Ρωμαϊκο πολιτευμα: ηγεμονια - αυτοκρατορια Από τον Αύγουστο στον Κωνσταντίνο

Χρονολογικό πλαίσιο Η περίοδος της αυτοκρατορίας διακρίνεται σε υποπεριόδους : O Αύγουστος το 27 π.Χ. ιδρύει την Ηγεμονία (Principatus) Ο Διοκλητιανός (284-305) μεταβάλλει το πολίτευμα σε Δεσποτεία Ο Κωνσταντίνος το 324 ιδρύει την Αυτοκρατορία, που θα αποτελέσει την βάση του βυζαντινού πολιτεύματος

Ο Οκτάβιος γίνεται Αύγουστος (27 π.Χ.-14 μ.Χ.) Ο Οκτάβιος γίνεται Αύγουστος (27 π.Χ.-14 μ.Χ.) Μετά τη νίκη του επί του Αντωνίου στο Άκτιο (31 π.Χ.) ο Οκτάβιος συγκεντρώνει βαθμιαία όλες τις εξουσίες στο πρόσωπό του Τον Ιανουάριο του 27 π.Χ. θέτει τις εξουσίες του στη διάθεση της Συγκλήτου Η Σύγκλητος τον παρακαλεί να παραμείνει στην εξουσία Έκτοτε ο Αύγουστος γίνεται ο αδιαμφισβήτητος ηγεμόνας (princeps)

Εξουσίες του Αυγούστου Από το 36 π.Χ., Δημαρχική εξουσία (tribunicia potestas) – ανανεώνεται κάθε χρόνο Από το 31 π.Χ., Υπατεία – ανανεώνεται κάθε χρόνο μέχρι το 23, οπότε την αρνείται – από το 19 π.Χ., δια βίου Υπατική εξουσία Από το 27 π.Χ., η Σύγκλητος του απονέμει απεριόριστο imperium για 10 χρόνια – ανανεώνεται μέχρι το θάνατό του Princeps -> Principatus (Ηγεμονία) Από το 27 π.Χ., η Σύγκλητος του αναγνωρίζει την αυθεντία (auctoritas) Η auctoritas είναι μια νέα μορφή εξουσίας που δημιουργείται ειδικά για τον Αύγουστο Από αυτήν απορρέει ο τίτλος του Augustus (= κάτοχος της αυθεντίας) Έτσι ο Αύγουστος γίνεται ο πρώτος μεταξύ ίσων (Primus inter pares) 27 π.Χ.: Imperator (=imperium) Caesar divi filius Augustus (=auctoritas)

Το πολίτευμα της Ηγεμονίας Οι διάδοχοι του Αυγούστου συνεχίζουν το ίδιο μοντέλο: Διατηρούν την επίφαση της Respublica Τα όργανα της Respublica παραμένουν: Σύγκλητος Άρχοντες Συνελεύσεις του ρωμαϊκού λαού Ο Ηγεμόνας/Αυτοκράτορας συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες Η αυτοκρατορική εξουσία θεμελιώνεται στην ιδεολογία της Respublica

Νομικά θεμέλια της αυτοκρατορικής εξουσίας Νομικά θεμέλια της αυτοκρατορικής εξουσίας Η αυτοκρατορική εξουσία θεμελιώνεται σε τρεις έννοιες: Imperium (ανώτατη εξουσία) Αuctoritas (αυθεντία) Δημαρχική εξουσία (tribunicia potestas)

Α. Το Imperium του αυτοκράτορα Εξουσία στρατιωτικής διοίκησης Εξουσία έκδοσης ηδίκτων, συνεπώς νομοθετική εξουσία Εξουσία απονομής της δικαιοσύνης – εξουσία καταναγκασμού: δικάζει ποινικές και αστικές υποθέσεις, πρωτόδικα και κατ’ έφεση, αυτοπροσώπως ή με τους πληρεξουσίους του Aπονεμόμενο στον αυτοκράτορα, τον καθιστά υπεράνω των άλλων αρχόντων Από αυτό παίρνει το όνομά του το καθεστώς της αυτοκρατορίας

Β. Η Auctoritas του αυτοκράτορα Απονέμεται για πρώτη φορά στον Αύγουστο Αποτελεί ένα είδος αυθεντίας Προσδίδει στις πράξεις του αυτοκράτορα ένα ανώτερο εξουσιαστικό κύρος. Αποτέλεσμα: βρίσκεται υπεράνω όλων των αρχόντων που έχουν ίδια εξουσία με αυτόν Μέσω αυτής οι δικαστικές αποφάσεις του αυτοκράτορα αποκτούν καθολική ισχύ νόμου Παρέχοντας την auctoritas σε πράξεις τρίτων, προσδίδει σ’ αυτές ανώτερη ισχύ: Εκλογή αρχόντων Γνωμοδοτήσεις νομομαθών

