Εισηγητής : Δημήτριος Γ. Τσιρπανλής Επιβλέπων καθηγητής : Ευάγγελος Γ. Αυδίκος Γλώσσα- Μαγεία- Επικοινωνία

Γλώσσα και συμβολική εξουσία Η ανθολογία των κειμένων του Pierre Bourdieu πραγματεύεται την γλώσσα και τον τρόπο που από την χρήση της εκπηγάζει εξουσία και δύναμη για τον ομιλητή

Quidquid latine dictum sit, altum videtur Τα όρια ενός ανθρώπου καθορίζονται από τα όρια της γλώσσας του

Πιερ Μπουρντιέ Γεννήθηκε το 1930 και πέθανε το 2002. Σπούδασε φιλοσοφία και αργότερα απέκτησε έδρα ως κοινωνιολόγος Ως προς τα συμβολικά συστήματα έχει επηρεαστεί από τον Βέμπερ. Και ως προς τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις από τον Marx http://archive.ert.gr/6790/

Τα κύρια γνωρίσματα της γλώσσας Αν και δημιούργημα του ανθρώπου καθίσταται ισχυρότερη από αυτόν… έτσι ανοίγει το πιθανολογικό « παραθυράκι» για απόδοση μαγικών ιδιοτήτων στην γλώσσα.

Εισαγωγή σε γλωσσολογικές έννοιες Η διάκριση της γλώσσας κατά τον Ferdinand de Saussure

Διαχωρισμός του συστήματος της γλώσσας langage Γλώσσα Το γενικό φαινόμενο Ο αποταμιευτήρας λέξεων (καθολικός θησαυρός) parole Ομιλία Έμπρακτη εφαρμογή Επηρεάζεται από τις κοινωνικές συνθήκες και ανάγκες langue Λόγος Γλώσσα συστήματος Πρόκειται κυρίως για την εξατομικευμένη γλώσσα

5. Μετάθεση Η βασική διαφοροποίηση της ανθρώπινης γλώσσας σε σχέση με τους τεχνητούς ή τους υπόλοιπους ζωικούς κώδικές επικοινωνίας έγκειται στο χαρακτηριστικό της «μετάθεσης»

Λόγος : 1. λογική 2. ομιλία

Η χρήση της γλώσσας για την επίτευξη υπερφυσικών δρώμενων Ο πύργος της Βαβέλ Η χρήση της γλώσσας για την επίτευξη υπερφυσικών δρώμενων Ο άμεσος συσχετισμός με τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία Ινδοευρωπαϊκή πρωτογλώσσα Αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου Και ηχομιμητικές λέξεις Ο νόμος της έλξης και η δομική σχέση του με τον λόγο

Αποκλίσεις από την «νόμιμη» γλώσσα (χωροχρονικά)

Ευρύτερες αποκλίσεις από την «νόμιμη» γλώσσα

Παραδείγματα νεοελληνικών ιδιωτισμών Έφαγα πόρτα! Είδε τον Χριστό φαντάρο! Πετάει χαρταετό! Δάγκωσε την λαμαρίνα! Βρέχει καρεκλοπόδαρα! Ήλιος με δόντια! Μου έκοψες την χολή!

Οι ιδιωτισμοί διαμορφώνονται και εγκαθιδρύονται σε συγκεκριμένο χωροχρόνο και για αυτό υπάρχουν αρκετές παραλλαγές από γλώσσα σε γλώσσα

Ιστορικά τίθεται η ανάγκη να τεθούν όρια και στις δύο αλλαγές Η γλώσσα συμπεριφέρεται σαν ένας έμβιος οργανισμός που συνεχώς εξελίσσεται… Ιστορικά τίθεται η ανάγκη να τεθούν όρια και στις δύο αλλαγές Η κοινωνία αλλάζει… Η γλώσσα αλλάζει… Η γλώσσα αποτελεί ανθρώπινη εφεύρεση. Βιολογικά υπήρχε μονάχα η προδιάθεση.

