Ερευνητική εργασία Β'3: «Ορθόδοξη ναοδομία Βυζαντινοί ναοί της Καλαμάτας»
Ομάδες: 1η: Θέμα: «Άγιο Βήμα-Ναός Αγίου Χαραλάμπους» Μέλη: Ευαγγελία Λαμπροπούλου Αναστασία Μπαριακτάρη Κωνσταντίνα Μανιάτη Μαριάννα Χριστοπούλου
2η : Θέμα: «Μορφή ναών 1ο-3ο αιώνα» Μέλη: Μαρία Βλάχου Σταυρίνα Κουτουμάνου Βασιλική Λουμιώτη Ευτυχία Μαρκοπούλου Ευφροσύνη Αντωνοπούλου Βανέσα Αβντολλάι
3η: Θέμα: «Επιρροή αρχαίων ναών στη ναοδομία της εκκλησίας μας» Μέλη: Κωνσταντίνα Χειλάκου Γωγώ Τσιχριτζή Παναγιώτης Τσαούσης Παναγιώτης Κατσαφάδος Μαρία Τσιμόγιαννη
4η: Θέμα: «Ναοδομία 3ου-5ου μ. Χ 4η: Θέμα: «Ναοδομία 3ου-5ου μ.Χ. αιώνα» Μέλη: Νικόλας Κοψαχείλης Βουτσά Ευγενία Βραχάτη Σοφία Γεωργούλια Αγγελική
ΟΙ ΟΙΚΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ ΟΙ ΟΙΚΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ Δεν γνωρίζουμε πολλά για την αρχιτεκτονική διαμόρφωση των αρχαίων Χριστιανικών Εκκλησιών. Διότι ως γνωστόν, λόγω των διωγμών που υφίστατο ο Χριστιανισμός από την Ρωμαϊκή εξουσία, οι Χριστιανοί εύρισκαν καταφύγιο σε υπόγειους χώρους κάτω από τη γη, τις λεγόμενες κατακόμβες (κατά + κύμβη = τάφος), οι οποίες δεν ήταν τίποτα άλλο, παρά υπόγεια Ρωμαϊκά νεκροταφεία. Συγκεντρώνονταν όμως σ’ αυτές, ορισμένες μέρες, όχι για να τελέσουν την συνήθη λατρεία δηλαδή την Θεία Ευχαριστία, όπως νομίζουν πολλοί, αλλά προς τιμή ενός ή περισσοτέρων μαρτύρων...
2. Στην συνέχεια ονομάστηκαν οι συγκεντρώσεις αυτές Εκκλησίες από την σημασία της αρχαίας λέξεως την Εκκλησία του Δήμου, την κύρια δημοκρατική συνέλευση της πόλης – κράτος των Αθηνών που πραγματοποιούνταν στο λόφο της Πνύκας, στην Αγορά ή στο Θέατρο του Διονύσου. Οι οικίες όμως, που πραγματοποιούνταν οι συγκεντρώσεις – Εκκλησίες, δεν ανήκαν όπως είναι φυσικό και λογικό σε φτωχούς πιστούς διότι υπήρχε προφανώς έλλειψη χώρου, αλλά σε πλούσιους και ευκατάστατους Χριστιανούς, οι οικίες των οποίων μπορούσαν να στεγάσουν τις πρώτες δεκάδες των πιστών του Χριστιανισμού..
