ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Σημειώσεις για το μάθημα: Επιτόκια Συμεών Καραφόλας

1. Εισαγωγικά Γενικός ορισμός: ένα επιτόκιο είναι η αμοιβή ενός δανειζόμενου κεφαλαίου που καταβάλλεται από τον οφειλέτη στον δανειστή, συνήθως υπολογίζεται ως ποσοστό επί του κεφαλαίου που δάνεισε. Για τους νεοκλασικούς: το επιτόκιο είναι η αμοιβή της αποχής: αυτός που δανείζει παραιτείται από μια άμεση κατανάλωση για να αποταμιεύσει. Το επιτόκιο γίνεται η τιμή του χρόνου, η ανταμοιβή της αναμονής. Για τον Keynes το επιτόκιο είναι η αμοιβή της αποχής από τη ρευστοποίηση. "Μετράει την απροθυμία αυτών που κατέχουν χρήματα να απέχουν του δικαιώματος να τα διαθέτουν ανά πάσα στιγμή." Οδηγεί τις οικονομικές μονάδες να διαλέξουν μεταξύ ρευστών διαθεσίμων (που προτιμούνται γενικά) ή της τοποθέτησης (έναντι αμοιβής). Θα δούμε διεξοδικότερα τα πιο κάτω θέματα σχετικά με τα επιτόκια: Η σχέση των επιτοκίων με τον πληθωρισμό Το ρόλο των επιτοκίων στην οικονομία Το ρόλο των επιτοκίων στην οικονομική πολιτική Το ρόλο των επιτοκίων στην ανάπτυξη Το κόστος χρήματος για τις τράπεζες: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων  

2. Εισαγωγικά : Ονομαστικά και πραγματικά επιτόκια Συχνά όταν αναφερόμαστε στα επιτόκια εννοούμε τα Ονομαστικά Επιτόκια. Είναι το επιτόκιο που αναγράφετε στη σύμβαση κατάθεσης ή δανεισμού. Αν όμως θέλουμε να δούμε τι πραγματικά κερδίζουμε από την κατάθεση των χρημάτων στο τέλος της διάρκειας της κατάθεσης τότε θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και τον πληθωρισμό. Αυτό σημαίνει ότι το τελικό κέρδος μπορεί να είναι μικρότερο διότι τα επιπλέον αγαθά που μπορούμε να αγοράσουμε με το κέρδος των τόκων μπορεί να είναι λιγότερα αν λόγω του πληθωρισμού η αξία των αγαθών αυτών έχει αυξηθεί. Τότε θα αναφερόμαστε πλέον στα Πραγματικά Επιτόκια. Ετσι, Πραγματικό Επιτόκιο = Ονομαστικό Επιτόκιο – Πληθωρισμός Το γράφημα που ακολουθεί παρουσιάζει την εξέλιξη του Πληθωρισμού και του Επιτοκίου Κατάθεσης Ταμιευτηρίου στην Ελλάδα την περίοδο 1960-2014. Ως πληθωρισμός λαμβάνεται η ετήσια μεταβολή του Δείκτη Τιμών Καταναλωτή. Μια πρώτη εκτίμηση είναι ότι σε ορισμένες περιόδους, (όπως 1974-1987 και 2001-2012), ο πληθωρισμός είναι υψηλότερος του επιτοκίου που σημαίνει ότι έχουμε αρνητικό επιτόκιο ταμιευτηρίου την περίοδο αυτή. Μια δεύτερη είναι ότι οι δύο καμπύλες παρουσιάζουν μια παράλληλη σχέση δεικνύοντας τη σχέση που υπάρχει μεταξύ των επιτοκίων, αρχικά με το επιτόκιο κατάθεσης, και του πληθωρισμού.

Γράφημα 1. Εξέλιξη επιτοκίου ταμιευτηρίου και πληθωρισμού (ΔΤΚ), 1960-2014, (σε μονάδες) Πηγή: Υπολογισμοί συγγραφέα από: Τράπεζα της Ελλάδος, Στατιστικές, http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Statistics/rates_markets/deposits.aspx (ανάκτηση 30/10/2015 και 10/10/2017 ΕΛΣΤΑΤ, Εξέλιξη ετήσιων μεταβολών Γενικού Δείκτη Τιμών Καταναλωτή, www.statistics.gr/documents (ανάκτηση 30/10/2015και 10/10/2017

2. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομία • Για τα νοικοκυριά: το επιτόκιο ανταμείβει την αποταμίευση και έτσι διαμορφώνει την τάση για αποταμίευση και τοποθέτηση του αποταμιευμένου εισοδήματος. Για τα νοικοκυριά είναι μια επιλογή μεταξύ της κατανάλωσης, της αποταμίευσης και των επενδύσεων. Αλλά καθορίζει επίσης το κόστος της καταναλωτικής πίστης ή της στεγαστικής πίστης. • Για τις επιχειρήσεις: το επιτόκιο καθορίζει την κερδοφορία των παραγωγικών επενδύσεων. Όταν το επιτόκιο αυξάνεται, ορισμένες επενδύσεις γίνονται ασύμφορες. Η επένδυση εξαρτάται από τη σχέση κέρδος / επενδυμένου κεφαλαίου. Επενδύει κάποιος μόνο εάν η οικονομική απόδοση είναι υψηλότερη από το δανειακό κόστος της επένδυσης. Ερώτημα: Ισχύει αποκλειστικά αυτό; Ποιοι άλλοι παράγοντες μπορούν να επέμβουν στη χρηματοδότηση μιας επένδυσης; Παράγοντες όπως οι επιδοτήσεις ή οι προσδοκίες; Εχουμε παραδείγματα όπου το υψηλότερο επιτόκιο από την οικονομική απόδοση επιβραδύνει τον ρυθμό των επενδύσεων; Ποιοί άλλοι παράγοντες επηρεάζουν την επένδυση (ή τουλάχιστον την απόφαση για επένδυση); * * Βλέπε κεφάλαιο σχετικά με επίδραση των επιτοκίων στην οικονομική ανάπτυξη

2. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομία • Για το κράτος: ο ρόλος των επιτοκίων έχει γίνει θεμελιώδης στη δημοσιονομική πολιτική, εφόσον το δημοσιονομικό έλλειμμα δεν μπορεί να χρηματοδοτηθεί από τη δημιουργία χρήματος (πληθωρισμός). Το επιτόκιο έχει γίνει το μέτρο της επιβάρυνσης του χρέους. Όσο περισσότερο η κυβέρνηση δανείζεται, τόσο περισσότερο το επιτόκιο θα έχει ανοδικές τάσεις (αίτηση περισσότερων κεφαλαίων), κάτι που μειώνει την ευελιξία της δημοσιονομικής πολιτικής του κράτους. Ισχύει αυτό; Αυτό οδηγεί σε πιο μεγαλύτερες δυσκολίες δανεισμού των επιχειρήσεων στις χρηματοπιστωτικές αγορές (αποτελέσματα αποκλεισμού). Ισχύει αυτό; Στο διάγραμμα και τον πίνακα που ακολουθούν παρατηρούμε μια ανοδική τάση του χρέους ιδιαίτερα μετά το 1980 που ακολουθείται και από άνοδο του επιτοκίου χορηγήσεων σε επιχειρήσεις. Οταν το κράτος παίρνει ένα μέρος των κεφαλαίων που διαθέτουν οι τράπεζες για δάνεια επακόλουθο είναι να μειωθούν τα δάνεια προς τις επιχειρήσεις και νοικοκυριά με συνέπεια να ανέβει το επιτόκιο. Αυτό διότι περισσότεροι δανειολήπτες ζητούν μερίδιο των χορηγήσεων. Τη δεκαετία του 80 έχουμε την ανοδική τάση τόσο του δημοσίου χρέους όσο και των επιτοκίων όπως βλέπουμε και στο διάγραμμα 2 της ετήσια εξέλιξης του δημόσιου χρέους.

2. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομία Μετά το 1994 η απόφαση ένταξης της Ελλάδας στην ΟΝΕ επιφέρει σημαντικές αλλαγές οικονομικής πολιτικής με βασικά στοιχεία τη μείωση του δημόσιου χρέους και δημοσιονομικών ελλειμμάτων, τη μείωση του πληθωρισμού και τη μείωση των επιτοκίων των μακροπρόθεσμων δανείων. Οι πολιτικές αυτές αποτυπώνονται και στον πίνακα και διάγραμμα της εξέλιξης των επιτοκίων και δημόσιου χρέους. Υπάρχει μεν μια συνεχόμενη άνοδος του χρέους, αλλά με μικρότερη ένταση, και παράλληλη πτώση των επιτοκίων. Η εξέλιξη μας δείχνει μακροπρόθεσμα την ίδια τάση αλλά βραχυπρόθεσμα υπάρχουν διαφοροποιήσεις που οφείλονται σε ειδικές συγκυρίες. Ένα παράδειγμα αποτελεί η απότομη μείωση των επιτοκίων την περίοδο 1996-2004, (ως αποτέλεσμα της αυστηρής εφαρμογής της μείωσης του πληθωρισμού), ενώ παράλληλα το δημόσιο χρέος συνέχισε να αυξάνεται έστω και σε χαμηλότερο βαθμό. Να σημειωθεί ότι η πτώση του πληθωρισμού αλλά και των επιτοκίων και του δημόσιου χρέους αποτέλεσαν όρους για την είσοδο της Ελλάδας στην ΟΝΕ. Αντίθετα παρατηρούμε ότι πρόσκαιρα η μείωση του δημόσιου χρέους το 2012, λόγω του κουρέματος του χρέους επέδρασε στη μικρή μείωση του επιτοκίου χορηγήσεων που έπεσε στο 6,07% από 6,64% το προηγούμενο έτος, πίνακας 1. Μόνο μερικά ισχύσει συνεπώς και σε ορισμένες περιόδους. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν περισσότερες της μιας εξηγήσεις για τη συσχέτιση επιτοκίων και δημόσιου χρέους.