Κριτική στις παραδεδομένες γλωσσολογικές θεωρίες (Bourdieu) Ασκεί έντονη κριτική σε Σωσυρ Τσόμσκι και Ωστιν Χαρακτηρίζει ως «αθώα ψευδαίσθηση» την έννοια της γλωσσικής κοινοκτημοσύνης (langage) Η γλωσσική παραγωγή ορίζεται από τη σχέση της γλωσσικής αγοράς και της γλωσσικής έξης (habitus) Βαρύνουσα σημασία στους ιδιωτισμούς

Η αναγκαιότητα οριοθέτησης στην φυσική εξέλιξη της γλώσσας Η πολυσημία εξηγείται από το γεγονός πως η γλώσσα αυτονομημένη έχει την τάση για απλούστευση και οικονομία. Πρωταρχικό μέλημα της γλώσσας είναι η επίτευξη της επικοινωνίας «Αν οι λέξεις περιείχαν όλες τους τις έννοιες ταυτόχρονα ο λόγος θα ήταν ένα διαρκές λογοπαίγνιο» Η θρησκεία και η πολιτική εκμεταλλεύονται στο έπακρο την πολυσημία των λέξεων και των εκφράσεων Σε κάθε λέξη υπάρχει ο αδιάβλητος(γραμματικός) πυρήνας και οι επανανοηματοδοτήσεις που δίνονται από την γλωσσική έξη και την κοινωνική αγορά

Σύγκρουση ανάμεσα στην εξελικτική αλλαγή και την αναχρονιστική προσπάθεια διατήρησης της νόμιμης γλώσσας Η νόμιμη γλώσσα σύμφωνα με τον Βourdieu είναι ημι-τεχνητή Έχει σταθερότητα στον χρόνο εξαιτίας πιέσεων κοινωνικών Η ορθή χρήση της γλώσσας ορίζεται από τους «επαγγελματίες» οι οποίοι είναι οι γραμματικοί, οι φιλόλογοι και οι συγγραφείς. Οι παραπάνω κατηγορίες ορίζουν το νόμιμο και άρα την γλωσσική αγορά Η γλωσσική αγορά με την σειρά της ρυθμίζει την γλωσσική έξη(habitus) με αποτέλεσμα τον παραγκωνισμό των εξελικτικών διεργασιών της γλώσσας Ο Bourdieu κατηγορεί τους «επαγγελματίες» για αναχρονιστικές παρεμβάσεις, ενώ οι ίδιοι διατηρούν μια ειδική γλώσσα για ιδιοχρησία. Παραδείγματος χάρη η ποιητική αδεία ή η λεξιπλασία Παραγκωνίζεται η εξέλιξη καθώς ως σωστό ορίζεται ότι ταιριάζει με το πρότυπο των κλασσικών συγγραφέων.

Υποβάθμιση των διαφοροποιήσεων από την εξουσία Το σύστημα τιμωρεί «στο όνομα» της γραμματικής Η γλωσσική υπεροχή επιτυγχάνεται με την διάκριση και την διόρθωση Η καλή γνώση της επίσημης γλώσσας επιτυγχάνεται με την εξοικείωση και μετριέται με σχολικά κριτήρια Η προσαρμογή στα επίσημα γλωσσικά κριτήρια αποτελεί μέσω κοινωνικής ανέλιξης Άρα υπάρχει επιβολή της εξουσίας της γλώσσας της κρατικής διοίκησης πάνω στην ντοπιολαλιά, η οποία σε πολλές περιπτώσεις καθημερινής πρακτικής θεωρείται μιαρή Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μικροαστική υπερδιόρθωση

Προσπάθεια ανασκευής γλωσσολογικών θεωριών μέσα από την κοινωνική επικυριαρχία (Βourdieu) Το φαινόμενο της γλώσσας (langage) αποτελεί για τον Σωσυρ αντικείμενο νόησης ενώ για τον Βourdieu εργαλείο δράσης Στο Σωσυριανό μοντέλο του homo linguisticus ο άνθρωπος είναι τυπικά ελεύθερος για τον τρόπο που θα επιλέξει να πραγματώσει την ομιλία(parole) O Bourdieu διαφωνεί και υποστηρίζει πως η ελευθερία αποτελεί μια ψευδαίσθηση Η απολυταρχία της κοινωνικής συμμόρφωσης ρίχνει την σκιά της και στο γλωσσικό φαινόμενο Παράδειγμα αποτελεί η γλωσσική ποινικοποίηση των ιδιωματισμών και των ιδιωτισμών Η προσκόλληση στην επίσημη γλώσσα προσδίδει κοινωνικό κύρος στον ομιλητή…

