ΠEΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Εισαγωγή στη μελέτη της σχέσης γλώσσας και νόησης Τί είναι γλώσσα και τί είναι νόηση; Καθορίζει η γλώσσα τις νοητικές δυνατότητες του ανθρώπου; Αντιλαμβανόμαστε και σκεφτόμαστε διαφορετικά ανάλογα με τη συγκεκριμένη γλώσσα που μιλάμε και τον τρόπο που τη χρησιμοποιούμε; Πιο αναλυτικά →

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΝΟΗΣΗΣ: Κομβικό πρόβλημα μαθήματος: πώς διαπλάθεται ο νους από τη γλώσσα (και όχι το αντίστροφο, δηλ. πώς η αντίληψη και η νόηση διαπλάθουν τη γλώσσα); Ιστορική αναδρομή στο πώς προσεγγίζεται ο γνωσιακός ρόλος της γλώσσας, δηλ. η εμπλοκή της σε διεργασίες αντίληψης, μνήμης, σκέψης κλπ. Εξελίξεις στη φιλοσοφία Εξελίξεις στην επιστήμη Επιμερισμός του ερωτήματος για το γνωσιακό ρόλο της γλώσσας (π.χ. η γλώσσα εν γένει ή κάθε συγκεκριμένη γλώσσα;)

ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΝΟΗΣΗ; Θεωρίες και περιγραφές της νόησης Θεωρίες και περιγραφές της γλώσσας ► Το πώς περιγράφουμε τη γλώσσα και τη νόηση καθορίζει τις θέσεις μας για τη σχέση τους και ειδικότερα το ρόλο σε αυτήν.

Γλώσσα και Νόηση φαινόμενα Όχι κατανάγκη ανεξάρτητα αλλά μάλλον διαπλεκόμενα, π.χ. γλωσσικά αρθρωμένη σκέψη η τομή τους Δυναμικές διεργασίες και όχι στατικά φαινόμενα, δηλ. η γλώσσα ως δραστηριότητα ομιλίας (π.χ. στα ελληνικά) και όχι ως ένα στατικό αναλλοίωτο αντικείμενο (π.χ. τα ελληνικά όπως τα φαντασιώνουμε σαν γλώσσα που δεν αλλάζει ποτέ) Πολύμορφα: Ποικίλες επιμέρους διεργασίες. Π.χ. Νόηση = αντίληψη, μνήμη, μάθηση, επίλυση προβλημάτων, συμπερασμοί κλπ.

3. ΜΕΣΟΛΑΒΕΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ; Πολύ διαφορετικές απαντήσεις ιστορικά: ΟΧΙ: Η γλώσσα δεν επηρεάζει κατά βάση τις νοητικές διεργασίες. Συνιστά μόνο αγωγό της σκέψης (π.χ. Τα κυρίαρχα ρεύματα της γνωσιακής επιστήμης). ΝΑΙ: Οι νοητικές ικανότητες του ανθρώπου οικοδομούνται διαμέσου της κοινωνικής του επαφής με άλλους (δηλαδή της κοινωνίας και του πολιτισμού), συνεπώς και της γλώσσας (π.χ. Κοινωνικές θεωρίες του νου όπως του Bυγκότσκι και της γλώσσας όπως του Xαλιντέυ). Η γλώσσα δεν εξυπηρετεί μόνο την επικοινωνία αλλά και τη σκέψη

Πιο συγκεκριμένα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν: Π.χ. Ποιός ο ρόλος της γλώσσας στην ανάπτυξη σκέψης στα παιδιά; Π.χ. Οι έννοιες αναπτύσσονται μέσω των λέξεων ή ανεξάρτητα από αυτές; Επιταχύνονται από μάθηση λέξεων; Ο ενδιάθετος λόγος (δηλ. ο σιωπηλός μονόλογος προς τον εαυτό μας) συνιστά ιδιαίτερο και ισχυρό είδος σκέψης; Πώς καθορίζεται η σκέψη από τεχνολογίες όπως η γραφή και το διαδίκτυο; Η γραφή αναδιαμόρφωσε τις ικανότητες σκέψης; Είναι ο σύγχρονος νους «καλωδιωμένος» με τις νέες τεχνολογίες και έχει συνεπώς σημαντικά αυξημένες δυνατότητες σκέψης;