Διάγραμμα 2 Επιτόκιο χορηγήσεων και εξέλιξη δημόσιου χρέους Διάγραμμα 2 Επιτόκιο χορηγήσεων και εξέλιξη δημόσιου χρέους Πηγή: Τράπεζα Ελλάδος, και Εκθέσεις Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος για το 2012 και 2014, http://www.bankofgreece.gr/Pages/ Υπολογισμοί συγγραφέα για την ετήσια εξέλιξη του δημόσιου χρέους

Πίνακας 1. Επιτόκιο Χορηγήσεων (%) και Δημόσιο Χρέος (εκατ. Ευρώ) * Επιτόκια χορηγήσεων Δημόσιο χρέος 1960 7,50 28 1990 25,15 31.131 1961 34 1991 27,40 39.698 1962 39 1992 26,83 49.030 1963 52 1993 26,98 69.238 1964 63 1994 25,30 76.957 1965 75 1995 22,76 86.876 1966 7,80 94 1996 18,50 97.793 1967 8,00 114 1997 16,50 105.186 1968 133 1998 16,00 111.924 1969 166 1999 13,68 126.558 1970 187 2000 11,36 140.971 1971 212 2001 8,58 151.869 1972 257 2002 7,36 159.214 1973 9,00 277 2003 5,94 168.025 1974 10,80 336 2004 5,27 183.187 1975 11,00 566 2005 6,16 212.418 1976 701 2006 6,12 224.876 1977 860 2007 6,49 239.915 1978 8,50 1.145 2008 6,50 264.775 1979 13,67 1.391 2009 5,86 301.062 1980 17,25 1.734 2010 6,07 330.570 1981 2.500 2011 6,64 356.289 1982 3.759 2012 305.096 1983 4.549 2013 6,2 320.511 1984 6.477 2014 5,8 319.728 1985 8.992 2015 4.91 311.668 1986 10.985 2016 4.87 314.897 1987 18,60 13.755 1988 19,20 17.981 1989 20,83 22.365 Πηγή: όπως Διάγραμμα 2.

3. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομική πολιτική Το επιτόκιο αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της οικονομικής πολιτικής, αλλά εδώ και 20 περίπου χρόνια, ελέγχεται όλο και λιγότερο από τις κυβερνήσεις. Τα κατευθυντήρια επιτόκια των κεντρικών τραπεζών αποτελούν τον πυρήνα της αναχρηματοδότησης της οικονομίας και, συνεπώς, της μεγαλύτερης ή μικρότερης ρευστότητας στην αγορά χρήματος. Οι κεντρικές τράπεζες υπολογίζουν τα επιτόκια στα οποία στηρίζονται οι τράπεζες της δεύτερης γραμμής για να δημιουργήσουν την πιστωτική πολιτική τους. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η πρακτική του «καθορισμού» - «fixing» (ορισμός από την Κεντρική Τράπεζα του επιτοκίου της διατραπεζικής αγοράς) κυριάρχησε, στη συνέχεια, έδωσε τη θέση της σε συνεχή διαπραγμάτευση στη διατραπεζική αγορά. Το ποσοστό αυτό μεταβάλλεται σε ένα εύρος ανάλογα με τις ενέργειες της κεντρικής τράπεζας. Η νομισματική πολιτική καθορίζει τις συναλλαγματικές ισοτιμίες μέσω των ροών κεφαλαίων που δημιουργεί η μεταβολή των επιτοκίων (η αύξησή τους πρέπει να οδηγήσει λογικά σε ανατίμηση του νομίσματος).

3. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομική πολιτική Η πολιτική αυτή από πολύ καιρό καθοριζόταν από τις κυβερνήσεις, όχι όμως πλέον στον ίδιο βαθμό δεδομένων των ρόλων των Κεντρικών Τραπεζών, όπως για παράδειγμα η ανεξαρτησία της Fed το 1913, η ανεξαρτησία της γερμανικής κεντρικής τράπεζας έχει καταχωρηθεί από την ίδρυση της Bundesbank το 1948, στη Γαλλία από το 1993 (στόχος του Ευρώ), στην Αγγλία από το 1999, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα από την εμφάνισή της, (άρθρο 7 της Συνθήκης του Μάαστριχτ). Η εξέλιξη των επιτοκίων έχει ουσιώδη επίδραση στη συμπεριφορά των οικονομικών παραγόντων. Η επίδραση αυτή κατέστησε αναγκαία τα επιτόκια ιδιαίτερα μάλιστα από τη δεκαετία του 1970 όπου έχουμε σταδιακή απελευθέρωση των αγορών και ταυτόχρονη απορρύθμιση και παγκοσμιοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών. Αυτό σημαίνει ότι η αγορά ρυθμίζει από μόνη της τις συναλλαγές και ένας τρόπος ρύθμισης είναι τα επιτόκια που μπορούν να προκαλέσουν αύξηση ή μείωση της ζήτησης (π.χ. ενός νομίσματος). Ειδικότερα σχετικά με την επίδραση του επιτοκίου στο νόμισμα μπορούμε να δούμε ένα παράδειγμα: Ας υποθέσουμε ότι σε μια χώρα της οποίας το νόμισμα χρησιμοποιείται στις διεθνείς συναλλαγές, π.χ. $ ΗΠΑ, αποφασίζεται η αύξηση επιτοκίων, όπως ομολόγων, που μπορεί να προσελκύσει διεθνή κεφάλαια έτοιμα προς επένδυση εκεί όπου υπάρχει μεγαλύτερη απόδοση, όπως το αυξημένο επιτόκιο.

3. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομική πολιτική Παράλληλα τα άλλα κράτη, με νόμισμα αντίστοιχων ιδιοτήτων, δεν προβαίνουν σε αύξηση των αντίστοιχων επιτοκίων. Τότε τα διεθνή κερδοσκοπικά κεφάλαια θα στραφούν προς την αγορά των ΗΠΑ. Αυτό θα προκαλέσει αύξηση της ζήτησης του $ΗΠΑ και συνεπώς άνοδό του σε σχέση με τα άλλα νομίσματα, (τηρουμένων αμετάβλητων των άλλων παραγόντων που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την εξέλιξη αυτή, όπως πολιτικές αναταραχές, κακά αποτελέσματα επιχειρήσεων …). Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι συνέπειες των αλλαγών αυτών, επιτόκια και ανατίμηση του $; Για την οικονομία της χώρας (στο παράδειγμα ΗΠΑ): 1/ Αύξηση της ρευστότητας στην οικονομία (ιδιαίτερα σημαντικό για μικρές οικονομίες όπως π.χ. η Ελβετία). 2/ Αρα, διευκόλυνση της χρηματοδότησης για τις επιχειρήσεις, κράτος, νοικοκυριά. 3/ Αρα αύξηση της παραγωγής και μείωση της ανεργίας λόγω της αύξησης της καταναλωτικής ζήτησης. 4/ Όμως σε δεύτερο χρόνο μπορεί να επέλθει και αύξηση του πληθωρισμού λόγω της αυξημένης καταναλωτικής ζήτησης. 5/ Αυτό θα προκαλούσε την ανάγκη αύξησης των επιτοκίων παρέμβασης, (όπως αναπροεξοφλητικό επιτόκιο), ώστε να περιοριστεί ο δανεισμός και έτσι η καταναλωτική ζήτηση.

3. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομική πολιτική Για τις επιχειρήσεις: 1/ Από την αρχική αύξηση των επιτοκίων και το σημείο 5/, θα μπορούσε να υπάρξει μια δυσκολία της δανειοληπτικής δυνατότητας ή επιθυμίας δανεισμού λόγω των αυξημένων επιτοκίων που θα επέφερε αύξηση του χρηματοοικονομικού κόστους. 2/ Όμως η αρχική αύξηση του επιτοκίου ομολόγων που προκαλεί εισροή κεφαλαίων μπορεί να προκαλεί αύξηση της καταναλωτικής ζήτησης και έτσι αύξηση των πωλήσεων και έτσι αύξηση της παραγωγής. Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε διαφορετικές προσεγγίσεις ανάλογα της θέσης της επιχείρησης : επιχείρηση με μεγάλο περιθώριο κέρδους θα μπορούσε να ανεχτεί υψηλότερο επιτόκιο χορηγήσεων και συνεπώς υψηλότερο χρηματοοικονομικό κόστος εφόσον θα αύξανε τις πωλήσεις. Επιχείρηση με μικρό περιθώριο κέρδους θα είχε μεγαλύτερη δυσκολία στο να απορροφήσει την άνοδο του επιτοκίου χορηγήσεων εφόσον το χρηματοοικονομικό κόστος θα υπερέβαλε του κέρδους. Σε κάθε περίπτωση, η συγκυρία ή οριακή κατάσταση της οικονομίας ή των επιχειρήσεων μπορεί να επηρεάζεται περισσότερο ή λιγότερο. Ακόμη η εφαρμογή μιας πολιτικής μπορεί να επιφέρει σε δεύτερο χρόνο αντίθετα αποτελέσματα σαν συνέπεια της εφαρμογής της, (π.χ. χαμηλό επιτόκιο χορηγήσεων και διευκόλυνση των δανείων επιφέρει στην συνέχεια αύξηση του πληθωρισμού) Παράλληλα μια πολιτική που ευνοεί μια συγκεκριμένη οικονομία ή επιχείρηση μπορεί να έχει μικρά ή αντίθετα αποτελέσματα σε μια άλλη.

3. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομική πολιτική Μπορούμε σαν διακρίνουμε διάφορες περιόδους ανάλογα με την εξέλιξη των ονομαστικών επιτοκίων και μπορούμε να δούμε αν έχουμε: Αυξητικές τάσεις, πότε και γιατί; Ποια είναι η μεταβολή των τιμών (πληθωρισμού) τις περιόδους αυτές ώστε να δούμε αν έχουμε συσχέτιση τιμών με επιτόκια. Σε μια τάση μείωσης του πληθωρισμού των τιμών, (αποπληθωρισμός), τα πραγματικά επιτόκια αυξάνονται. Συμβαίνει αυτό; Παρατηρούμε από τον πίνακα 2 και διάγραμμα 3 μεγάλες περιόδους στην εξέλιξη των επιτοκίων: * Από το 1960 μέχρι το 1972 τα επιτόκια έχουν μια σταθερή τάση στο 5% περίπου. * Από το 1974 μέχρι το 1995 ευρίσκονται σε πολύ υψηλότερο επίπεδο στο οποίο έφθασαν γρήγορα το 1979. * Από το 1995 γνωρίζουν μια πτωτική τάση. Αν παρατηρήσουμε τον πληθωρισμό βλέπουμε μια αντίστοιχη τάση σε μεγάλο βαθμό που χαρακτηρίζεται καταρχήν από τη μεγάλη άνοδο των τιμών το 1973 και ιδιαίτερα το 1974, και πάλι το 1980-1981 ενώ υπάρχει και μια Τρίτη και τελευταία μεγάλη άνοδος το 1990-1991. Εκτοτε υπάρχει μια μεγάλη πτωτική τάση.