3. Από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, φαίνεται πως οι συγκεντρώσεις της πρώτης Εκκλησίας γίνονταν στο ανώγειο (υπερώο) των ιδιωτικών οικιών.Οι ιδιωτικές αυτές οικίες, όπως ήταν φυσικό, ήταν κατά τόπους διαφόρων τύπων. Στην Συρία και την Παλαιστίνη οι οικίες ήταν μονώροφοι, από πάνω δε, είχαν ανώγειο στο οποίο μπορούσε να ανέλθει κάποιος από εξωτερική σκάλα. Στη Μικρά Ασία, Ελλάδα και Μεσοποταμία επικρατούσε ο Ελληνιστικός τύπος οικίας που έφερε αίθριο δηλαδή υπαίθριο χώρο που είχε κίονες, οι οποίοι συγκρατούσαν υπόστεγα. Απέναντι του αίθριου υπήρχε η καλύτερη αίθουσα της οικίας, που ονομάζονταν ανδρών. Σ’ αυτές τις οικίες συγκεντρώνονταν οι Χριστιανοί το βράδυ για το κήρυγμα, την κοινή προσευχή και τα κοινά δείπνα τις περίφημες «αγάπες», επιβίωσις των οποίων είναι η σημερινή αρτοκλασία. Αλλά, όταν, περί τα τέλη του 2ου αιώνα, οι Χριστιανικές κοινότητες πολλαπλασιάστηκαν, παρέστη η ανάγκη δημιουργίας ιδιαίτερου χώρου για την λατρεία. Αυτό έγινε και για ένα επιπλέον λόγο. Επειδή όλα αυτά γίνονταν σε ιδιωτικούς χώρους, υπήρχαν ανάμεσα στους πιστούς και αιρετικοί που με τη στάση τους δημιουργούσαν προβλήματα. Έτσι κατεβλήθει η προσπάθεια να συνέρχονται οι Χριστιανοί σε χώρους αναγνωρισμένους και ελεγχόμενους από την Εκκλησία, προς αποφυγή αταξιών.
4. Ο χώρος όμως αυτός τον 2ο αιώνα μΧ 4. Ο χώρος όμως αυτός τον 2ο αιώνα μΧ. δεν ήταν κάποιος ιδιαίτερος ναός που είχε κτιστεί αποκλειστικά γι’ αυτό το σκοπό δηλαδή αναφορικά με τα της θείας λατρείας, αλλά κάποια αίθουσα που είχε παραχωρηθεί από κάποιο πλούσιο ιδιώτη ή την κοινότητα, η οποία όμως ήταν μόνιμα παραχωρημένη για λατρευτικούς σκοπούς.
5. Η στέγαση της Εκκλησίας σε ιδιωτικούς οίκους μέχρι και τον 3ο αιώνα μ.Χ. μας επιτρέπει να συμπεράνουμε, πως η εξωτερική διαμόρφωση της Θείας Λειτουργίας δεν είχε ακόμη συντελεσθεί. Δεν υπάρχει λοιπόν αμφιβολία μεταβαίνομε από την κατ’ οίκον Εκκλησία στην αυτοτελή Εκκλησία, ιδιαίτερα την δεύτερη πεντηκονταετία. Κατά την περίοδο αυτή υπάρχουν οι προϋποθέσεις, οι οποίες επέδρασαν στην ανέγερση ιδίων Εκκλησιών, με ιδιαίτερα πλέον χαρακτηριστικά, που δεν είναι άλλα από του ρυθμού της βασιλικής.
Βασιλική Επικράτησε την περίοδο 312-527 και επανήλθε στην υστεροβυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Απλή, δρομική κάτοψη με μεγάλες διαστάσεις. Απλός οργανισμός – μπορούσαν να επιμηκυνθούν ή να βραχυνθούν χωρίς προβλήματα – τυποποιημένα στοιχεία για μαζική παραγωγή. Τονίζεται ο κατά μήκος άξονας που οργανώνεται με ρυθμική διάταξη κιονοστοιχιών. Το μεσαίο κλίτος ήταν συνήθως μεγαλύτερο και είχε μεγαλύτερο ύψος. Οι κιονοστοιχίες τόνιζαν τον κατά μήκος άξονα.
Αγία Σοφία Ο ναός είναι κτισμένος σε αρχιτεκτονικό ρυθμό βασιλικής με τρούλο. Ο κυρίως χώρος του κτίσματος έχει σχήμα περίπου κύβου. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του. . Η Αγία Σοφία είναι ένα τεχνικό επίτευγμα του Ανθέμιου και του Ισίδωρου ,οι οποίοι ήταν αρχιτέκτονες του Ιουστινιανού. Κατέστησαν το ναό ισχυρό απέναντι στις σεισμικές δονήσεις ,ή στάθηκαν απλώς τυχεροί. Ο ρυθμός της τρουλαίας Βασιλικής, εμφανίστηκε τον 6ο μ.Χ. αιώνα, εποχή της μεγάλης ισχύος του βυζαντινού κράτους και του ορθοδόξου δόγματος. Το γεγονός αυτό είχε αντίκτυπο και στην ανάπτυξη της ναοδομίας. Η παλαιοχριστιανική βασιλική εμπλουτίστηκε με νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία, ώστε να έχει ακόμα μεγαλύτερη αίγλη. Σπουδαιότερη καινοτομία ήταν ο περιορισμός του μήκους του κτιρίου και κυρίως η προσθήκη τρούλου στη στέγη του μεγάλου κλίτους.
