Η σύγχρονη λογοτεχνία για την κρίση Τιτίκα Δημητρούλια Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Λογοτεχνία και κρίση Κάποια ερωτήματα Λογοτεχνία και κρίση Κάποια ερωτήματα Ποια κρίση; Οικονομική, πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική; Ποια λογοτεχνία; Πεζογραφία, ποίηση, θέατρο; Διαφοροποίηση Πώς συνδέεται η κρίση με τη λογοτεχνία σε όλα τα επίπεδα (εκδοτικό πεδίο, θέση της λογοτεχνίας κ.λπ.); Διέρχεται η ίδια η λογοτεχνία κρίση;

Τι είναι λογοτεχνία Η λογοτεχνία είναι ανθρωπογνωσία + κοσμογνωσία μέσα από τον λόγο Κάθε εποχή ορίζει τη λογοτεχνία της -και την παραλογοτεχνία της Σύνθετος αναδρομικός βρόχος ανάμεσα στη λογοτεχνία, την κουλτούρα και την κοινωνία

Λογοτεχνία και κοινωνία Η κοινωνία αποτελεί ένα σύστημα ή, για την ακρίβεια, ένα πολυσύστημα, που περιλαμβάνει πολλά (πολύ)συστήματα (Itamar Even-Zohar) Ένα από αυτά είναι και η κουλτούρα Η λογοτεχνία αποτελεί ένα (πολύ)σύστημα της κουλτούρας, μαζί με την πολιτική τη θρησκεία, την τέχνη κ.ά.

Σχέσεις μεταξύ των (πολύ)συστημάτων Τα (πολυ)συστήματα σχετίζονται μεταξύ τους, αλλά όχι με τρόπο γραμμικό Οι εξελίξεις στο ένα σύστημα αποτυπώνονται και στα υπόλοιπα αλλά όχι ευθέως, άμεσα ούτε με τρόπο πάντα ευδιάκριτο

Τι σημαίνει πρακτικά αυτό και γιατί μας ενδιαφέρει Η λογοτεχνία δεν αποτυπώνει άμεσα τις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές Η λογοτεχνία συχνά προλέγει, σιωπά, σχολιάζει εκ των υστέρων, προλέγοντας και πάλι τις νέες εξελίξεις αλλά και συμπορεύεται με το παρόν

Το παράδειγμα της κρίσης Η οικονομική, πολιτική και κοινωνική κρίση είναι εδώ τέσσερα χρόνια τώρα (τουλάχιστον) Η «λογοτεχνία της κρίσης» μάλλον δεν είναι ακόμη με όρους έντασης(ποσότητα+ποιότητα) Αλλά «λογοτεχνία της κρίσης» γραφόταν πολύ πριν από την κρίση

Και μια διευκρίνιση Διαφορετική και η ανταπόκριση του κάθε γένους στην κρίση όπως θα δούμε Άλλο η πεζογραφία, που σταθερά θεωρείται πιο αναπαραστατική, άλλο το μυθιστόρημα και άλλο το διήγημα Άλλο η ποίηση και το θέατρο

Διαγνώσεις της κρίσης Με μία αρχαιοελληνική σημασία του: κρίσις ή τροπή νόσου Παροξυσμός της ασθένειας Η ασθένεια προϋπάρχει Σύγχρονη απλουστευτική κι ανούσια φιλολογία για την «κακή μεταπολίτευση»

Περί αναπαραστάσεων Αναπαράσταση και αντι-αναπαράσταση στη λογοτεχνία Διαβάζοντας κάτω από τις γραμμές: από τους τροβαδούρους στη νεοελληνική λογοτεχνία της δεκαετίας 1990-2000 Η ανάγνωση της λογοτεχνίας από τις άλλες επιστήμες: «Δυσπιστείτε προς τη φαντασία!»

