Ιστορικές Πηγές & Ιστορικές Μαρτυρίες

Ιστορικές πηγές & ιστορικές μαρτυρίες «Η ιστορία γίνεται από γραπτά τεκμήρια, πιθανότατα. Όταν υπάρχουν τέτοια. Αλλά μπορεί να γίνει, οφείλει να γίνει, χωρίς γραπτά τεκμήρια όταν αυτά δεν υπάρχουν καθόλου, με ό,τι η επινοητικότητα του ιστορικού μπορεί να του επιτρέψει να χρησιμοποιήσει για να κατασκευάσει το μέλι του, ελλείψει των συνηθισμένων λουλουδιών. Με λέξεις, λοιπόν, με σύμβολα, με τοπία, με κεραμίδια. με είδη χωραφιών και ζιζανίων. με εκλείψεις της σελήνης και λαιμαργιές ζώων… Με μια λέξη, με ό,τι ανήκοντας στον άνθρωπο, εξαρτιέται από τον άνθρωπο, χρησιμεύει στον άνθρωπο, εκφράζει τον άνθρωπο…». Lucien Febvre,1995

Ιστορικές πηγές & ιστορικές μαρτυρίες Το παρελθόν δεν είναι ούτε δεδομένο ούτε αναγνώσιμο. Κάθε προσπάθεια διάσωσης, εννόησης και διευθέτησής του εγγράφεται στον πολιτισμικό, κοινωνικό και επιστημολογικό ορίζοντα της εποχής στην οποία εγγράφεται. Αντώνης Λιάκος, Τα ιστορικά 31(1999)

Ιστορικές πηγές & ιστορικές μαρτυρίες Οι ιστορικοί, εκκινώντας από μια υπόθεση, την υιοθέτηση μιας θεωρίας, μια συγκεκριμένη ιδεολογική τοποθέτηση, συλλέγουν και επιλέγουν πηγές, που χρησιμεύουν ως μαρτυρίες, προκειμένου να διερευνήσουν γεγονότα του παρελθόντος. Για παράδειγμα: η Ελληνική Επανάσταση έχει ερμηνευθεί από πολλούς ιστορικούς και από ποικίλες και διαφορετικές οπτικές: εθνικιστική, μαρξιστική, φιλελεύθερη, μεταμοντέρνα

Ιστορικές πηγές & ιστορικές μαρτυρίες Αγγλόφωνη βιβλιογραφία: γίνεται διάκριση μεταξύ των όρων source (πηγή) και evidence (τεκμήριο): όταν ο ιστορικός αξιοποιήσει την πηγή (source), τότε η πηγή γίνεται τεκμήριο (evidence). Πρωτογενείς: προέρχονται από τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο που συνέβη ένα γεγονός· Δευτερογενείς: ανασυνθέτουν ένα ιστορικό φαινόμενο, μια ιστορική περίοδο, και στηρίζονται στις πρωτογενείς. Μια δευτερογενής μαρτυρία ενέχει δύο χρόνους: α) τον πρωτογενή χρόνο, κατά τον οποίο δημιουργήθηκε και β) τον δευτερογενή χρόνο, το χρόνο του ιστορικού φαινομένου, το οποίο αποπειράται να συνθέσει και να ερμηνεύσει. Μορφολογική κατηγοριοποίηση των πηγών: γραπτές πηγές, έργα τέχνης και αντικείμενα καθημερινής ζωής, ηχητικά ντοκουμέντα, οπτικά ντοκουμέντα, οπτικοακουστικά ντοκουμέντα, πηγές τοπίου, προφορικές μαρτυρίες, πίνακες και γραφήματα, ηλεκτρονικές πηγές. Γραπτές πηγές διακρίνονται σε: επίσημα έγγραφα, αφηγήσεις ιστορικών, αποσπάσματα από ημερολόγια και αλληλογραφία, απομνημονεύματα, λογοτεχνικά έργα.

Μια ιστορική πηγή… Οι πληροφορίες κάθε πηγής δεν είναι δεδομένες. Εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο θα τις αξιοποιήσει ο ιστορικός. Συνεπώς, η πηγή πρέπει να αποκωδικοποιηθεί, να μελετηθούν οι συνθήκες δημιουργίας της, ο δημιουργός της κλπ. Μία ιστορική πηγή εκφράζει ποικίλες απόψεις, οπτικές, προκαταλήψεις, ιδεολογίες, συμβάσεις. Ανάλογα, λοιπόν, με τα ερωτήματα που ο εκπαιδευτικός/μαθητής θα θέσει στις πηγές, θα πάρει τις πληροφορίες που χρειάζεται για να απαντήσει στο/στα ερώτημά/ερωτήματά του. Οι πηγές, λοιπόν, και στη διδασκαλία της ιστορίας, «μιλούν» ανάλογα με τα ερωτήματα που θέτουμε.

