه خوب: فرضیه باید قدرت تبیین حقایق را داشته باشد. فرضیه باید بتواند پاسخ مسئله تحقیق را بدهد. فرضیه باید قابلیت حذف حقایق نامرتبط با مسئله تحقیق را داشته باشد.

فرضیه باید شفاف، ساده و قابل فهم باشد. فرضیه باید قابلیت آزمون را داشته باشد. فرضیه نباید با حقایق مسلم و اصول علمی تأیید شده و پذیرفته شده مغایرت داشته باشد. فرضیه نباید از واژه ها و مفاهیم ارزشی استفاده کند.

فرضیه باید به مطالعه و پژوهش جهت بدهد و راهنمای فعالیت های محقق باشد. فرضیه باید به صورت جمله خبری باشد. در یک فرضیه خوب اصطلاحات و واژه های اختصاصی تعریف می شوند.

فرضیه با توجه به چهارچوب نظری تحقیق تدوین می شوند. فرضیه ها باید مختص مسئله تحقیق باشند. باید بین فرضیه ها و سئوال های ویژه یا فرعی تحقیق تناظر صوری و محتوایی وجود داشته باشد.

فصل پنجم نمونه گیری تحقیق علمی با هدف شناخت یک پدیده در یک جامعه آماری انجام می شود.

جامعه آماری عبارت است از کلیه عناصر و افرادی که در یک مقیاس جغرافیایی مشخص (جهانی یا منطقه ای) دارای یک یا چند صفت مشترک باشند.

می توان با توجه به آنچه گفته شد نمونه و نمونه گیری را تعریف کرد: « نمونه عبارت است از تعدادی از افراد جامعه که صفات آنها با صفات جامعه مشابهت داشته و معرف جامعه بوده، از تجانس و همگنی با افراد جامعه برخوردار باشند»

از این رو نمونه گیری عبارت است از مجموعه اقداماتی که برای انتخاب تعدادی از افراد جامعه به نحوی که معرف آن باشند، انجام می پذیرد.

انواع نمونه و روش انتخاب آن نمونه ها به دو روش کلی انتخاب می شوند: - روش احتمالی که از ارزش علمی برخوردار است و به روش تصادفی موسوم است. - روش غیر احتمالی که به روش وضعی معروف است.

نمونه های احتمالی این نمونه ها عبارتند از: الف) نمونه های احتمالی ساده؛ برای انتخاب افراد نمونه از جامعه سه روش وجود دارد که محقق می تواند به دلخواه یکی از آنها را انتخاب کند: استفاده از قرعه کشی، استفاده از جدول اعداد تصادفی و استفاده از روش منظم یا سیستماتیک.

ج) نمونه گیری گروهی یا خوشه ای؛ ب) نمونه گیری احتمالی طبقه بندی شده؛ ج) نمونه گیری گروهی یا خوشه ای؛ عبارت است از انتخاب واحد تحلیل و به عبارتی واحد اصلی مطالعه از طریق طی چند مرحله نمونه گیری پیوسته؛

نمونه گیری خوشه ای به دو گروه تقسیم می شوند. 1- خوشه ای محض 2- خوشه ای فضایی د) نمونه گیری مکانی؛

1- نمونه گیری های مادر یا پایه؛ 2- نمونه برداری چند درجه ای؛ ه) سایر نمونه گیری ها؛ عبارتند از: 1- نمونه گیری های مادر یا پایه؛ 2- نمونه برداری چند درجه ای؛ 3- نمونه مختلط؛ در کلیه این روش ها محقق باید اصل شانس برابر برای افراد جامعه را جهت انتخاب شدن به عنوان نمونه رعایت کند.

نمونه های غیر احتمالی این نمونه ها بر اساس رعایت اصل شانس برابر برای افراد جامعه انتخاب نمی گردد بلکه با نظر محقق برگزیده می شود. بنابراین، به آن ها نمونه های غیر اتفاقی یا تورش دار می گویند.

این نمونه ها عبارتند از: الف) نمونه گیری سهمیه ای؛ ب) نمونه گیری اتفاقی؛ ج) نمونه وضعی؛ د) نمونه موردی؛

روش های برآورد حجم نمونه روش اول، تخمین شخصی. گاه برای حجم نمونه حد نصاب هایی ارائه می شود: در تحقیق همبستگی حداقل حجم نمونه 30 نفر است.

در تحقیق علی و آزمایشی حداقل حجم نمونه 15 نفر است. در تحقیق توصیفی زمینه یاب و پیمایشی حداقل حجم نمونه 100 نفر است. در تحقیقاتی که نیاز به طبقه بندی جامعه برای نمونه گیری می باشد، حداقل نمونه هر طبقه بین 15 تا 20 نفر است.

روش دوم، تکنیک ها و روش های آماری. یکی از روش های آماری که معمولا در ارتباط با مطالعه متغیرهای کیفی برای تعیین حجم نمونه مورد استفاده قرار می گیرد فرمول روبرو است: n= t² pq/d²

به هنگام بر آورد حجم نمونه برای صفات و متغیرهای کمی از فرمولn=t² s² /d² استفاده می شود کهs² انحراف استاندارد جامعه است.