Λογοτεχνικοποίηση των πρακτικών γραφής Η λογοτεχνία ως ιστορική κατασκευή και τάξη λόγου Η λογοτεχνία μιλά για το κοινωνικό πεδίο, τις συγκρούσεις και τις αντιφάσεις του όταν την αποδεχόμαστε ως λογοτεχνία, ως μηχανή λόγου

Διαβάζοντας μια πραγματικότητα Προλέγοντας μια άλλη

Διαβάζοντας μια πραγματικότητα Προλέγοντας μια άλλη

Η εποχή

Διονύσης Σαββόπουλος 1989 Πώς να μην κλέψει ο Κοσκωτάς αφού ένα όραμα κονόμας και ευζωίας και ανόδου ήταν το μέτρο ολονών μας Αν η ζωή είν’ αυτοσκοπός αν είναι ο βίος φιλοτομάρης πώς να μην είναι ο αρχηγός μας ένας μοιχός εβδομηντάρης;

Τιεν Αν Μεν

Το τείχος του Βερολίνου

Ανατροπές και αναζήτηση ταυτότητας Ένα πολιτικό, υπαρξιακό μυθιστόρημα που συζητά παράλληλα τη λογοτεχνία, την κατασκευή της, τη σχέση της με την πραγματικότητα Ο ήρωας, δικηγόρος, γράφει ένα μυθιστόρημα ενώ απευθύνει έναν πυρετώδη μονόλογο σε μια παιδική του αγαπημένη Οι ήρωές του μυθιστορήματός του είναι είδωλα των ηρώων του μυθιστορήματος στο οποίο ο ίδιος πρωταγωνιστεί

Μια δύσκολη μεταβατική εποχή Πολιτική διερώτηση για την κατάρρευση του σοσιαλισμού Την αμηχανία της αριστεράς Τα σκάνδαλα και τη διαφθορά Την νεοελληνική πολιτική συνθήκη όπως διαμορφώνεται στη μεταδιπολική παγκοσμιοποίηση Τη νεοελληνική ψυχολογία

Η εκδήλωση της νόσου, σε προχωρημένο ήδη στάδιο «Εμείς δεν είχαμε εμπειρίες· παιδιά της νομιμότητας, της καρέκλας, του γραφείου και του Πασόκ, είχα πιστέψει στο Πασόκ, σωστά το είχες καταλάβει και με ειρωνευόσουν, αλλά κι εσύ θυμήσου αυτά που μου ‘λεγες, σου τα ‘λεγαν κι εσένα, δεν πρέπει να χτυπάμε το Πασόκ, δικοί μας είναι αριστεροί, καλά παιδιά, της γενιάς του Πολυτεχνείου· πού ‘ν’ το το Πολυτεχνείο; […] καμιά φορά αναρωτιέμαι αν πράγματι υπήρξε…» σ.127

«Αν είχες τελειώσει κάποια σχολή της βόρειας Ιταλίας, την Αρχιτεκτονική ας πούμε, αν ήσουν άνεργος στα μίζερα εκείνα, τα νεοδημοκρατικά χρόνια της Δεξιάς, το Πασόκ, μόλις ανέβαινε στην εξουσία, θα μπορούσε σίγουρα να σε τακτοποιήσει, θα μπορούσε να σε στείλει διπλωματικό ακόλουθο στην Ουγγαρία ή τη Ρουμανία, με εκατόν τριάντα ή εκατόν σαράντα ή εκατόν πενήντα χιλιάδες μισθό το μήνα, συν το πλιάτσικο, εποχή που ο μισθός του απλού εργαζόμενου δεν ξεπερνούσε τις είκοσι χιλιάδες…» σ. 15

Ο βασανιστής της Μακρονήσου γίνεται Πασόκ «… ο Αντώνης Λύτρας που τα ‘δωσε όλα για τη δημοκρατία. Ακόμη και την ψυχή του για το Πασόκ. Ακόμη και χειροδίκησε για το Πασόκ. Να προσκυνούμε και να δοξάζουμε τον Παπανδρέου, τους φώναζε στο σωματείο. Αν φύγει και μας αφήσει, χαθήκαμε. Να προσευχόμαστε να μη μας φύγει.[…] Λίγο το ‘χετε να χτυπηθούν τα παλιά τζάκια, οι λάμιες; Λίγο το ‘χεις να ξεπαστρέψεις τις λάμιες που πίνουνε το αίμα του λαού; Με πετρέλαιο να τις κάψεις τις λερναίες ύδρες. Καλά τους κάνει η17η του Νοέμβρη.»