Πόσο διαφέρει η σκέψη ανάλογα με τη γλωσσική της διατύπωση, μεταξύ άλλων το είδος του κειμένου; Καθίσταται π.χ. πιο αφηρημένη σε ορισμένα είδη λόγου όπως το αφήγημα έναντι της συνομιλίας, το επιστημονικό κείμενο έναντι οδηγιών χρήσης ενός προϊόντος; Ποια η ιδιοτυπία του επιστημονικού λόγου τον οποίον πρέπει να κατακτήσουν τα παιδιά μέσω του σχολείου; Πώς αναπτύχθηκε ιστορικά η ιδιαίτερη γλωσσική του οργάνωση και η πυκνότητα της αφαιρετικής του σκέψης; Τί δυσκολεύει την κατανόηση επιστημονικών κειμένων (ακόμη και των πιο απλών στο νηπιαγωγείο);

Τί συμβαίνει με τις ικανότητες σκέψης ατόμων με παθολογίες όπως οι κωφοί, οι αφασικοί, οι τυφλοί, οι νοητικά καθυστερημένοι; Σκέφτονται τα ζώα; Πόσο διαφορετικά σκέφτονται ίσως τα «εκπολιτισμένα» ζώα που έχουν αποκτήσει κάποιες ικανότητες γλωσσικής επικοινωνίας; H σκέψη σε μια νευματική γλώσσα διαφέρει από αυτή που διατυπώνεται σε μια προφορική γλώσσα; Τί αποκαλύπτουν για τις σκέψεις μας οι χειρονομίες που συνοδεύουν ασυναίσθητα την ομιλία; (μεταξύ άλλων ποιος ο ρόλος τους στη διδασκαλία;). Ευρήματα π.χ. ότι συμπληρώνουν τα λόγια με τρόπο χρήσιμο για μάθηση.8

Tί ρόλο διαδραματίζουν οι λέξεις για αριθμούς και η γραφή τους στην ανάπτυξη της μαθηματικής σκέψης ιστορικά και σε κάθε παιδί; (βλ. Bυγκότσκι και τον φιλόσοφο Λοκ για τη σημασία των λέξεων αλλά και της γραφής των αριθμών). Π.χ. Μπορούν να κατανοήσουν την αριθμητική πληθυσμοί χωρίς λέξεις για αριθμούς; Ενισχύεται η αναλογική σκέψη, ένα είδος αφηρημένης σκέψης, από τη γλώσσα; Πώς νοηματοδοτούμε τον κόσμο; Πώς τον αντιλαμβανόμαστε; Με βάση ποιες μονάδες σκέψης; Π.χ. ως πράγματα και γεγονότα;

και σκεφτόμαστε διαφορετικά ανάλογα με τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε 4. Γλωσσική και επικοινωνιακή σχετικότητα: Αντιλαμβανόμαστε διαφορετικά τον κόσμο και σκεφτόμαστε διαφορετικά ανάλογα με τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε και πώς τη χρησιμοποιούμε ακριβώς; Π.χ. Αντιλαμβανόμαστε διαφορετικά τα χρώματα; τα αντικείμενα; τα γεγονότα; το χρόνο; το χώρο ανάλογα με τη γλώσσα που συνηθίζουμε;

Περιγραφές γεγονότων κίνησης: (π.χ. ανεβαίνω, σκαρφαλώνω, φεύγω, γυρίζω) Διάφορες μελέτες δείχνουν διαφορές ανά γλώσσα: Π.χ. ελληνικά και αγγλικά Ομιλητές αγγλικής χρησιμοποιούν περισσότερα και πιο συχνά ρήματα που δηλώνουν τρόπο κίνησης, π.χ. run, walk, slither, slide, climb. Γενικότερα αναδεικνύουν δυναμικότητα φαινομένων. Oμιλητές ελληνικής χρησιμοποιούν περισσότερο και πιο συχνά ρήματα που δηλώνουν κατεύθυνση της κίνησης, π.χ. ανεβαίνω, προχωρώ, βγαίνω. Γενικότερα επεκτείνονται στο στατικό υπόβαθρο της κίνησης.

Σκέφτονται διαφορετικά οι άνθρωποι που συνηθίζουν να χρησιμοποιούν τη γλώσσα τους με διαφορετικό τρόπο; Π.χ. Στις εγγράμματες κοινωνίες με διαδεδομένο επιστημονικό λόγο από τις μη εγγράμματες όπου απουσιάζουν τα επιστημονικά κείμενα; Ανάλογα με τις συνήθειες επικοινωνίας κάθε κοινωνικής τάξης; (βλ. έρευνες με βάση το σκεπτικό του κοινωνιολόγου Bernstein για την επικοινωνία σε κάθε κοινωνικό στρώμα και τη σχέση της με την επικοινωνία στην εκπαίδευση, π.χ. συνομιλίες παιδιών προσχολικής ηλικίας διαφέρουν ανάλογα με την κοινωνική τάξη;