فصل ششم ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات؛

در تعریف ابزار اندازه گیری می توان گفت: « ابزار اندازه گیری و مقیاس ها وسایلی هستند که محقق به کمک آن ها قادر است اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را گردآوری، ثبت و کمی می نماید. »

طبقه بندی ابزار اندزه گیری و گرد آوری اطلاعات ابزارهای اندازه گیری به دو دسته کلی تقسیم می شوند: - استاندارد یا میزان شده - محقق ساخته.

در واقع می توان گفت که این ابزارها دارای ویژگی ها و صفات زیر هستند: جنبه های مختلف آن ها به خوبی تعریف شده است و راهنمای اجرا، روش های کار و وقت مشخصی دارند.

روش های نمره گذاری به دقت مشخص شده است. اعتبار و پایانی آن ها از طریق تجارب زیاد مورد تأیید قرار گرفته است.

ابزارهای محقق ساخته در غیاب ابزارهای استاندارد، طراحی و به کار برده می شوند، هر چند هیچ محقق ورزیده و مجربی از ابزار محقق ساخته، در صورت وجود ابزار استاندارد استفاده نمی کند.

انواع ابزارهای گردآوری اطلاعات عبارتند از: 1- پرسشنامه 2- کار مصاحبه 3- کارت مشاهده 4- نظرسنج 5- فیش 6- فرم

7- نقشه گنگ و کروکی 8- آزمون های پیشرفت تحصیلی 9- آزمون استعداد 10- آزمون هوش 11- رغبت سنج 12- آزمون فرافکن

ابزارها و مقیاس های اندازه گیری: مقیاس های اندازه گیری عبارتند از: مقیاس های اسمی یا عددی، مقیاس های ترتیبی، مقیاس های فاصله ای، مقیاس های نسبی.

مقیاس های اسمی؛ این مقیاس ها که به مقیاس های عددی نیز مشهورند جزو محدودترین مقیاس ها هستند و به صورت دو ارزشی و چند ارزشی وجود دارند مثلا در سنجش صفاتی نظیر جنس، ملیت و...

مقیاس های ترتیبی؛ با این مقیاس ها می توان علاوه بر تشخیص وجود یا عدم وجود صفت، شدت و ضعف آن را نیز سنجید.

مقیاس های فاصله ای ؛ مقیاس فاصله ای علاوه بر دارا بودن صفات مقیاس های اسمی و ترتیبی، دارای این ویژگی است که می تواند فواصل بین نمرات را نیز مشخص کند یا به عبارتی آن را کمی نماید.

مقیاس های نسبی؛ مقیاس نسبی مانند مقیاس فاصله ای است با این تفاوت که این مقیاس دارای نقطه صفر مطلق است که به عنوان مبدا سنجش مورد استفاده قرار می گیرد. از این مقیاس در اندازه گیری های فیزیکی نظیر زمان، مسافت، اندازه و وزن استفاده می شود.

طیف ها: 1- طیف بوگاردوس؛ 2- طیف لیکرت؛ طیف از گرایش کاملا موافق تا گرایش کاملا مخالف کشیده می شود. 3- طیف گاتمن؛

طیف بوگاردوس؛ بوگاردوس این طیف را که به طیف فاصله اجتماعی نیز معروف است در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی طراحی کرد. بر اساس این طیف سعی می گردد میزان پذیرش یا طرد یک فرد یا گروه به وسیله افراد یا گروه های دیگر مورد سنجش قرار گیرد در این طیف سه وضعیت با هفت درجه وجود دارد.

طیف لیکرت؛ لیکرت که از سال 1939 مدیریت بخش بررسی های افکار عمومی را در وزارت کشاورزی آمریکا بر عهده داشت این طیف را ارائه داد. این طیف از پنج قسمت مساوی تشکیل شده است و محقق متناسب با موضوع تحقیق تعدادی گویه در اختیار پاسخگو قرار می دهد تا گرایش خود را در مورد آن مشخص نماید.

طیف گاتمن؛ این طیف محقق را قادر می سازد که از روی نمره پاسخگو با دقت و حداکثر 10 درصد خطا در کل نمونه، بتواند عبارات مورد تایید پاسخگو را دریابد. عبارات مقیاس گاتمن دارای ویژگی های ترتیب پذیری و تجمع پذیری است.

روایی و پایایی ابزار سنجش ابزار سنجش باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشد تا محقق بتواند داده های متناسب با تحقیق را گرد آوری نماید.

روایی ابزار سنجش. منظور از روایی این است که مقیاس و محتوای ابزار یا سئوالات مندرج در ابزار دقیقا متغیرها و موضوع مورد مطالعه را بسنجد.

پایایی ابزار سنجش. که از آن به اعتبار، دقت و اعتمادپذیری نیز تعبیر می شود. ابزار پایا یا معتبر ابزاری است که از خاصیت تکرارپذیری و سنجش نتایج یکسان برخوردار باشد.

عوامل زیر معمولا بر پایایی و روایی ابزار سنجش تأثیر منفی دارد: تعریف نشدن اصطلاحات. عدم توجیه پرسشگران.

عدم تجانس و همگونی پاسخگویان تغییر شرایط و زمینه های اجرای پرسشگری وضعیت ظاهری و درونی ابزار عدم تناسب مراحل مختلف فرایند تحقیق

محققان برای اطمینان از روایی و پایایی ابزار از روش های مختلفی استفاده می کنند که در زیر به آن ها اشاره می شود: استفاده از روش های دوگانه و موازی.