«Μόνο στην πιάτσα όλοι του αναγνωρίζουν ότι ξέρει να σκέφτεται, να εκτιμά τις περιστάσεις, είχε πολύ φιλοσοφήσει γενιά τη ζωή ο Αντώνης […] φάε, πιες, έλεγε, γάμησε, εγώ τις κλάψες δεν τις μπορώ, σήμερα όποιος έχει κουμάντο προκόβει, σήμερα όλοι έχουν τις καταθέσεις τους στο Ταμιευτήριο, και το παιδί σου το σπουδάζεις στη Ρουμανία, και την παραθαλάσσια την παράγκα τη στήνεις, λίγο κουμάντο μόνο αρκεί. Ο Λύτρας καταλάβαινε και από ανέμους, προς τα πού φυσάει κάθε φορά, πρώτος είχε προβλέψει την εκλογική νίκη του Πασόκ, πρώτος είχε χειροκροτήσει τον Παπαντρίκο και πρώτος πάλι κατάλαβε […], τέλειωσε η βασιλεία του Παπανδρέου…» σ. 63

Το βιβλίο και πέρα από αυτό Εις τὸν πάτο τῆς εἰκόνος πάντα ἡ Ἑλλάδα καὶ τὸ μέλλον της (Σολωμός) Ανάγκη αυτοσυνειδησίας στις νέες συνθήκες Ατομικός και συλλογικός αναστοχασμός Πέραν των ενδεχόμενων προθέσεων της Δούκα: το βιβλίο της αποτυπώνει και το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί ο μηχανισμός δημιουργίας συλλογικής ενοχής των Ελλήνων πολιτών στην κρίση

ΆΛΛΟ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΕΝΟΣ ΚΑΙ ΝΑ ΜΗΝ ΤΟ ΞΕΡΕΙΣ ΚΙ ΆΛΛΟ ΝΑ ΤΟ ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΕΙΣ ΌΤΙ ΣΕ ΚΟΥΚΟΥΛΩΝΕΙ ΣΙΓΑ ΣΙΓΑ ΚΑΙ ΑΔΙΟΡΑΤΑ Η ΛΑΒΑ ΣΟΥ σ. 234

Ό,τι επινοούμε είναι αληθινό Στο Εις τον πάτο της εικόνας, ο ήρωας παρακολουθεί με δέος τη ζωή να αναπαράγει το κείμενό του Αντίστοιχα, αρκετά κείμενα που εκδίδονται –ή γράφονται - λίγο πριν από την κρίση και στη διάρκειά της περιγράφουν σκηνές από ένα έργο προσεχώς

Μια ακόμη πιο πρώιμη καταγραφή Εγώ θέλω να είμαι η ζωή, θέλω να ζήσω, θα ’θελα να ζήσω, θα ’θελα να μπορούσα να ζήσω, θα ’μουν ευτυχισμένη τώρα αν ήθελα να ζήσω… όμως αυτή η χώρα δε μ’ αφήνει να το θέλω, δε μ’ αφήνει να είμαι η ζωή, να δίνω τη ζωή. […] κάθε θεσμός της κι ένα έμφραγμα, κάθε νόμος της και μια εμβολή, τα ήθη της μου ’χουν σμπαραλιάσει τα πνευμόνια, η ιστορία της με κάνει να τρέμω συνεχώς ολόκληρη σα να έχω προσβληθεί από την πάρκινσον, ο πολιτισμός της μ’ έχει ξεπατώσει, μ’ έχει ξεθεώσει, δεν πάει άλλο, η θέση της η γεωγραφική είναι το άσθμα μου, ολόκληρο το σχήμα της άλλοτε απλώνεται πάνω στο σώμα μου σα γιγαντιαίος έρπης ζωστήρ και με τρελαίνει… κι άλλοτε παίρνει τη μορφή τσουγκράνας και μπήγεται στα μάτια μου, τεράστιας βελόνας και μου τρυπάει το κρανίο, βράχου ολόκληρου που κρέμεται από την άκρη των μαλλιών μου και με παρασέρνει σε μια θάλασσα πικρών δακρύων… κι όλο νιώθω στον τράχηλό μου το ζυγό της κι όλο δένει τη γλώσσα μου το τραύλισμά της κι όλο μου φέρνει κρύα ρίγη η χυδαιότητά της… η προσήλωσή της στα φαντάσματά της, οι υπεκφυγές της, οι αντιγραφές της, ταφρακαρισμένα της μυαλά, τα πτώματά της, τα κιβούρια της, τα εγκλήματάτης…