Παράδειγμα: Τι προκάλεσε τη Γαλλική Επανάσταση: η κατάρρευση της οικονομίας κατά την περίοδο που προηγήθηκε; Η διάδοση των ιδεών του διαφωτισμού και του οράματος της δημοκρατίας; Η ανάπτυξη των αστικών στρωμάτων που ανέτρεψαν την αριστοκρατία και κατέλαβαν την εξουσία; Ή ένας συνδυασμός από πολλές αιτίες; (Αβδελά, 2003:33)

Χρήση ιστορικών πηγών Η χρήση μιας πηγής είναι πολύπλοκη υπόθεση, εφόσον πάντα είναι ιδεολογικά φορτισμένη. Άλλωστε, και η ιδεολογία, σύμφωνα με τον Althusser, αποτελεί ψευδή αντίληψη των πραγματικών συνθηκών της ύπαρξής μας και αναφέρεται στη φαντασιακή σχέση των κοινωνικών υποκειμένων με την πραγματικότητα. Είναι η αναπόδραστη αυταπάτη μέσα σε οποιονδήποτε κοινωνικό σχηματισμό Jenkins (2003): η ιστορική μαρτυρία «είναι πάντοτε το προϊόν του λόγου του ιστορικού, γιατί απλούστατα, πριν ακόμη κατασκευαστεί αυτός ο λόγος, η μαρτυρία, δηλαδή η ιστορία, δεν υπάρχει. Μόνο τα ίχνη υπάρχουν (δηλ. μόνο το παρελθόν υπήρξε)»

Στρατηγικές επεξεργασίας ιστορικών πηγών Η επαφή και επεξεργασία των ιστορικών πηγών στην τάξη είναι βασικός παράγοντας για τη διδασκαλία ιστορικής σκέψης στους μαθητές (Seixas, 1998) Η μελέτη των πηγών στην τάξη θεωρείται ουσιαστικό εργαλείο για την ικανότητα των μαθητών/-τριών να κατανοούν το παρελθόν (Husbands, 2004)

Δύο θεωρήσεις για τη διδασκαλία της ιστορίες από πηγές 1) η διδασκαλία της ιστορίας με τη χρήση ιστορικών πηγών απομακρύνει τους μαθητές από τη θέση του παθητικού αποδέκτη της ιστορικής πληροφορίας, και τους καθιστά ενεργητικά μέλη της διδακτικής διαδικασίας, θεμελιώνοντας μια παιδαγωγική της διερεύνησης (Moniot, 2000). Η θεώρηση αυτή δεν αποδέχεται καθόλου την παραδοσιακή «παράδοση» του μαθήματος της ιστορίας, κατά τη οποία το μόνο ενεργητικό μέλος της διδακτικής συνάντησης είναι ο καθηγητής. 2) οι μαθητές, μέσα από την επεξεργασία των ιστορικών πηγών ακολουθούν, στο μέτρο του δυνατού, την εργασία των ιστορικών (Brophy, 1992), καθώς εθίζονται σε μια διαδικασία επεξεργασίας και κριτικής του περιεχομένου μιας πηγής. Και αυτό μπορεί να τους οδηγήσει στην καλλιέργεια κριτικού πνεύματος και κριτικής σκέψης για όλη τους τη ζωή.

Η επεξεργασία ιστορικών πηγών εξοικειώνει τον μαθητή: Με την ιδέα ότι η πηγή δεν πιστοποιεί την αλήθεια, αλλά, αντίθετα ότι χρειάζεται πάντα έλεγχος της αξιοπιστίας της Με την ιδέα ότι οι πηγές διαβάζονται και ερμηνεύονται από δύο οπτικές: της εποχής, κατά την οποία δημιουργήθηκαν αλλά και της σύγχρονης/δικής μας εποχής Με την ιδέα ότι χρειάζεται πάντα ένα ιστορικό ερώτημα, προκειμένου να προσεγγίσουμε τις πηγές