استفاده از روش مقایسه با معیار استفاده از روش مقایسه با معیار. در روش کنترل مقایسه با معیار، محقق می تواند علاوه بر پاراکترهای جامعه، از نتایج کلی پیمایش ها نظیر سرشماری، صورتحساب ها و اسناد استفاده نماید. استفاده از روش پیش آزمون.

فصل هفتم روش های گردآوری اطلاعات؛ مرحله فوق از مراحل اساسی تحقیق است و به لحاظ اهمیت گاه به اشتباه آن را روش های تحقیق می نامند.

برای حفظ اعتبار اطلاعات و داده های گردآوری شده محقق باید دو اصل اساسی را مورد توجه خاص قرار دهد 1- اصل صحت؛ 2- اصل دقت؛

روش های گردآوری اطلاعات را به طور کلی به دو طبقه می توان تقسیم کرد: روش های کتابخانه ای بسته به نوع سند و موضوع تحقیق ممکن است با استفاده از فیش یا جدول یا نقشه یا کروکی یا فرم های شبه پرسشنامه یا ترکیبی از همه آن ها انجام گیرد.

روش های میدانی که از شهرت بیشتری برخوردارند عبارتند از: پرسشنامه ای، روش مصاحبه، روش مشاهده، روش آزمون و روش های صوتی و تصویری.

انواع سند: اسناد عمده در مطالعات کتابخانه ای عبارتند از: کتاب؛ مقاله ها و مجلات؛ میکرو فیلم و میکروفیش؛ دیسک ها و دیسکت های رایانه ای؛ سایت ها و سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای؛

اسناد اصل؛ اسناد دولتی؛ نشریه های رسمی دولتی؛ اسناد شخصی و خصوصی؛ مطبوعات؛ آمارنامه ها؛ اسناد صوتی و تصویری؛

ابزار گردآوری اطلاعات در روش کتابخانه ای؛ این ابزارها بسته به نوع سند و هدف محقق از گردآوری اطلاعات و نوع آن متفاوت است. عمده ترین ابزاری که در تحقیق کتابخانه ای برای جمع آوری اطلاعات از آن استفاده می شود عبارتند از : فیش، جدول و فرم، پرسشنامه استخراج اطلاعات، نقشه و کروکی.

روش های میدانی؛ به روش هایی اطلاق می شود که محقق برای گردآوری اطلاعات ناگریز است به محیط بیرون برود و با مراجعه به افراد یا محیط، و نیز برقراری ارتباط مستقیم با واحد تحلیل یعنی افراد، اعم از انسان، موسسات، سکونتگاه ها، موردها و... اطلاعات مورد نظر خود را گردآوری کند.

در روش پرسشنامه ای عوامل و عناصر متعددی دخالت دارند که از طریق کارکرد هماهنگ آن ها محقق می تواند اطلاعات مورد نیاز خود را گردآوری نماید. این عناصر عبارتند از: 1- ابزار گردآوری اطلاعات یا پرسشنامه؛ 2- عوامل اجرای پرسشنامه؛ 3- برنامه ریزی و مدیریت اجرای پرسشنامه؛ 4- پاسخگویان؛

سئوالات پرسشنامه می تواند شکل های گوناگونی به شرح زیر داشته باشد: 1- سئوالات باز؛ سئوالاتی هستند که پاسخگو را محدود به انتخاب پاسخ های از پیش طراحی شده نمی کنند، و دست محقق را باز می گذارد تا هر چه در مورد پاسخ لازم می داند ارائه دهد. بنابراین در فضای پیش بینی شده در مقابل یا ذیل سئوال پاسخ خود را آزادانه خواهد نوشت.

2- سئوالات بسته؛ سئوالاتی هستند که محقق با استفاده از مقیاس اسمی یا عددی و بر اساس پاسخ های فرضی تنظیم می کند و پاسخگو از بین آن ها پاسخ مورد نظر خود را انتخاب نموده، علامت می زند.

به پرسشنامه ای که حاوی سئوالات بسته باشد پرسشنامه منظم نیز گفته می شود. 3- سئوالات ترکیبی؛ این پرسشنامه ها از دو گروه سئوالات بسته و باز تشکیل می شود.

4- سئوالات تعاقبی؛ این سئوالات معمولا پی در پی و مرتبط با یکدیگر مطرح می شوند زمانی که محقق موضوعی را ریشه یابی می کند، ناچار است از روش سئوالات تعاقبی استفاده کند این سئوالات در واقع سیستم و مجموعه ای از سئوالات به هم پیوسته ای هستند که به دنبال طرح اولین سئوال در باره مسئله ای مطرح می شوند.

سئوالات بسته نیز خود به انواعی تقسیم می شوند: الف) سئوالات دو گزینه ای. ب) سئوالات چندگزینه ای. ج) سئوالات طیفی یا درجه بندی. که به سئوالات نگرش سنج یا گرایش سنج نیز معروفندو تعداد گزینه ها در چهارچوب طیف مشخص می شود.

د) سئوالات ترتیبی. که شامل چند گزینه اند و محقق از پاسخگو می خواهد که به ترتیب اهمیت آن ها را شماره گذاری ترتیبی نماید.