Η κατοχή κράτησε πράγματι πολλούς αιώνες Η κατοχή κράτησε πράγματι πολλούς αιώνες. Όσο χρειαζόταν για να εξαφανιστεί το πραγματικό εκτόπισμα της χώρας και να συγχωνευτεί αυτή μες στο ευρύτατο κοσμοδιάγραμμα που κάλυπτε πια όλη την υδρόγειο – καθώς η γλώσσα έπαψε κάποια στιγμή, προσχεδιασμένα, να μιλιέται κι άρχισε να υπάρχει σαν κειμήλιο αποσταγμένων εποχών που η αξία του είναι ανάλογη μ’ εκείνη των έργων που γράφτηκαν σ’ αυτήν. (…)

Δημήτρης Δημητριάδης, Πεθαίνω σα χώρα, 1978

Δημοσθένης Κούρτοβικ, «Σημάδια από δαχτυλίδια», Οικοεγκλήματα, Κέδρος, 2008

Αλβανός συνοριοφύλακας συνομιλεί με Έλληνα λαθρομετανάστη στην Αλβανία «Είχα ξαναδεί τέτοιες φάτσες. Τότε που πήγαινα το μεσημέρι στον πατέρα μου φαγητό μαγειρεμένο από τη μάνα μου. Εκείνη η γκλαμουριάρικη τραχύτητα, εκείνο το πασαλίδικο τουπέ είχαν εξαφανιστεί, αλλά, όπως και τα φευγάτα δαχτυλίδια, είχαν αφήσει τη σφραγίδα τους ακόμη και στην τωρινή ταπεινή εικόνα του. Το μόνο που είχε σκορπίσει χωρίς ίχνη ήταν το χρήμα, από τότε που οι δικοί μας γύρισαν στην πατρίδα και οι δικοί τους είχαν ξεμάθει σε τέτοιες δουλειές.»

Ο Αλβανός συνοριοφύλακας που έχει μεγαλώσει στην Ελλάδα καλεί τον Έλληνα λαθρομετανάστη, που έχει έρθει να γίνει λαντζέρης, να φροντίζει το περιβόλι του. Και καταλαβαίνει τι δουλειά έκανε αυτός στο παρελθόν: «… θυμόμουν τι είχε τραβήξει ο πατέρας μου από τους Έλληνες εργολάβους, τότε που έσκαβε στους δρόμους και ακροβατούσε στα γιαπιά ολημερίς για ένα ξεροκόματο.»

Στο διήγημα του Κούρτοβικ, η καταστροφή είναι οικολογική, λείπει το νερό. Λίγο αργότερα, σε ένα διήγημα του Χρήστου Οικονόμου, η φυγή στη Βουλγαρία επιβάλλεται από την οικονομική κρίση. Η αντιστροφή των ρόλων παραμένει.

Έλληνες μετανάστες στην Αλβανία

Σέργιος Γκάκας, Στάχτες, Καστανιώτης, 2008 αστυνομικό μυθιστόρημα

Τα σχόλια δικά σας Μια ακροδεξιά οργάνωση με εγκληματική δράση (Μαύρο κύμα) Καίει ένα σπίτι και μαζί τους ενοίκους του Προκειμένου να πωληθεί το οικόπεδο και να κατασκευαστεί ένα εμπορικό και ψυχαγωγικό κέντρο Με εντολή αστυνομικού Συμφέροντα κατ’ επίφαση εργολάβου Στην πραγματικότητα της Εκκλησίας

Κυριάκος Μαργαρίτης, Λίγο πριν βγουν τα λιοντάρια, φίλησέ με, Ψυχογιός, 2013

Η άγρια ιστορία μιας γενιάς και μιας πόλης Μετανάστες, ναζιστές, αναρχικοί, ταραχές, εμμονές, έρωτες και θάνατοι Η δολοφονία μιας νεαρής νοσοκόμας από έναν μετανάστη Μια [απόπειρα] δολοφονίας που σαν να περιγράφει μια άλλη δολοφονία λίγους μήνες αργότερα, σε διαφορετικές συνθήκες φυσικά