Κριτήρια, με τα οποία εξετάζουμε τις πηγές και ερωτήματα που θέτουμε προς αυτές: Κατηγορία/είδος της πηγής Φύση, θέμα και λειτουργία της πηγής Προέλευση πηγής: (χρόνος/τόπος δημιουργίας, συντάκτης/δημιουργός). Δημοσιευμένη ή αδημοσίευτη; Γνησιότητα πηγής Αξιοπιστία πηγής [Ποιος τη δημιούργησε; Ποια η ανάμειξή του στα γεγονότα (συμμετέχων, αυτόπτης μάρτυρας, ανταποκριτής); Αναφέρεται ο αποδέκτης; Ποιος ο σκοπός της; Τι δείχνει σχετικά με ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός;] Ιδεολογική αφετηρία της πηγής Προκαταλήψεις/ή και παραλείψεις πηγής [Εάν δεν γνωρίζουμε τον δημιουργό, μπορούμε να συναγάγουμε κάποιο συμπέρασμα για αυτόν από την πηγή (επίπεδο ανάμειξης, εγγύτητα στα γεγονότα, ρόλος); Μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιο μοτίβο στην οπτική γωνία της πηγής (π.χ. υποστήριξη συγκεκριμένης θέσης, προκατάληψη έναντι κάποιας άλλης); Υπάρχουν «σιωπές» στην πηγή; Τι δείχνει να αποσιωπάται; Ποιων την οπτική εμπεριέχει μία πηγή;] Τι, εν τέλει, μπορεί και τι δεν μπορεί να απαντηθεί με βάση την εξέταση μιας πηγής;

Ορισμένοι Κίνδυνοι: Μετατροπή της διεργασίας σε αυτοσκοπό  άτοπες κρίσεις και γενικεύσεις από τους μαθητές: μετατροπή του επεξηγηματικού υλικού σε αντικειμενικό τεκμήριο Τεκμηρίωση εκείνων των συμπερασμάτων, στα οποία ο εκπαιδευτικός θέλει να καταλήξουν οι μαθητές/-τριες του Συμπεράσματα, τα οποία καταλήγουν σε εσφαλμένες ιστορικές αναλογίες και αναχρονισμούς Ιδεολογική χρήση της ιστορίας: από αυτό απορρέει και ο διαχωρισμός/διάκριση των ιστορικών πηγών σε αντικειμενικές και μεροληπτικές

Ενδεικτική βιβλιογραφία Αβδελά, Ε. (2003), «Διδάσκοντας Ιστορία», Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων-Κλειδιά και Αντικλείδια, ΥΠΕΠΘ, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Brophy, J. (1992). “Fifth grade U.S. history: How one teacher arranged to focus on key ideas in depth”, Theory and Research in Social Education, 20 (2), 141–155. Husbands, C. (2004). Τι σημαίνει διδασκαλία της ιστορίας; Γλώσσα, Ιδέες, Νοήματα. Αθήνα: Μεταίχμιο. Κόκκινος Γ. (19982). Από την ιστορία στις ιστορίες. Προσεγγίσεις στην ιστορία της ιστοριογραφίας, την επιστημολογία και τη διδακτική της Ιστορίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Κριτική Διεπιστημονική Βιβλιοθήκη. Μαμούρα, Μ. (2011). «Η διδασκαλία της Ιστορίας από πηγές και η διαμόρφωση ιστορικής συνείδησης στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Μύθος ή Πραγματικότητα;». ΕΚΤ: http://hdl.handle.net/10442/hedi/29384 Moniot H. (2000), Η Διδακτική της Ιστορίας, Αθήνα: Μεταίχμιο. Ρεπούση Μ. (2004). Μαθήματα Ιστορίας. Από την Ιστορία στην Ιστορική Εκπαίδευση. Αθήνα: Καστανιώτης. Seixas P. (2000). “Schweigen! die Kinder! or, Does Postmodern History Have a Place in the Schools?”, in: Stearns P., Seixas P., Wineburg S., Knowing, Teaching and Learning History. National and International Perspectives, New York and London: New York University Press. Seixas, P. (1994). “Students’ understanding of historical significance”, Theory and Research in Social Education, 22 (3), 281-304. Seixas, P. (1998). “Student teachers thinking historically”, Theory and Research in Social Education, 26 (3), 310-341. Seixas, P. (1997). “Mapping the Terrain of Historical Significance,” Social Education, 61 (1), 22-27. Σμυρναίος Α. Λ. (2008). Η διδακτική της Ιστορίας. Συνταγογραφίες διδακτισμού ή στοχασμοί πάνω στην ιστορική επίγνωση; Αθήνα: Γρηγόρης.