Γ. Η Δημαρχική εξουσία του αυτοκράτορα Έχει αποσυνδεθεί από το δημαρχικό αξίωμα: ο αυτοκράτορας δεν γίνεται δήμαρχος αλλά αποκτά την δημαρχική potestas (tribunicia potestas) Απονέμεται στον αυτοκράτορα από τη Σύγκλητο κάθε χρόνο Ουσιαστικές αστικές-πολιτικές εξουσίες, π.χ. δικαίωμα σύγκλησης Συγκλήτου Εγγυάται το ιερό και απαραβίαστο του προσώπου του Ως εξουσία δημιουργημένη για την προάσπιση των συμφερόντων των πληβείων, καθιστά τον αυτοκράτορα προστάτη του λαού και νομιμοποιεί κάθε ενέργεια που αποβλέπει στη «λαϊκή σωτηρία»

Princeps legibus solutus est Υπεράνω και των δικών του διατάξεων ! Η αρχή διατυπώνεται με αφορμή την έκδοση συγκλητικού δόγματος (senatus consultum) που ικανοποιούσε τις επιθυμίες του Αυγούστου Θα αποκτήσει μεγάλη απήχηση πολύ αργότερα, στους κύκλους των μοναρχιών της δυτικής Ευρώπης

Η αυτοκρατορική διοίκηση Βασίζεται σε τρεις τάξεις: Συγκλητική τάξη Περιουσία άνω του 1 εκατομμυρίου σηστερσίων Κληρονομικότητα: 3 γενιές (latus clavus) Ιππάδα τάξη Περιουσία άνω των 400.000 σηστερσίων Επιλογή από τον αυτοκράτορα, βάσει της αξίας και της ικανότητας υπηρεσίας στη διοίκηση Απελεύθεροι – δούλοι του Ηγεμόνα

Υπηρεσίες της αυτοκρατορικής διοίκησης Αυτοκρατορικό συμβούλιο: Το κεντρικό όργανο άσκησης όλων των εξουσιών Γραφεία του Ηγεμόνα (officia principis): A rationibus (Οικονομικών) A cognitionibus (Δικαιοσύνης) Ad epistulis (Διοικητική αλληλογραφία, δημόσια) A libellis (Απαντήσεις σε ιδιωτικά αιτήματα) Ειδικές υπηρεσίες, υπαγόμενες απευθείας στον ηγεμόνα: Δημόσιο Ταχυδρομείο Έπαρχος επισιτισμού Ρώμης Ασφάλεια Ηγεμόνα – πόλης: Έπαρχος Πραιτωρίου (ασφάλεια ηγεμόνα, ανώτατος στρατιωτικός διοικητής, δικαστής αντί του αυτοκράτορα) Έπαρχος Πόλεως (διατήρηση τάξης, δικαστική αρμοδιότητα Νυκτέπαρχος

Οι πηγεσ του δικαου επι αυτοκρατοριασ

1. Το πραιτορικό δίκαιο επί ηγεμονίας Τον 1ο αι. της ηγεμονίας οι πραίτορες εξακολουθούν να δικαιοδοτούν Το 120 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Αδριανός αναθέτει στον νομομαθή Salvus Iulianus την κωδικοποίηση του πραιτορικού ηδίκτου (edictum perpetuum) Έκτοτε το πραιτορικό δίκαιο παύει να ανανεώνεται και αποκρυσταλλώνεται Από τον 2ο αι. μ.Χ. η Έκτακτη Διαγνωστική Διαδικασία (cognitio extra ordinem) ανταγωνίζεται το σύστημα της πραιτορικής formula Δικαιοσύνη πλέον απονέμει ο αυτοκράτορας και εκπρόσωποί του

2. Συγκλητικά δόγματα Επί Res publica οι αποφάσεις της Συγκλήτου δεν έχουν ισχύ νόμου Επί Ηγεμονίας, η έκδοση συγκλητικών δογμάτων (Senatus consulta) γίνεται άφθονη, υποκαθιστώντας τη νομοθετική αρμοδιότητα των comitia Τον 2ο αι. μ.Χ. τα συγκλητικά δόγματα αποκτούν ισχύ νόμου Στην πραγματικότητα εκφράζουν την βούληση του αυτοκράτορα, ο οποίος τα προκαλεί

3. Αυτοκρατορικές διατάξεις (constitutiones principum) Με τη μεταβολή του πολιτεύματος, οι αυτοκρατορικές διατάξεις γίνονται η κύρια πηγή νομοθεσίας Η Lex de imperio εκχωρεί στον μονάρχη τη νομοθετική εξουσία Tα πρώτα αυτοκρατορικά ήδικτα: επί Αυγούστου Kαθίστανται προοδευτικά αποκλειστική πηγή δημιουργίας κανόνων δικαίου. Αντιστοιχούν στις leges της αυτοκρατορικής περιόδου, σύμφωνα με τους νομικούς του 2ου-3ου αι. μ.Χ. Η αυτοκρατορική βούληση έχει ισχύ νόμου: Quod Principi placuit, legis habet vigorem (Ουλπιανός, D. 1.4.1.pr.)