3. Ο ρόλος των επιτοκίων στην οικονομική πολιτική Οι περίοδοι της ανόδου στη δεκαετία του ‘70 επηρεάζονται από την πετρελαϊκή κρίση το 1973-74 και 1979. Οι άνοδοι που παρατηρούνται σε περιόδους των δεκαετιών του 1980 και του 1990 οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στην πολιτική αστάθεια που προκαλεί μείωση εσόδων με συνεπαγόμενα τα μεγάλα ελλείμματα και αύξηση δανεισμού. Βλέπουμε καταρχήν τη σύνδεση του πληθωρισμού με τα επιτόκια καταθέσεων, εν προκειμένω ταμιευτηρίου. Σε περιόδους πληθωρισμού τα επιτόκια είναι ανεβασμένα. Σε μια τάση μείωσης του πληθωρισμού των τιμών, (αποπληθωρισμός), τα πραγματικά επιτόκια αυξάνονται; Αν παρατηρήσουμε το διάγραμμα 4 βλέπουμε ότι στις περιόδους μεγάλου πληθωρισμού, 1973-1986 και 1990-91 τα πραγματικά επιτόκια είναι αρνητικά (έως πολύ αρνητικά). Αντίθετα σε περιόδους πτωτικής τάσης του πληθωρισμού και μάλιστα έντονης, (όπως η περίοδος 1992-2000, όπου πλέον η Ελλάδα στοχεύει στην είσοδο στην ΟΝΕ), τα επιτόκια γίνονται θετικά. Η εξέλιξη είναι συνέπεια της μεγάλης πτώσης του πληθωρισμού που δεν απορροφάται άμεσα από τη μείωση των επιτοκίων ταμιευτηρίου. Στην περίοδο της κρίσης με το φαινόμενου του αποπληθωρισμού τα επιτόκια εμφανίζονται θετικά.

Πίνακας 2. Εξέλιξη επιτοκίων ταμιευτηρίου και πληθωρισμού   Επιτόκιο Ταμιευτηρίου Μεταβολή ΔΤΚ 1960 5,50 1,7 1991 18,00 19,5 1961 4,50 1,8 1992 15,9 1962 -0,3 1993 17,38 14,4 1963 3,0 1994 16,05 10,9 1964 0,9 1995 13,70 8,9 1965 1996 12,02 8,2 1966 4,70 4,9 1997 9,47 5,5 1967 5,00 1998 8,97 4,8 1968 0,3 1999 8,10 2,6 1969 2,5 2000 5,54 3,2 1970 2001 2,26 3,4 1971 2002 1,47 3,6 1972 4,3 2003 0,96 3,5 1973 5,60 15,5 2004 0,90 2,9 1974 8,00 26,9 2005 1975 8,33 13,4 2006 1976 7,25 13,3 2007 1,14 1977 7,00 12,2 2008 1,17 4,2 1978 8,50 12,5 2009 0,64 1,2 1979 11,00 19,0 2010 0,38 4,7 1980 13,50 24,9 2011 0,40 3,3 1981 24,5 2012 0,42 1,5 1982 21,1 2013 0,35 -0,9 1983 20,2 2014 0,22 -1,3 1984 14,25 18,5 2015 0.12 -1,7 1985 15,00 19,3 2016 0.09 -0,8 1986 23,0 1987 16,4 1988 14,75 13,5 1989 13,7 1990 16,33 20,4 Πηγή Οπως διάγραμμα 1 και 2

Διάγραμμα 3. Επιτόκια ταμιευτηρίου και πληθωρισμός (μεταβολή ΔΤΚ)