ه) سئوالات وزنی. که دارای چند گزینه اند و پاسخگو باید به هر یک از آن ها نمره ای اختصاص دهد. و) سئوالات مقایسه ای. که دارای گزینه های متعددی از متغیرها هستند و پاسخگو به مقایسه اهمیت آن ها نسبت به یکدیگر می پردازد.

برنامه ریزی و اجرای پرسشنامه روش اجرای پرسشنامه؛ تکمیل پرسشنامه به وسیله پرسشگر؛ تکمیل پرسشنامه به وسیله پاسخگو؛ تکمیل پرسشنامه از طریق ارتباط تلفنی؛ ارسال پرسشنامه با پست؛

محاسن پرسشنامه از طریق پرسشنامه اطلاعات وسیع وحجیمی با سرعت زیاد گردآوری می شود. به زمان کمتری برای پاسخگویی و تکمیل نیاز دارند. هزینه های آن نسبتا پایین است.

افراد زیادتری را می تواند مورد پرسش قرار دهد. امکان تبدیل داده ها به کمیت و سپس تجزیه و تحلیل و سنجش همبستگی گوناگون بین آنها را فراهم می سازد.

معایب پرسشنامه این روش برای مطالعات عمیق و ریشه یابی ها در موارد خاص کارآمد نیست. احتمال بازنگشتن پرسشنامه به ویژه پرسشنامه هایی که با پست ارسال می شود، زیاد است.

احتمال عدم درک مفاهیم و محتوای سئوالات پرسشنامه و بروز ابهام برای پاسخگو وجود دارد. به دلیل گسترده بودن عرصه عملیاتی پرسشگری و درگیر بودن افراد زیاد در رده ها و سطوح مختلف امکان بروز خطا و اشتباه وجود دارد که باعث کاهش درجه اعتبار و اعتماد این روش می شود.

مصاحبه گر در جریان مصاحبه باید به نکات زیر توجه داشته باشد: روش مصاحبه مصاحبه گر در جریان مصاحبه باید به نکات زیر توجه داشته باشد: 1- مصاحبه نباید برای تندرستی و مناعت طبع مصاحبه شونده تهدیدی به حساب آید. 2- مصاحبه گر باید مصاحبه شونده را از اهداف مصاحبه و علت انتخاب او برای این کار آگاه کند.

3- مصاحبه شونده باید از روش ثبت و ضبط داده ها مطلع باشد و آنها را بپذیرد. 4- مصاحبه گر باید تلاش خود را به کار برد تا اعتماد مصاحبه شونده را جلب نماید. 5- مصاحبه گر باید تلاش کند که جو حاکم بر محیط صمیمانه، دوستانه و شوق انگیز باشد.

6- مصاحبه کننده باید در جریان مصاحبه از هوشیاری و زیرکی و در عین حال بی تفاوتی خود را نسبت به مسائل مطرح شده حفظ کند. 7- مصاحبه کننده باید تا حد امکان با مصاحبه شونده هم زبان، هم فرهنگ و هم جنس باشد تا بتوانند با همدیگر تفاهم نمایند.

ابزار ثبت اطلاعات مصاحبه: ابزار مصاحبه نیز مانند پرسشنامه به دو دسته تقسیم می شود: ابزار استاندارد شده که روایی و پایایی آن ها تأیید شده و حاوی تعدادی سئوال برای مطالعات خاص است. این ابزارها کار تحقیق را ساده تر می سازد.

ابزار محقق ساخته یا غیر استاندارد که در صورت نبودن ابزار میزان شده و استاندارد به کار گرفته می شود. این سئوالات را محقق طراحی، تعریف و سازماندهی می کند که باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشد.

انواع روش های مصاحبه: الف) مصاحبه منظم؛این مصاحبه که مصاحبه بسته، استاندارد و هدایت شده نیز خوانده می شود، دارای ابزار سنجش از پیش تهیه شده است. روش مصاحبه منظم، دارای ابزار سنجش طراحی شده حاوی تعدادی سئوال با ترتیب خاص و غیر قابل انعطاف نیست، بلکه از آزادی عمل زیادتری برای کسب اطلاعات بیشتر، دقیقتر برخوردار است.

ب) مصاحبه نامنظم؛ به این مصاحبه، مصاحبه آزاد، باز، غیر استاندارد و هدایت نشده نیز گفته می شود و در آن ابزار سنجش از پیش طراحی شده وجود ندارد.

1- روش مصاحبه برای مطالعات عمیق، ژرفانگر و موردی روش مناسبی است. محاسن روش مصاحبه: 1- روش مصاحبه برای مطالعات عمیق، ژرفانگر و موردی روش مناسبی است. 2- روش مصاحبه برای مطالعه افراد جامعه ای که سواد لازم را ندارند، بسیار مفید است زیرا نمی توانند پرسشنامه را مطالعه و تکمیل کنند.

3- مصاحبه باعث می شودکه مصاحبه شونده یا پاسخگو به خوبی نسبت به اهداف و اغراض و مقاصد پرسش ها و نیز تحقیق آگاه شود. 4- اگر مصاحبه، به خصوص نوع آزاد آن با هدایت هوشیارانه مصاحبه گر همراه باشد باعث می شود که پاسخگر با آزادی و علاقه اندیشه اش را مطرح کند.