Και πάλι τα σχόλια δικά σας Ο Γουόλε άκουσε τον αλλόκοτο ψίθυρο, ένιωσε την ανάσα του Κωνσταντίνου στο αυτί του, τον είχε αγκαλιάσει, του είχε χώσει το μαχαίρι στην κοιλιά, βαθιά στην κοιλιά, ο Γουόλε αισθάνθηκε ζεστό αίμα να μουσκεύει τα ρούχα, το δέρμα του, του φάνηκε ότι άκουσε ιστούς να σκίζονται, αναρωτήθηκε πόσο βαθιά είχε φτάσει η αιχμή, πόσο θανάσιμη ήταν η πληγή του. […] ο Γουόλε δεν καταλάβαινε τίποτα, έσφιξε το σώμα του άντρα στο δικό του, δεν είχε τίποτα άλλο να κρατήσει, τι ειρωνεία, έπρεπε να πιαστεί από το σώμα του φονιά του, οι κόρες των ματιών γύρισαν ανάποδα…

Κρίση της αναπαράστασης Ι Κρίση της αναπαράστασης Ι Η Μάρω Δούκα την περιγράφει ήδη από το 1990: όχι στο ερώτημα πώς γράφουμε αλλά στον τρόπο με τον οποίο γράφει Έκτοτε η γραφή της καθρεφτίζει συστηματικά τη διελκυστίνδα ανάμεσα στην ανάγκη μιας αφήγησης και στην αδυναμία της

Κρίση της αναπαράστασης ΙΙ Η λογοτεχνία της λεγόμενης «παρωδίας» την ίδια περίοδο Κατάργηση του συμβολικού Κατάργηση της αποστασιοποίησης και της αποξένωσης, μαζί και του αποαυτοματισμού Κατάργηση της σωτήριας «μετατόπισης» Ρόλος των νέων μέσων

Αίτημα για μια αναπαράσταση (και όχι μόνο στη λογοτεχνία) « που παύει να συγχέεται με την παρουσία και δεν επιβάλλεται, αλλά αντιτίθεται, συζητιέται, αντιπαρατίθεται». (Daniel Bougnoux)

Επιστροφή στο ρεαλισμό; Η αστυνομική λογοτεχνία Αλλά μιλά για την κρίση πολύ συστηματικά και υπό ποικίλες οπτικές γωνίες (η οπτική γωνία όμως είναι αυτή που μετράει) Μάρκαρης Μαρτινίδης Αποστολίδης Λύκαρης Δανέλλης Μπέκας κ.ά.

Η αστυνομική λογοτεχνία βασίζεται στο έγκλημα και την ευκταία εξιχνίασή του. Κοινή παραδοχή πολλών σύγχρονων αστυνομικών έργων, ρητή ή υπόρρητη, είναι ότι έχει συντελεστεί ένα έγκλημα, πέρα από τα επιμέρους εγκλήματα που αποτελούν τους άξονες της εκάστοτε πλοκής, και αναζητείται ο ένοχος: το έγκλημα είναι η κρίση και η κατάρρευση της νεοελληνικής κοινωνίας, σε όλα τα επίπεδα, η διάλυση της «ρημαγμένης πατρίδας», όπως διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του Παυλιώτη (Μυστική οργάνωση “Τετρακτύς”, Μεταίχμιο, 2013).