Διάγραμμα 4. Διαφορά Επιτόκιο - Πληθωρισμός

4. Η επίδραση των επιτοκίων στην ανάπτυξη Τα πραγματικά επιτόκια αν είναι αρνητικά βοηθούν στην τόνωση των επενδύσεων και της οικονομικής δραστηριότητας (και το αντίστροφο). Ισχύει αυτό; Μπορούμε να εξετάσουμε την περίπτωση της Ελλάδας για μια 20ετία περίπου, 1996-2014, όπου έχουμε τόσο την περίοδο ανάπτυξης όσο και την περίοδο της κρίσης. Στο διάγραμμα 5 έχουμε τη μεταβολή του Ακαθάριστου Σχηματισμού Παγίου Κεφαλαίου (ΑΣΠΚ) που παραπέμπει στις επενδύσεις και το πραγματικό επιτόκιο που εκφράζεται με τη διαφορά του Επιτοκίου – Πληθωρισμός. Η πρώτη καμπύλη είναι σε % η δεύτερη σε μονάδες. Παρατηρούμε ότι την περίοδο 1996-2000 όπου το πραγματικό επιτόκιο είναι θετικό, η μεταβολή του ΑΣΠΚ είναι επίσης θετική και μάλιστα υψηλή, άνω του 10% κατά μέσο όρο. Την περίοδο 2001 έως 2012 όπου το πραγματικό επιτόκιο είναι αρνητικό, μπορούμε να ξεχωρίσουμε δύο υποπεριόδους: πριν (2001-2007) και μετά την κρίση (2008-2012). Την πρώτη υποπερίοδο έχουμε διακυμάνσεις στη μεταβολή του ΑΣΠΚ σε ένα επίπεδο λίγο χαμηλότερο της περιόδου με θετικό πραγματικό επιτόκιο. Μάλιστα το 2005 η μεταβολή του ΑΣΠΚ είναι αρνητική. Τη δεύτερη υποπερίοδο οι επενδύσεις είναι αρνητικές με έντονη την αρνητική μεταβολή του ΑΣΠΚ παρόλο που και το πραγματικό επιτόκιο είναι αρνητικό.

4. Η επίδραση των επιτοκίων στην ανάπτυξη Τα αποτελέσματα αυτά δείχνουν ότι δεν αρκεί το πραγματικό επιτόκιο να είναι αρνητικό για να έχουμε αύξηση των επενδύσεων και εν γένει της οικονομικής δραστηριότητας. Ισως είναι προτιμότερο ένα επιτόκιο που είναι πιο κοντά στο ρυθμό ανάπτυξη και είναι πιο προσαρμοσμένο στην οικονομική κατάσταση (Maurice Allais, Samuelson). Ένα δεύτερο ερώτημα που προκύπτει είναι αν τα χαμηλά επιτόκια ταμιευτηρίου αποθαρρύνουν την αποταμίευση. Ισχύει αυτό; Στο διάγραμμα 6 έχουμε την εξέλιξη του επιτοκίου ταμιευτηρίου και τη μεταβολή των καταθέσεων στην Ελλάδα, (εκφρασμένα σε %) σε μια περίοδο 17ετίας, από το 1999 έως το 2015, πριν και στη διάρκεια της κρίσης. Από το διάγραμμα διακρίνουμε μια περίοδο όπου το επιτόκιο ευρίσκεται σε συνεχή πτώση ξεκινώντας λίγο πάνω από το 8% το 1999. Η περίοδος αυτή πηγαίνει μέχρι το 2001, έτος στο οποίο εμφανίζεται σημαντική πτώση. Από το 2002 το επιτόκιο ευρίσκεται σε πολύ χαμηλό επίπεδο όντας περίπου μηδενικό την περίοδο της κρίσης, από το 2009. Στις περιόδους αυτές παρατηρούμε στο διάγραμμα 6 μια μεταβολή που δεν μπορεί να εξαρτηθεί στο σύνολό της από τη διακύμανση του επιτοκίου.

4. Η επίδραση των επιτοκίων στην ανάπτυξη Η μείωση των επιτοκίων φαίνεται να έχει μια παράλληλη σχέση κυρίως το 2002 όπου έχουμε αρνητική μεταβολή στις καταθέσεων και ρέπος που μειώνονται έστω και λίγο σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Στη συνέχεια μέχρι την κρίση το 2008 ενώ έχουμε επιτόκιο καταθέσεων κάτω το 1% η μεταβολή των καταθέσεων παραμένει θετική και ενίοτε υψηλή φθάνοντας και στο 17% περίπου. Στην περίοδο της κρίσης το επιτόκιο μειώνεται αλλά ήδη είναι χαμηλό, κάτω του 1%. Την περίοδο αυτή όμως οι καταθέσεις και ρέπος γνωρίζουν αρνητική μεταβολή. Αρα μπορούμε να παρατηρήσουμε μια μεταβολή των καταθέσεων που δεν μπορεί να εξαρτηθεί αποκλειστικά από το μέγεθος του επιτοκίου. Αντίθετα και άλλοι λόγοι επηρεάζουν τις καταθέσεις όπως η είσοδος στην ΟΝΕ, το χρηματιστήριο, οι Ολυμπιακοί αγώνες το 2004 και εν γένει μια περίοδος επηρεασμένη από μια επεκτατική πολιτική δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Αντίθετα την περίοδο της κρίσης όπου τα επιτόκια παραμένουν το ίδιο χαμηλά, αλλά με θετικό πρόσημο, οι καταθέσεις σημειώνουν μεγάλη πτώση.