5- محیط مناسب و فضای صمیمانه بین مصاحبه گر و مصاحبه شونده فراهم می شود که باعث می گردد پاسخگو یا مصاحبه شونده همکاری لازم را با محقق داشته باشد و او را در رسیدن به اهداف تحقیق کمک کند.

معایب روش مصاحبه 1- این روش وقتگیر و پرخرج است و زمان زیادی را طلب نموده، جامعه محدودی را مورد شناسایی و مطالعه قرار می دهد. 2- اطلاعات به دست آمده از طریق روش مصاحبه را نمی توان همانند روش پرسشنامه به جامعه بزرگتری تعمیم داد.

3- قابلیت تعبیر و تفسیر اطلاعات به ویژه در مصاحبه آزاد پایین است و محقق باید دقت، حوصله و وقت زیادی را صرف این کار کند. 4- به مصاحبه گران مجرب و کار آزموده نیاز است؛ زیرا مصاحبه امری است فنی و تخصصی و از عهده هر کسی برنمی آید.

5- تماس های شخصی که بین مصاحبه کننده و مصاحبه شونده برقرار می شود باعث توسعه روابط عاطفی می شود.

روش مشاهده یکی از روش های کارامد و مؤثر در تحقیقات موردی است. اطلاعاتی را که محقق از طریق روش مشاهده می تواند کسب کند، کمتر می توان از طریق روش های دیگر به دست آوردزیرا مشاهده به محقق اجازه می دهد که مستقیما پدیده مورد مطالعه را ببیند و واقعیت را به صورت مستقیم یا بی واسطه درک کند.

ابزار مشاهده: - ابزار استاندارد - ابزار محقق ساخته. انواع روش های مشاهده: در 8 طرح دسته بندی شده که در ذیل به آن ها پرداخته شده است .

الف) طرح های مشاهده کنترل نشده؛ این نوع مشاهده که به روش سطحی یا ساده و آزاد نیز مشهور شده، روشی است که محقق ناظر بر وقایع و رخدادهاست و آن هایی راکه به هدف تحقیق نزدیک است، ثبت و ضبط می نماید.

این طرح ها که به طرح های منظم و دقیق یا سازمان یافته نیز معروفند. ب) طرح های مشاهده کنترل شده؛ این طرح ها که به طرح های منظم و دقیق یا سازمان یافته نیز معروفند.

ج) طرح مشاهده مشارکتی؛ در این نوع مشاهده، محقق یا مشاهده گر خود در محیط مشاهده جذب می شود یعنی به عنوان عضوی از اعضای آن در می آید. چنین مشاهده ای را می توان مشاهده از درون جامعه نام برد.

د) طرح مشاهده غیر مشارکتی؛ این روش بر خلاف نوع مشارکتی، چندان عمیق و اساسی نیست زیرا محقق جامعه مورد مطالعه را از بیرون و از کنار مطالعه می کندو اطلاعات او سطحی است.

ه) طرح مشاهده فردی؛ مشاهده ای است که به وسیله یک نفر، خواه محقق باشد یا فرد مشاهده گر دیگری، انجام می شود. اطلاعات کسب شده بر پایه ادراکات یک نفر استوار است که احتمال دارد دچار خطا و اشتباه نیز بشود.

و) طرح مشاهده گروهی؛ مشاهده ای است که به کمک بیش از یک نفر انجام می پذیرد و با همفکری یکدیگر نتیجه مشترک را در کارت ثبت نماید.

ز) طرح مشاهده علنی؛ مشاهده علنی روشی است که محقق یا ناظر یه صورت رسمی و آشکار در محیط مشاهده مستقر می گردد و وضعیتخود را تغییر داده حالت غیر عادی و غیر طبیعی به خود بگیرد، بنابراین، محقق نمی تواند واقعیت ها را کشف کند.

ح) طرح مشاهده غیر علنی؛ در این روش محقق یا مشاهده گر به صورت علنی در محیط ظاهر نمی شود، بلکه به صورت غیر رسمی در محیط حضور پیدا می کند و محیط را زیر نظر می گیرد.

محاسن روش مشاهده 1-با توجه به حضور محقق یا مشاهده گر در محیط و برقراری ارتباط مستقیم شنوایی و بینایی، اطلاعات واقعی و دقیقی به دست محقق می رسدو از این حیث بهترین روش در بین سایر روشهای گردآوری اطلاعات است. 2- حجم اطلاعات وسیعتری از محیط و فرد یا افراد مورد مورد مشاهده به دست محقق می رسد.

3- این روش برای شناخت افرادی که قادر به بیان وضعیت خود از طرق دیگر نیستند، نظیر کودکان، بیماران روانی و... روش مناسبی است. 4- این روش می تواند به عنوان روش کنترل برای سایر روش های گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد.

5- کار جمع آوری واقعی تر اطلاعات و فهم مستقیم رفتارها و رویدادها با این روش بیشتر امکان پذیر است. 6- در مشاهده، بویژه اگر غیر علنی باشد، مقاومت وممانعت احتمالی بر سر راه گردآوری اطلاعات وجود ندارد.

معایب روش مشاهده 1- روش مشاهده در جامعه ای محدود و در مطالعات موردی کاربرد دارد و برای مطالعات وسیع و جامعه ای بزرگ مناسب نیست. 2- در مشاهده های غیر علنی و پنهانی امکان ثبت فوری مشاهدات مقدور نیست.