ΕΥΚΤΗΡΙΟΙ ΟΙΚΟΙ Ευκτήριοι οίκοι ή οίκοι του θεού ή εκκλησιές στο βυζάντιο ήταν οι ναοί οι οποίοι κατασκευάζονταν με προορισμό την προσευχή των πιστών . Το 313 – 343 επί επισκόπου του προφορικού ιδρύθηκε ο πρώτος ευκτήριος οίκος . Ο οίκος αυτός είχε ψηφιδωτά δάπεδα , συμβολικές χριστιανικές παραστάσεις και κτητικές επιγραφές . Καταστράφηκαν όμως πολλοί από τους ναούς λήγω των διωγμών των χριστιανών Δυο τέτοιοι ναοί χρονολογούμενοι στο τέλος του 3ου αιώνα , έχουν αποκαλυφθεί στα Σάλωνα της Δαλματίας , κι άλλος των μέσων του 3ου αιώνα ,στη Δούρη – Ευρώπη της Μεσοποτάμιας
Μαρτύρια Από το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα σημειώνεται μια πολύ σημαντική εξέλιξη, όσον αφορά τον τόπο και τρόπο τιμής των Μαρτύρων στα αστικά κέντρα. Οι Χριστιανοί, θέλοντας να τιμήσουν ακόμη περισσότερο τους Μάρτυρές τους, επιθυμούσαν να ενταφιάζουν τους νέους Μάρτυρες (αλλά και Αγίους-Οσίους) όχι πλέον στην ύπαιθρο, αλλά στις πόλεις, για να τους έχουν δηλαδή πιο κοντά, να τους αγιάζουν με την ιερή "σιωπή" της συντροφιάς τους. Προς τιμή των Μαρτύρων ιδρύονται πλέον νέοι περικαλλείς ιεροί Ναοί μέσα στις πόλεις. Υπάρχει στενότατη σχέση και μεγάλη επίδραση ανάμεσα στους διαφόρους τύπους των Μαρτυρίων και στην αρχιτεκτονική του Χριστιανικού Ναού, κυρίως όταν η τιμή των Μαρτύρων μεταφέρθηκε από την ύπαιθρο στην πόλη υπήρχε σαφής διάκριση μεταξύ των εκτός πόλεων Μαρτυρίων και εκείνων που βρίσκονταν εντός των πόλεων. Η βασική διαφορά τους ήταν ότι: στα εκτός πόλεως μαρτύρια η τέλεση της θείας Λειτουργίας-Ευχαριστίας γινόταν κατά τη γενέθλιο ημέρα του τιμωμένου Αγίου (δηλ. μια φορά το χρόνο), ενώ στους αστικούς ι. ναούς-μαρτύρια γινόταν τακτικά (Κυριακές, Εορτές). Η συνήθεια αυτή επικράτησε καθ' άλλους τους αιώνες, μέχρι και σήμερα. Το σημαντικότερο βέβαια Μαρτύριο της εποχής του Μ. Κων/νου (και της μητρός του Αγ.Ελένης) είναι εκείνο το "Σωτήριον Μαρτύριον" στον Πανάγιο Τάφο του "Αρχιμάρτυρος" Χριστού.