Διάγραμμα 5. Εξέλιξη πραγματικού επιτοκίου και μεταβολής παγίου κεφαλαίου ΑΣΠΚ: Ακαθάριστος Σχηματισμός Παγίου Κεφαλαίου

Διάγραμμα 6. Εξέλιξη επιτοκίου ταμιευτηρίου και καταθέσεων συν Ρέπος* *Περιλαμβάνονται Καταθέσεις και ρέπος των μη ΝΧΙ στα ΝΧΙ στην Ελλάδα (εκτός της Τράπεζας της Ελλάδος) Περιλαμβάνονται: Νοικοκυριά, επιχειρήσεις, κεντρική Κυβέρνηση. Κάτοικοι εσωτερικού και μη κάτοικοι ζώνης ευρώ Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Καταθέσεις των πιστωτικών ιδρυμάτων http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Statistics/monetary/deposits.aspx (στις 22/11/2015) , Υπολογισμοί συγγραφέα

5. Κόστος χρήματος: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων Οι τράπεζες λαμβάνοντας υπόψη το κόστος του χρήματος, το κέρδος που υπολογίζουν-θέλουν να έχουν, τις δεσμεύσεις αναφορικά με τις τοποθετήσεις, οι τράπεζες μπορούν να υπολογίζουν ένα επιτόκιο δανεισμού για τα υπόλοιπα κεφάλαια διαθέσιμα προς δάνεια (προερχόμενα από τις καταθέσεις). Θα εξετάσουμε ορισμένα παραδείγματα με διάφορες παραδοχές. 1. Κόστος καταθέσεων : αποτελεί το μέσο κόστος καταθέσεων λαμβάνοντας υπόψη τα ποσά ανά κατηγορία καταθέσεων και έξοδα από τόκους για κάθε κατηγορία. Το κόστος αυτό είναι στα 100 ευρώ. 2. Λειτουργικά έξοδα : Υπολογίζεται ως το συνολικό κόστος προς το συνολικό ποσό των καταθέσεων. Το κόστος είναι σε 100 ευρώ. 3. Εσοδα από Λοιπές εργασίες : Υπολογίζεται ως το συνολικό έσοδο από άλλες, (πλην δανειακών), εργασίες προς το συνολικό ποσό των καταθέσεων. Το έσοδο είναι στα 100 ευρώ 4. Είναι η διαφορά: 2-3 5. Κέρδος τράπεζας : Είναι το επιθυμητό κέρδος της τράπεζας στο οικονομικό έτος και υπολογίζεται στα 100 ευρώ. 6. Απαιτούμενη Απόδοση : (1+4+5)

5. Κόστος χρήματος: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων Με δεδομένη την Απαιτούμενη Απόδοση για το οικονομικό έτος, η τράπεζα θα πρέπει να υπολογίσει με ποιο επιτόκιο θα προβεί στις τοποθετήσεις της. Η τράπεζα όμως είναι υποχρεωμένη να τοποθετεί μέρος των καταθέσεων σε υποχρεωτικές τοποθετήσεις με καθορισμένο επιτόκιο. Βασικές τέτοιες τοποθετήσεις αποτελούν: 7. Ταμείο & Διαθέσιμα : η τράπεζα τοποθετεί υποχρεωτικά μέρος των καταθέσεων με δεδομένο επιτόκιο. Το τμήμα των καταθέσεων που θα είναι στην τοποθέτηση αυτή και η απόδοση της τοποθέτησης αυτής προσδιορίζονται από την κεντρική τράπεζα. Η απόδοση υπολογίζεται σε 100 ευρώ, ενώ υπολογίζεται επίσης και το μέρος των καταθέσεων που αφορούν στην τοποθέτηση αυτή. 8. Ομόλογα : οι τράπεζες αποτελούν βασικό χρηματοδότη του κράτους αγοράζοντας ομόλογα, πολλές φορές «αναγκαστικά». Επιπλέον η απόδοση των ομολόγων είναι δεδομένη στην πρωτογενή αγορά. Συνεπώς και η απόδοση μπορεί, καταρχήν να θεωρηθεί δεδομένη. Η απόδοση υπολογίζεται σε 100 ευρώ, ενώ υπολογίζεται επίσης και το μέρος των καταθέσεων που αφορούν στην τοποθέτηση αυτή.

5. Κόστος χρήματος: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων Μένει πλέον το υπόλοιπο των καταθέσεων, αφαιρώντας το Ταμείο & Διαθέσιμα καθώς και τα Ομόλογα. Το μέρος αυτό αποτελεί τις: 9. Χορηγήσεις : είναι το διαθέσιμο ουσιαστικά τμήμα που μπορεί να λάβει όποιο επιτόκιο θελήσει η τράπεζα. Το ζητούμενο εδώ είναι να βρεθεί ποιο θα είναι το επιτόκιο αυτό που πολλαπλασιαζόμενο επί του διαθέσιμου για δάνεια τμήμα θα μας δώσει την Απαιτούμενη απόδοση : είναι η απόδοση που βρήκαμε στο πρώτο μέρος μέσα από το κόστος του χρήματος και το ζητούμενο κέρδος της τράπεζας. Εξετάσαμε 3 περιπτώσεις που είναι το βασικό σενάριο και 2 παραλλαγές με διαφοροποίηση: Στο 2ο σενάριο: διαφοροποίηση του κόστους των καταθέσεων Στο 3ο σενάριο: διαφοροποίηση του τμήματος των καταθέσεων που πηγαίνουν στο Ταμείο & Διαθέσιμα όπως και Ομόλογα. Διαφοροποιείται έτσι το διαθέσιμο μέρος για Χορηγήσεις.