3- وجود محقق و مشاهده گر در محیط مشاهده باعث می گردد که شرایط عادی و طبیعی آن تغییر نماید و حالت عیر عادی و غیر طبیعی به خود بگیرد. 4- مشاهده برای تحقیقات تداومی که زمان طولانی را طلب می کند، روشی مقرون به صرفه نیست.

5- محدودیت قلمرو دید مشاهده گر مانع از این می شود که تمام صحنه و میدان را مشاهده کند. این محدودیت علاوه بر قلمرو جغرافیایی میدان مشاهده، شامل مواردی که در زوایای بیروح یا به اصطلاح در نقاط کور قرار می گیرند، می شود.

فصل هشتم کدگذاری، استخراج و طبقه بندی داده ها؛ شیوه کد گذاری ابزار گردآوری اطلاعات؛

کد گذاری در جاهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرد کد گذاری در جاهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. مثلا در تحقیقات و مطالعات کتابخانه ای برای خلاصه کردن اطلاعات و صرفه جویی در وقت در هنگام فیش برداری، از روش کد گذاری استفاده می شود. کدگذاری عمدتا در تحقیقات میدانی(پرسشنامه، کارت مشاهده و مصاحبه) موضوعیت دارد.

آنچه باید محقق در زمان طراحی پرسشنامه و قبل از اجرای عملیات میدانی کدگذاری نماید عبارتند از: پرسشنامه؛ منطقه و ناحیه؛ صفحات؛ سئوالات؛ گزینه ها؛ ستون کد پاسخ ها؛

استخراج داده ها - استخراج داده ها به شیوه دستی: 1- سئوالات بسته 2- سئوالات باز - استخراج داده ها به شیوه ماشینی: 2- سئوالات باز

فصل نهم شیوه های تجزیه و تحلیل داده ها. تجزیه و تحلیل داده ها و استنتاج. شیوه های تجزیه و تحلیل داده ها.

پس از آن که محقق داده ها را گردآوری، استخراج و طبقه بندی نمود و جداول توزیع فراوانی و نسبت های توزیع را تهیه کرد، باید مرحله جدیدی از فرایند تحقیق که به مرحله تجزیه و تحلیل داده ها معروف است، آغاز شود.

انواع شیوه تجزیه و تحلیل داده ها : 1- شیوه تجزیه و تحلیل کیفی؛ چون داده های بسیاری از تحقیقات علمی کمی نبوده، جنبه آماری ندارند، معیار و مبنای دیگری غیر از روش های آماری باید برای تجزیه و تحلیل آن ها به کار رود. این مبنا و معیار در تجزیه و تحلیل های کیفی مشخصا عقل ، منطق، تفکر و استدلال است.

تحلیل منطقی و عقلانی در موارد زیر کاربرد مؤثر دارد: تجزیه و تحلیل داده های تحقیق کیفی که در واقع تنها روش و مؤثرترین روش تجزیه و تحلیل است. کنترل نتایج تحلیل های آماری، که به آن اشاره شد.

مطالعات مقدماتی طرح های تحقیق به منظور سازماندهی کار و تعریف مسئله، فرضیه ها، متغیرها، مدل های علی، روش ها و... تا نگرش واقعی تری به محقق بدهد.

2- شیوه تجزیه و تحلیل کمی: این شیوه که به روش تجزیه و تحلیل آماری نیز شهرت دارد. در مورد اطلاعات و داده های کمی به کار می رود.

در تحقیقات علوم انسانی روز به روز روش های کمی توسعه می یابند و محققان سعی می کنند پدیده ها، متغیرها، ویژگی ها، ارزش ها و باورها را اندازه گیری و کمی نمایند؛ از این رو، روش های آماری برای تجزیه و تحلیل آن ها ضرورت می یابد.

استفاده از روش های آماری به دو شکل انجام می گیرد: - تجزیه و تحلیل با استفاده از آمار توصیفی. - تجزیه و تحلیل با استفاده از آمار استنباطی.

تجزیه و تحلیل با استفاده از آمار توصیفی. نما، اندازه گرایش به مرکز، در توزیع نمره ای است که بیشتر از بقیه نمره ها تکرار شده باشد و به آن مد نیز گفته می شود. Mo=L+C(d1/d1+d2)

انحراف استاندارد و واريانس از پارامترهای مهم پراکندگی هستند و از فرمول زیر محاسبه می شوند: برای نمونه S² =Σ (X-X¯)²/n برای جامعه آماری σ ² =Σ (X-μ)²/N

واریانس شاخصی است که نشان دهنده تفاوت ها و پراکندگی نمره هاست و تغییرپذیری نمره ها را نشان می دهد.

از محاسن عمده انحراف استاندارد این است که می توان از آن به عنوان ملاکی برای مقایسه گروه های مختلف یا موقعیت فردی خاص استفاده کرد.

تجزیه وتحلیل با استفاده از آمار استنباطی همبستگی نمایش انواع مدل های همبستگی:

انواع همبستگی ها: 1.آزمون همبستگی پيرسون: این آزمون یکی از متداول ترین آزمون های تعیین ضریب همبستگی بین متغیرهای دارای اندازه های فاصله ای و نسبی است. برای محاسبه آن از فرمول زیر استفاده می شود: rX,y = Σ X y /N Sx Sy

2.آزمون رو یا ضریب همبستگی اسپیرمن؛ این آزمون زمانی به کار می رود که داده ها از نوع رتبه ای است.