ΑγιοΣ γεωργιοσ Ο ναός του Αγίου Γεωργίου που βρίσκεται δίπλα στο νεκροταφείο της Καλαμάτας, στην οδό Αλαγονίας, νοτιανατολικά από το Κάστρο της Καλαμάτας στο παρελθόν λειτουργούσε ως ο πρώτος μητροπολιτικός ναός της πόλης μετά την απελευθέρωση από τον τούρκικο ζυγό στις 23 Μαρτίου 1821 μέχρι την ανέγερση του ναού της Υπαπαντής, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1860. Μονόκλιτος με δίρριχτη στέγη και τρίπλευρη κόγχη, ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο πέρασμα των αιώνων έχει υποστεί πολλές επεμβάσεις και επισκευές με τον αρχικό ναό να εκτιμάται ότι χτίστηκε κατά τη διάρκεια της περιόδου της Β΄ Ενετοκρατίας (1685-1715). Αρχικά επρόκειτο για ναό τύπου μονόκλιτης τρουλαίας βασιλικής αλλά μετά την καταστροφή από τον Ιμπραήμ το 1825 και, κυρίως, τους σεισμούς του 1844, οπότε και κατά τη διάρκεια των έργων αποκατάστασης επεκτάθηκε, ο ναός του Αγίου Γεωργίου πήρε τη σημερινή του μορφή. Η τελευταία μεγάλη επέμβαση στο ναό του Αγίου Γεωργίου έγινε μετά το σεισμό του 1986 οπότε και χρειάστηκε να ξαναχτιστούν η βορειοδυτική και νοτιοδυτική γωνία του καθώς και τμήμα της νότιας πλευράς. Αναλυτικά για την ιστορία του ναού του Αγίου Γεωργίου ο επισκέπτης μπορεί να διαβάσει στην επιγραφή στο εσωτερικό του ναού που χρονολογείται από το 1939.
Ιερό Βήμα Στο ανατολικό μέρος του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το ιερό Bήμα, το οποίο καταλάμβανε το ένα τρίτο του κυρίως ναού. Χωρίζονταν από αυτόν με κιονίσκους και καλυπτήριες πλάκες.
Στο κέντρο του ιερού βήματος βρισκόταν η αγία Τράπεζα και πάνω από αυτή κείτονταν το κιβώριο, ένα θολωτό σκέπασμα, το οποίο στηρίζονταν σε τέσσερις κίονες.
Το Άγιο Βήμα είναι χώρος ιερός, επειδή εκεί τελούνται τα ιερά μυστήρια, με κορυφαίο το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Επιτρέπεται η είσοδος στο ιερό μόνο των κληρικών και γι’ αυτό ονομάζονταν άδυτον και άβατον. Στους βυζαντινούς χρόνους, στον μόνο λαϊκό, στον οποίο επιτρέπονταν ή είσοδος ήταν ο αυτοκράτορας, διότι θεωρούνταν ιερό πρόσωπo.
Η ανατολική πλευρά του ιερού Βήματος κατέληγε σε κόγχη, η οποία ονομάζεται Πλατυτέρα. Στο μέσον του βρίσκεται η αγία Τράπεζα .Η αγία Τράπεζα συμβολίζει τον ζωηφόρο Τάφο του Χριστού, μέσα από τον οποίο πήγασε η αληθινή ζωή του κόσμου. Στους πρωτοχριστιακούς χρόνους ως άγιες Τράπεζες χρησιμοποιούνταν τάφοι μαρτύρων.
Κόγχη ιερού
Αγία τράπεζα
Ναός Αγίου Χαραλάμπους Καλαμάτα Στις ανατολικές παρυφές της Καλαμάτας βρίσκεται το νεκροταφείο της πόλης, στο οποίο δεσπόζει ο μεγάλου σχετικώς μεγέθους, ακαλαίσθητος, κοιμητηριακός ναός. Το Ιερό Βήμα όμως, που είναι ουσιαστικά κρυμμένο πίσω από τον κυρίως ναό, αποτελεί ξεχωριστό ναό βυζαντινής εποχής.
Στο ναό αυτό έχουν αναφερθεί πολλοί ερευνητές, οι οποίοι κατά καιρούς έγραψαν μελέτες για τους ναούς της Μεσσηνίας. Νομίζουμε ότι το μνημείο παρουσιάζει μεγάλη δυσκολία αποκρυπτογράφησης των οικοδομικών του φάσεων, παρά το γεγονός ότι παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τον κεραμοπλαστικό του διάκοσμο και τις διαδοχικές οικοδομικές φάσεις του.
Η βασιλική πήρε τη σημερινή της μορφή τη δεκαετία του 1950 Η βασιλική πήρε τη σημερινή της μορφή τη δεκαετία του 1950. Φαίνεται ότι προϋπήρχε μια εκκλησία του προηγούμενου αιώνα, επίσης τύπου βασιλικής, από την οποία ενσωματώθηκαν τμήματα του δυτικού και του ανατολικού τοίχου στη σημερινή κατασκευή, όπως αποκαλύφθηκε όταν αφαιρέθηκαν τα κονιάματα, για να γίνουν οι επισκευές.