Προσπάθεια επίσημης εισαγωγής της κοινωνιολογίας στην γλωσσολογία O bourdieu προσπαθεί να ξεκαθαρίσει αυτό που είχαν απλά υπαινιχθεί ο Σωσυρ και ο Τσόμσκι. Δηλαδή πως οι αλλαγές στη γλώσσα είναι κοινωνικές κατά βάση Ο χρωματισμός της γλώσσας αλλάζει ανά κοινωνική τάξη και δίνεται κοινωνική εξουσία μέσω των συμβόλων Π.χ. η λέξη χωρικός έχει άλλη σημασία αν ειπωθεί από έναν αγρότη και από έναν μεγαλοαστό Γενικά ο Βourdieu προσπαθεί να διασπάσει την αυτονομία της γλωσσολογίας (αν και ο ίδιος συχνά μιλάει για την ανάγκη αυτονόμησης στις επιστήμες)

Ορισμός γλωσσικού σημείου κατά τον Ferdinand de Saussure Σημαίνων (έννοια- ιδεα) Σημαινόμενο (ακουστική εικόνα) Γλωσσικό σημείο

Το αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου Απόλυτη αυθαιρεσία Έννοια νοητική Τυχαία διαδοχή φθόγγων

Παράδειγμα Σχετικής αυθαιρεσίας Λόγος Λογική ορθολογισμός Οι Ηχομιμητικές λέξεις αποτελούν εξαίρεση της αυθαιρεσίας(απόλυτης) Π.χ. Κούκος , γαβγίζω , βρυχηθμός, νιαουρίζω, βόμβος, θροΐζω

Παραδείγματα κοινωνικών(γλωσσικών) αλλαγών Αλλαγή στο σημαινόμενο Αλλαγή στο σημαίνον Ύδωρ νερό Άλογο Αλλαγή στην σημασία Αλλαγή στην ηχητική εικόνα Στην πρώτη περίπτωση σημαίνει ζώο(αυτό που δεν έχει ομιλία και λογική)

Αίτια γλωσσικών αλλαγών και συμβολικής εξουσίας κατά τον Bourdieu Γλωσσική έξη Κοινωνικά διαμορφωμένη νόρμα ομιλίας από τον καθένα Γλωσσική αγορά Κοινωνικές ανάγκες για γλωσσικές συνήθειες Εγκαθίδρυση επίσημης γλώσσας ως μέτρο σύγκρισης και αξιολόγησης των γλωσσικών έξεων

Επίτευξη συμβολικής χρήσης της γλώσσας Μεταφορά Αλλαγή σημασίας Βασική προϋπόθεση της χρήσης μεταφορών είτε σε προφορικό λόγο είτε σε γραπτό προκειμένου αυτές να τύχουν μιας λογικής αποδοχής θα πρέπει οι δύο έννοιες που θα χρησιμοποιηθούν να έχουν μεταξύ τους μια κοινή ιδιότητα ή ομοιότητα Μετωνυμία είναι σχήμα λόγου κατά το οποίο μια λέξη/φράση χρησιμοποιείται αντί αυτής που λογικά θα έπρεπε να επιλεγεί, επειδή έχει στενή εννοιολογική συγγένεια μαζί της Του δημιουργού Του περιεχομένου Αφηρημένου- συγκεκριμένου

Αλληλεπίδραση γλωσσικής έξης (Habitus) και γλωσσικής αγοράς

Πολυσημία της λέξης μαγεία Μετά από αναζήτηση εικόνας για τη λέξη μαγεία στο google Διαφορετικός προσδιορισμός της λέξης μαγεία! Όπως και οι περισσότερες λέξεις σε κάθε γλώσσα έχουν παραπάνω από μια σημασίες λόγω των περιστάσεων που συντρέχουν, αλλά και την κοινωνική θέση των ομιλητών