3.آزمون یا ضریب همبستگی فای( Φ)؛ از این آزمون برای محاسبه ضریب همبستگی بین متغیرها و داده هایی استفاده می شود که از نوع اسمی یا کیفی و ارزشی هستند.

رگرسیون ؛ کاربرد یک متغیر برای عمل پیش بینی در خصوص متغیر دیگر را رگرسیون می گویند. آزمون T؛ برای نمونه های کوچک کاربرد دارد.

آزمون F؛ از روش آزمون ديگری به نام F با روش تحلیل واریانس استفاده می شود. این روش به محقق درتشخیص تفاوت های معنی دار بین گروه ها و تأثیر متغیرها درآن ها کمک می کند.

فصل دهم تنظیم و تدوین گزارش تحقیق؛ عناصر و ساختار گزارش تحقیق: 1.عنصر مقدمات. 2. عنصر فهرست ها. 3. عنصر متن. 4. عنصر کتابنامه. 5. عنصر پیوست ها.

1- عنصر مقدمات؛ شامل جلد، صفحه بسم ا... ، صفحه عنوان، صفحه تقدیم و تشکر، صفحه تأییدها، پیشگفتار، چکیده به زبان اصلی. 2- عنصر فهرست ها: شامل فهرست مطالب، فهرست پیکرها (جدولها، نمودارها، نقشه ها، عکس ها.)

3- عنصر متن: شامل مقدمه، روش تحقیق، ادبیات، مباحث نظری و سوابق موضوع، بیان داده ها و اطلاعات، تجزیه و تحلیل داده ها و استنتاج، پیشنهادها.

4- عنصر کتابنامه: شامل کتب (فارسی، عربی، لاتین)، مقالات (فارسی، عربی، لاتین). 5- عنصر پیوست ها: شامل: طرح تحقیق، پرسشنامه یا ابزار گردآوری اطلاعات، نقشه ها و تصاویر خارج از متن، اسناد و مدارک، داده ها و گزارش های تفصیلی آماری و رایانه ای، چکیده به زبان خارجی، سایر.

ذکر استفاده از منابع دیگران از این رو ضرورت دارد که: ارزش کار تحقیق بالا می رود. عناوین مربوط به یک موضوع تحقیق را گردآوری می نماید. احترام به حقوق دیگران است.

به طور کلی، بهره برداری از آثار دیگران و ذکر آن در گزارش تحقیق آداب و مقرراتی داردکه به آن می پردازیم: نقل قول مطالب: - نقل قول مستقیم - نقل قول غیرمستقیم

مشخصات منبع یا مرجع در پاورقی یا پایان فصل یا پایان گزارش به شرح زیر آورده می شود: توضیح اینکه ذکر شماره صفحه منبع مخصوص پاورقی است. 1- مقاله ها؛ 2- کتاب ها؛ 3- نشریه ها؛ 4- پایان نامه های تحصیلی و گزارش های تحقیق؛

6- یادداشت های درسی در کلاس؛ 7- نامه ها؛ 8- اسناد و مدارک؛ 5- جزوه های درسی؛ 6- یادداشت های درسی در کلاس؛ 7- نامه ها؛ 8- اسناد و مدارک؛ 9- اخبار رسانه های جمعی؛ 10- مصاحبه ها؛ 11- مقاله های چاپ نشده سمینارها؛ 12- اینترنت؛

روش های ارجاع دهی. به طور کلی سه الگو رایج است که محققان بسته به علاقه خود یکی را مبنای کار قرار می دهند. این الگوها عبارتند از: الگوی ترکیبی پاورقی+ کتاب شناسی پایانی. (این الگو سابقه بیشتری دارد.)

الگوی پیاپی یا مسلسل پایان با شماره تک مسلسل در بین متن. الگوی بین متن+کتاب شناسی پایانی.

فصل یازدهم تهیه و تنظیم طرح تحقیق؛ انواع طرح های تحقیق؛

در تعریف طرح تحقیق می توان گفت: طرح تحقیق سندی است که مشخصات تحقیق، برنامه اجرایی و جزییات فعالیت ها و امور مربوط به موضوع تحقیق را در بردارد. به عبارت ساده تر، طرح تحقیق چگونگی انجام دادن تحقیق علمی است.

دلایل توجیهی تهیه طرح تحقیق تسهیل برنامه ریزی اجرایی تحقیق. کسب حمایت دیگران. آگاه کردن کسانی که در تصویب طرح مؤثرند.

انواع طرح های تحقیق 1- بر اساس ماهیت و اهمیت تحقیق: الف. طرح های کوچک. ب. طرح های بزرگ. ج. طرح تحقیق پایان نامه یا رساله تحصیلی. .

2- براساس مراحل پیشرفت کار تحقیق: الف. طرح تحقیق مقدماتی. ب. طرح تحقیق تفضیلی. ج..طرح تحقیق واقعی و نهایی

عناصر و ساختار طرح تحقیق عناصر و اجزاء یک طرح تحقیق علمی عبارت است از: - سئوال اصلی تحقیق و بیان مسئله. - سوابق و ادبیات مربوط. - فلسفه واهداف تحقیق. در این قسمت محقق به بیان چرایی و دلایل ضروری و توجیهی انجام دادن تحقیق و نیز اهداف علمی و کاربردی یا عملی آن می پردازدو انگیزه ها و ضرورت های خاص انجام آن راتشریح می کند.)