Το αίτημα της αφήγησης ως αίτημα για κάθαρση αριστοτελική διαπλοκή, διαφθορά, κλεπτοκρατία. πρώιμη και σύνολη διάβρωση των ηθών, μια συλλογική ευθύνη ή μια εγκληματική ευθύνη εστιασμένη, συχνά αναδρομικά, σε συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους. Υπερήρωες

Η επιλογή της δυστοπίας Ένα είδος χωρίς μεγάλη ιστορία, όπως και το αστυνομικό, στην Ελλάδα Μια στροφή προς την επιστημονική φαντασία, ήδη πριν από την κρίση (βλ. τη Φαντασιογραφία του Σπύρου Βρετού, Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις, 2008). Η δυστοπία ως απάντηση στην κρίση της αναπαράστασης (Διαφωτισμός-φανταστική λογοτεχνία)

Ιωάννα Μπουραζοπούλου, Η ενοχή της αθωότητας Μαρία Κουγιουμτζή, Κι αν δεν ξημερώσει; Νίκος Μάντης Άγρια Ακρόπολη Γιάννης Γρηγοράκης, Τέταρτος κόσμος

Ο Μπρεχτ, ο Μάρξ και η λογοτεχνία Η λογοτεχνία είναι θέμα και ιδεολογία μόνο; Λογοτεχνία και λογοτεχνικότητα Μπρεχτ: διάβασε Μαρξ για να κάνει τέχνη Κριτική του ρεαλισμού: ο ρεαλισμός δεν μπορεί παρά να είναι πολιτικός+φιλοσοφικός ρεαλισμός Ποιος ρεαλισμός για ποια πραγματικότητα; Επανεπίσκεψη ενός αιώνα: ρεαλισμός-μοντερνισμός-μεταμοντερνισμός (και όχι μόνο στην Ελλάδα)

Και η θέση της ποίησης Η κρίση οδήγησε σιωπή τους νέους ποιητές στη δεκαετία του 1990 Η κρίση και πάλι τους ενέπνευσε ήδη από τις αρχές του 2000 ένα λόγο βαθιά πολιτικό και προφανώς διαφορετικά αναπαραστικό (και μαζί μη αναπαραστατικό)

Κάποιοι νέοι ποιητές « Ακούστηκε κιόλας το τρομερό παράγγελμα Wstawać » Ακούστηκε κιόλας το τρομερό παράγγελμα Wstawać Φανήκαν κιόλας τα φαντάσματα εφόδου Τα εκτελεστικά αποσπάσματα, οι διατεταγμένοι δολοφόνοι Αρχίσαν κιόλας στα κρατητήρια τα βασανιστήρια Αρχίσανε στις φυλακές οι εκκαθαρίσεις Οι προγραφές και τα καταζητείται Βγήκανε κιόλας οι δοσίλογοι στους δρόμους Γεμίσανε τα σπίτια παρανόμους Ο φίλος που δεν πρόλαβες ν’ αποχαιρετήσεις Ο αδελφός που δεν πρόλαβες ν’ αγκαλιάσεις Η γυναίκα που δεν πρόλαβες να φιλήσεις Λεπτό το λεπτό γυρνάμε αιώνες πίσω Ζήσης Αϊναλής

Γιώργος Πρεβεδουράκης Είδα τις καλύτερες γενιές του μυαλού μου διαλυμένες απ’ τη φαιδρότερη Λογική υστερικές, γυμνές και χρεωμένες να σέρνονται σε βαλκάνιους δρόμους την αυγή γυρεύοντας τρόπους για να πληρωθεί μια αναγκαία δόση,   ρεμπέτες-άγγελοι που τσάκισαν τη ράχη τους μεταφέροντας πίτσες, φιλέτα ροφού σβησμένα σε σαμιώτικο, έπιπλα «κάν’ το μόνος σου» και είδη υγιεινής, που φτωχοί στήθηκαν καπνίζοντας μπροστά από υπερφυσικές οθόνες μ’ έναν τρόμο παράλυτο για τα βιογραφικά τους, που βρήκαν την κόμισσα Seroxat να σέρνεται ξημερώματα στην Ηπείρου συντροφιά με τον βαρόνο Tavor και τη μακρινή εξαδέλφη του ― αναιμική δεσποινίδα του ιδιωτικού παροράματος ―Xanax… Γιώργος Πρεβεδουράκης

Τέρμα η αμέριστη αφθονία Ήταν θέμα φόβου και όχι ηδονής· Η έλξη της απώλειας Και η μέθη της επανάκτησης Στρώστε Σημασία έχει να τραφούμε Απεγνωσμένες εποχές Κληρονομημένες αναπαραστάσεις Μας νίκησαν οι συνειρμοί μας Εκπρόθεσμοι και πάλι

Σας ευχαριστώ πολύ