Είδη constitutiones Edicta (διατάγματα) : γενική εμβέλεια Decreta (αποφάσεις) : δικαστικές κρίσεις που λόγω της auctoritas έχουν ισχύ νομολογίας Rescripta («αντιγραφές»): γραπτές απαντήσεις σε αιτήματα ιδιωτών) Mandata (εντολές) διοικητικές οδηγίες σε άρχοντες και υπαλλήλους της αυτοκρατορικής διοίκησης

4. Το έργο των νομομαθών (ius ή iuris prudentia) Πρωτοεμφανίζονται τον 3ο αι. π.Χ. αλλά ακμάζουν τον 1ο και 2ο αι. μ.Χ. Προνόμιο των ιερατικών οικογενειών (Ποντίφηκες), π.χ. Aelii Paetii, Mucii Scaevola. Αργότερα και νέα πρόσωπα (π.χ. Κάτων) Μέσα 2ου αι. π.Χ.: συντάσσονται τα πρώτα νομικά έργα για το ius civile 1ος π.Χ. αι.: Quintus Mucius Scaevola, συντάσσει έργο σε 18 βιβλία για το ius civile, ασκεί μεγάλη επιρροή Μέθοδος: Περιπτωσιολογική – πρακτική μέθοδος. Χωρίς θεωρητική – συστηματική επεξεργασία του δικαίου Διευρύνουν το παραδοσιακό δίκαιο μέσω της διασταλτικής ερμηνείας –αναλογικής εφαρμογής παλαιών διατάξεων Ουλπιανός

Το έργο των νομομαθών Α. Θεωρητικά συγγράμματα Σχολιασμός του ius civile (π.χ. Δωδεκαδέλτου: Labeo, Gaius) Σχολιασμός του πραιτορικού ηδίκτου(ad edictum) Συζητήσεις υποθετικών περιπτώσεων με μαθητές (Quaestiones, disputationes) Διδακτικά εγχειρίδια και μονογραφίες: De officio proconsulis (Paulus), Institutiones (Gaius), Sententiae (Paulus), Enchiridion (Pomponius) Β. Γνωμοδοτική δραστηριότητα Responsa : γνωμοδοτήσεις σε νομικά ερωτήματα, αρχικά προφορικά, μετά εγγράφως (π.χ. Παπινιανού) Epistulae : παραπλήσιες, απαντήσεις προς πελάτες

Ius publice respondendi O Aύγουστος απένειμε σε ορισμένους νομικούς το προνόμιο (beneficium) να παρέχουν γνωμοδοτήσεις εξ ονόματός του Οι επόμενοι αυτοκράτορες διευρύνουν τον κύκλο των νομικών που έχουν το ius respondendi To κύρος του Αυτοκράτορα υποκαθιστά το κύρος του νομικού Γάιος (2ος αι. μ.Χ.): τα responsa των νομομαθών αποελούν πηγές του δικαίου, μαζί με τις leges, constitutiones principum, senatus consulta, edicta 30 νομικοί είναι γνωστό ότι είχαν το προνόμιο (επί συνόλου 60 γνωστών)

Το πρόβλημα της απόκλισης των γνωμοδοτήσεων Οι γνώμες των νομικών δεν είναι πάντα συγκλίνουσες Αδριανός: Ο νόμος της ομοφωνίας οι γνωμοδοτήσεις είναι δεσμευτικές για το δικαστή εφ’ όσον είναι ομόφωνες Άλλως, ο δικαστής κρίνει κατά συνείδηση Μ. Κωνσταντίνος (321 μ.Χ.): αρχικά ορίζει ότι τα σχόλια του Παύλου και του Ουλπιανού επί του έργου του Παπινιανού δεν έχουν δεσμευτική αξία, μετά αποκαθιστά το κύρος του Παύλου Θεοδόσιος Β’, Ουαλεντινιανός Γ’ (426 μ.Χ.) Αναφορικός Νόμος

Αναφορικός Νόμος (lex citationis) Διάταγμα των αυτοκρατόρων Βαλεντινιανού Νομικές «αυθεντίες»: αναγνωρίζεται το έργο του Παπινιανού, Παύλου, Γαϊου, Ουλπιανού, Μοδεστίνου Επιβεβαιώνεται το επιστημονικό κύρος των νομικών τους οποίους οι ως άνω αναφέρουν, όπως οι Scaevola, Sabinus, Iulianus, Marcellus, αν το έργο τους σώζεται σε χειρόγραφα Όταν υπάρχουν αντιφατικές γνώμες, υπερισχύει η γνώμη της πλειοψηφίας Σε περίπτωση ισοψηφίας, υπερισχύει η γνώμη του Παπινιανού, υποχωρεί όμως έναντι δύο άλλων

Δικαιοπλαστική δύναμη νομικής επιστήμης Oι ρωμαίοι νομικοί με το έργο τους θέτουν νέους κανόνες δικαίου, διευρύνοντας το ius civile και το πραιτορικό δίκαιο Διευρύνουν το πεδίο εφαρμογής διατάξεων του ισχύοντος δικαίου Οι νομικοί είναι μέλη της αριστοκρατίας Ουλπιανός: Η νομική επιστήμη είναι η γνώση των θείων και ανθρωπίνων πραγμάτων