- فرضیه ها. - نوع تحقیق. نوع تحقیق از حیث هدف و روش باید مشخص شود. از حیث هدف اشاره به مبنایی بودن و کاربردی بودن ضرورت دارد؛ از حیث روش محقق باید مشخص نماید که تحقیق به کدام یک از شقوق توصیفی، همبستگی، تاریخی، تجربی و علی و.. مشابهت دارد و چرا. - جامعه آماری.

- روش های گرد آوری اطلاعات. - ابزار گردآوری اطلاعات. - حجم نمونه و روش های نمونه گیری. - روش های گرد آوری اطلاعات. - ابزار گردآوری اطلاعات. - روش استخراج و طبقه بندی اطلاعات. - روش تجزیه و تحلیل اطلاعات. - مدیر و عوامل اجرایی تحقیق. - زمان وطول مدت اجرای تحقیق.

- ابزارها، وسایل و شرایط مورد نیاز برای اجرای تحقیق. - هزینه های تحقیق. - ابزارها، وسایل و شرایط مورد نیاز برای اجرای تحقیق. - مشکلات و تنگناهای احتمالی تحقیق. - تعریف واژگان و اصطلاحات تخصصی و اختصاصی طرح. - فهرست منابع و مآخذ تحقیق. - ضمایم.

شیوه تنظیم و نگارش طرح تحقیق: برای تنظیم و نگارش طرح تحقیق، محقق باید مراحل چهارگانه زیر را انجام دهد: تهیه فهرستی از عناصر و اجزا طرح. تعریف هر عنصر و اجزا مربوطه. ارئه طرح و عناصر تعریف شده برای نظرخواهی. لحاظ کردن نظرهای اصلاحی در طرح.

فصل دوازدهم تهیه و تنظیم مقاله علمی؛ انواع مقالات علمی: مقالات علمی را می توان به دو دسته کلی تقسیم نمود: - پژوهشی - مطالعاتی

1- مقالات پژوهشی: این مقالات اعم از بنیادی یا کاربردی، مستخرج از یک پروژه تحقیقاتی اصیل است که معمولا به تولید علمی منجر می شود.

2- مقالات مطالعاتی و ترویجی: این مقالات بر پایه جابه جایی، تلفیق و ترکیب دانش موجود تهیه می شود. از این گونه مقالات می توان به مقالات مروری، تدوینی، ترجمه ای و تحلیلی اشاره کرد. در این میان مقاله های تحلیلی ارزش و اعتبار بالاتری دارند.

ساختار مقاله علمی ساختار یک مقاله علمی – پژوهشی با حدود 5000تا 10000 کلمه دارای عناصر زیر می باشد: 1- مشخصات مقاله؛ 2- چکیده؛ 3- مقدمه؛ 4- روش تحقیق؛

5- اطلاعات و داده ها؛ 6- تجزیه و تحلیل؛ 7- نتیجه گیری؛ 8- شناسایی و تصدیق؛ 9- منابع؛ 10- ضمایم؛

ملاحظات مربوط به تدوین مقاله علمی: در تدوین مقاله علمی توجه به نکات زیر براعتبار مقاله می افزاید: - در مقاله به اصل موضوع آن توجه شود و از حاشیه روی و پرداختن به موضوعات فرعی و غیر ضروری پرهیز شود. - از تکرار غیر ضروری مطالب مقاله خودداری شود.

از منابع و مآخذ به روش مورد نظر مجله استفاده شود و منابع و مآخذ (ترجیحا دست اول) مربوط به آمارها، نقل قول ها، تعاریف، مدل ها و قضایای کلی ذکر گردد. آداب نگارش رعایت و در صورت امکان مقاله ویرایش شود.

از تصاویر، جداول، نمودارها و اشکال به خوبی و مرتبط با بحث استفاده شود و محل مناسب درج آن ها مشخص گردد. مقاله از ظاهر فیزیکی تمیز، شکیل و زیبا برخوردار باشد. فاصله خطوط، طرازبندی، فاصله از حاشیه ها و نظایر آن رعایت شود.

از چاپ مقاله در بیش از یک مجله خودداری گردد. دیسکت متن تایپ شده مقاله همراه آن برای مجله ارسال شود. عنوان کتب و مقالات مورد استفاده در فهرست منابع با حروف کج تایپ شود. مقیاس ها، تاریخ ها و نشانه ها در سراسر مقاله یکدست گردد و در صورت ضرورت استفاده از تنوع در آن ها، معادل آن ها در پرانتز ذکر شود.

معادل لاتین واژه های تخصصی و نیز اسامی افراد، جای ها و معادل لاتین واژه های تخصصی و نیز اسامی افراد، جای ها و... در پاورقی صفحه مربوطه درج شود. الگوی رایج در مجله های معتبر علمی جهان در ارجاع دهی، الگوی بین متن (نام نویسنده، سال نشر: صفحه) و فهرست انتهایی مکمل آن است که در فصل دهم بیان شده است.