5. Κόστος χρήματος: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων Παρατηρούμε λοιπόν μετά τους υπολογισμούς ότι: Στην 1η περίπτωση ότι το χαμηλό κόστος των επιτοκίων καταθέσεων (3%) απαιτεί ένα επιτόκιο χορηγήσεων στο 8,32%. Στη 2η περίπτωση, το υψηλότερο κόστος καταθέσεων ανεβάζει το επιτόκιο χορηγήσεων σε 13,32%. Στην 3η περίπτωση, το χαμηλό κόστος καταθέσεων (στο 3%) αλλά ταυτόχρονα η μικρή δέσμευση για το Ταμείο & Διαθέσιμα (μόνο 5%) επιτρέπει μεγαλύτερη μείωση του επιτοκίου χορηγήσεων στο 6,66%. Συνεπώς το μικρό κόστος καταθέσεων ή η μικρή δέσμευση κεφαλαίων μπορεί να μειώσει δραστικά το επιτόκιο χορηγήσεων διότι ή τράπεζα έχει μικρότερο κόστος και υψηλότερα κεφάλαια για χορηγήσεις.

5. Δεδομένα και αποτελέσματα σε τρία σενάρια 1ο/ 2ο/ 3ο/   Κόστος για 100 ευρώ Καταμερισμός Επιτόκιο 1 Κόστος καταθέσεων 3 6 7 Ταμείο & Διαθέσιμα 20% 0,50% 5% 2 Λειτουργικά έξοδα 8 Ομόλογα 3% Εσοδα από Λοιπές εργασίες 9 Χορηγήσεις 60% i% 75% 4 2-3 Απόδοση 5 Κέρδος τράπεζας Απαιτούμενη Απόδοση (1+4+5)

5. Κόστος χρήματος: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων: 1ο σενάριο, Υπολογισμός 5=i*60%+(0,5%*20%)+(3%*20%) 5=i*60%+(0,005*0,2)+(0,03*0,2) 5=i*60%+(0,001+0,006) 5=i*60%+0,007 5=(i*0,6)+0,007 5-0,007=i*0,6 4,993=i*0,6 4,993/0,6=i 8,32=i

5. Κόστος χρήματος: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων: 1ο σενάριο, Υπολογισμός 8=i*60%-(0,5%*20%)+(3%*20%) 8=i*60%-(0,005*0,2)+(0,03*0,2) 8=i*60%+(0,001+0,006) 8=i*60%+0,007 8=(i*0,6)+0,007 8-0,007=i*0,6 7,993=i*0,6 7,993/0,6=i 13,32=i

5. Κόστος χρήματος: επιπτώσεις στο επιτόκιο χορηγήσεων: 1ο σενάριο, Υπολογισμός 5=i*75%+(0,5%*5%)+(3%*20%) 5=i*75%+(0,005*0,05)+(0,03*0,2) 5=i*75%+(0,00025+0,006) 5=i*75%+0,00625 5=(i*0,75)+0,00625 5-0,00625=i*0,75 4,99375=i*0,75 4,99375/0,75=i 6,66=i

Για τη βιβλιογραφία Τσιριτάκης Ε., 2011, Συγκέντρωση και ανταγωνιστικότητα στον τραπεζικό τοµέα, στο, Γκίκας Α. Χαρδούβελης, Γκ. και Χ. Γκόρτσος, Συλλογικός Τόμος της Ελληνικής Ένωσης Τραπεζών με θέμα: "Η διεθνής κρίση, η κρίση στην ευρωζώνη και το ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα", Ελληνική Ένωση Τραπεζών, Αθήνα, σσ. 207-228, http://www.hba.gr/Index.asp?Menu=5&smap=BiblioDetailsFm.asp?id=81, (ανάκτηση στις 10/11/2015) Καραφόλας, Σ. 2015, Σημειώσεις για τα επιτόκια, Μάθημα Τραπεζικό Περιβάλλον, ΜΠΣ Τραπεζική και Χρηματοοικονομική, ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, www. Eclass,

Ερωτήσεις Με βάση τα θέματα που αναπτύχθηκαν μπορούν να εξετασθούν τα ερωτήματα: Ένα αρνητικό ή θετικό πραγματικό επιτόκιο επηρεάζει τις επενδύσεις. Αρκεί μόνο το επιτόκιο. Τι φαίνεται από τα στοιχεία που παρατίθενται στο μάθημα. Ποιοι άλλοι παράγοντες μπορούν να επέμβουν στη χρηματοδότηση μιας επένδυσης; Η άνοδος του δημόσιου χρέους επηρεάζει το επιτόκιο χορηγήσεων; Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ πραγματικού επιτοκίου και πληθωρισμού; Σε φάση αποπληθωρισμού τα πραγματικά επιτόκια αυξάνονται; Τα χαμηλά επιτόκια ταμιευτηρίου αποθαρρύνουν την αποταμίευση, και το αντίθετο; Πως μπορεί να επηρεαστεί το επιτόκιο χορηγήσεων της τράπεζας;