Ο ναός καλύπτεται από χαμηλή ασπίδα, κατασκευασμένη από ορθογώνιους πελεκητούς λίθους. Στην κατασκευή της χρησιμοποιήθηκαν λίθινες νευρώσεις σε σχήμα σταυρού ενσωματωμένες στη δομή του θόλου, ενώ τα σφαιρικά τμήματα που παρέμειναν σφηνώθηκαν με άλλους λίθους ακτινωτά. Μια στρογγυλή πέτρα παίζει το ρόλο κλειδιού.
Ο τρόπος αυτός δομής είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων και φαίνεται να έχει ευρύτερη χρονική και τοπική διασπορά, με μεγάλη πυκνότητα όμως στην περιοχή της Μεσσηνίας. Φυσικά η χρήση των νευρώσεων δεν ήταν καθόλου άγνωστη στους βυζαντινούς τεχνίτες και φαίνεται ότι η επιπλέον δυσκολία της κατασκευής μιας τόσο χαμηλής και λεπτής ασπίδας έπαιξε ρόλο στην επιλογή αυτού του συστήματος.
Επιρροή αρχαίων ναών στη ναοδομία της εκκλησίας μας! Ναοδομία είναι ο τρόπος οικοδόμησης ενός ναού. Με το πέρασμα των χρονών υπήρξαν πολλά ειδή ναών με καλλιτεχνικά τεχνάσματα για να διαμορφωθεί ωραιότερα ο χώρος και να γίνει πιο οικείο το περιβάλλον για τους πιστούς. Πολλοί αρχαίοι ναοί ανά τους αιώνες επηρέασαν και τους εκκλησιαστικούς ναούς.
Αρχικά υπήρξαν οι ρυθμοί στην αρχιτεκτονική των ναών όπως για παράδειγμα είναι ο ιωνικός, ο δωρικός ή ο κορινθιακός στους αρχαίους και η βασιλική, ή η περίκεντρος στους νέους.
Περίκεντρος
Βασιλική
Επίσης υιοθέτησαν και τον συνδυασμό ρυθμών όπως έκανε ο Ικτίνος, γνωστός αρχιτέκτονας της εποχής του.
Βασιλική με τρούλο
Ακόμα όπως όλοι μας γνωρίζουμε πως μπορούμε να προσανατολιστούμε κοιτάζοντας το ιερό, το οποίο κοιτάζει προς την ανατολή έτσι όμοια χτισμένοι ήταν και οι παλαιοί ναοί οι οποίοι ήταν προσανατολισμένοι από την αρχή ως το πέρας του με τον τύπο ανατολής- δύσης
Ωστόσο μεγάλη επιρροή υπήρξε και στις μορφές ναών που είχαν οικοδομηθεί με κίονες, ψηφιδωτά και αλλά έργα τέχνης παρόμοια με αυτά οπού έκαναν την αισθητική της εκκλησιάς ακόμα πιο όμορφη
Εσωτερική αισθητική ναού
Παρ’ όλα αυτά πολύ σημαντικό είναι το γεγονός πως πολλοί χριστιανικοί ναοί κτιστήκαν πάνω σε αρχαίους ναούς ακόμα και ναοί που είναι ευρέως γνωστοί και πολλοί δεν γνωρίζουμε καν για αυτό το συμβάν! Ένα τέτοιο γεγονός αποτελεί και ο Πανάγιος Τάφος στα Ιεροσόλυμα, ο οποίος είναι κτισμένος μετά το πέρας των διωγμών των χριστιανών πάνω στον ναό της Αφροδίτης και πρόκειται για την πρώτη κατασκευή χριστιανικού ναού πάνω σε ειδωλολατρικό ιερό.
Πανάγιος Τάφος Ιεροσολύμων
Ολοκληρώνοντας καταλαβαίνουμε ότι οι αρχαίοι ναοί υπήρξαν προπύργια της οικοδόμησης των σημερινών ναών το χριστιανισμού και επηρέασαν αρκετά στην μετέπειτα πορεία του.