Χαρακτηριστικά παραδείγματα χρήσης της γλώσσας με μαγική χροιά In girum imus nocte et consumimur igni μτφ: τριγυρνάμε [κρλκτ: κάνουμε κύκλο] τη νύχτα και μας κατακαίει η φωτιά Μεσαιωνικό λατινικό παλίνδρομο επίγραμμα Η πρώτη καταγεγραμμένη χρήση της λέξης «άμπρα κατάμπρα» χρονολογείται στον 3ο αιώνα π.Χ., από τον Ρωμαίο γιατρό Quintus Serenus Sammonicus (Κουίντος Σερένος Σαμόνικος), ως θεραπεία για την ελονοσία. Ο Σαμόνικος περιέγραφε ότι, όσοι υπέφεραν από τη συγκεκριμένη ασθένεια, φορούσαν ένα μενταγιόν, που έγραφε τη λέξη «άμπρα κατάμπρα» σε τριγωνική μορφή. Οι οδηγίες ανέφεραν: «Σε ένα κομμάτι περγαμηνής, γράψε τη λέξη «άμπρα κατάμπρα» πολλές φορές. Επανάλαβέ τη, στην από κάτω γραμμή, αλλά αφαίρεσε το τέλος. Συνέχισε έτσι, μέχρι το τελευταίο γράμμα να είναι η βάση του κώνου. Θυμήσου να τυλίξεις την περγαμηνή με κάποιο ύφασμα και να το φορέσεις γύρω απ’ τον λαιμό σου»

Θέματα για προβληματισμό και συζήτηση… Η γλώσσα της μαγείας είναι μαγική γλώσσα μορφολογικά η σημασιολογικά; Γιατί είναι τόσο εκτεταμένη η χρήση νεκρών γλωσσών στην μαγεία ; Στην τέλεση της μαγικής τελετουργίας το βάρος πέφτει στην ίδια τη γλώσσα η στα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία της; Αν υπάρχουν συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις , αυτό δίνει έρεισμα για μαγικό φορτίο των λέξεων ; Ποια τα κοινά γλωσσικά γνωρίσματα των μαγικών εκφράσεων;

Επιπλέον θέματα για συζήτηση και προβληματισμό… Αν υποθέσουμε ότι η γλώσσα δεν είναι δημιούργημα του ανθρώπου, δικαιολογεί ο ορθολογισμός μας υπερφυσικές ιδιότητες; Οι διάλεκτοι απλουστεύουν την γλώσσα ή την καθιστούν πιο σύνθετη; Πρέπει να υπάρχει παρεμβατισμός στην εξέλιξη της γλώσσας; Είναι η γλώσσα της μαγείας μία ξύλινη γλώσσα όπως αυτή των δικηγόρων ή των δημοσιογράφων ;

Κοινά στοιχεία μαγικών εκφράσεων Συνηχήσεις (επαναλήψεις συμφώνων) Οι συνηχήσεις οδηγούν στην άρση της ασυνέχειας, ή οποία αποτελεί ένα από τα βασικά γνωρίσματα της ανθρώπινης γλώσσας Δυνατότητα παλίνδρομης ανάγνωσης (κάποιες εκφράσεις διαβάζονται και ανάποδα) Περιπτώσεις έλλειψης σημαίνοντος(σημασίας) Χρήση νεκρών γλωσσών κυρίως λατινικών Επαναλήψεις λέξεων (βασικό μοτίβο για τα ξόρκια) Μέτρο (κυρίως ιαμβικό) Ηχητική παρετυμολογία Χρήση κανονικής γλώσσας χωρίς όλα τα παραπάνω, αλλά σε συνδυασμό με τα κατάλληλα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία : ύφος και χειρονομίες

Η προκατάληψη του περιστεριού (μια ψυχολογική ερμηνεία για την πίστη στο υπερφυσικό) https://www.youtube.com/watch?v=8uPmeWiFTIw B. F. Skinner

Σχετικό απόσπασμα