Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΤΗΤΑ …και η κυρίαρχη Νευροπολιτισμική Θεωρία του Ekman

Παραγνώριση της δαρβινικής θεωρίας μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα: Μεθοδολογικές αδυναμίες μελέτης Δαρβίνου Ιδεολογικές αντιστάσεις: Μπηχεβιορισμός – ρατσιστικές θεωρίες Περιβαλλοντιστές ανθρωπολόγοι

ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ Dickey & Knower (1941): ενδοπολιτισμική διευκόλυνση στην αναγνώριση των συγκινησιακών εκφράσεων του προσώπου Triandis & Lambert (1958): ενδοπολιτισμικές διαφορές ως προς το μορφωτικό επίπεδο και την έκθεση στον κινηματογράφο Cüceloglou (1970): η οικουμενικότητα των συγκινησιακών εκφράσεων του προσώπου δεν οφείλεται στην ύπαρξη τυποποιημένων φυσικών χαρακτηριστικών, αλλά σε οικουμενική τάση κατηγοριοποίησής τους σε κλίμακα δύο διαστάσεων: ευχαρίστηση-δυσαρέσκεια, χαλάρωση-διέγερση

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΣΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΩΝ Birdwhistell: Kinesics: οι εκφράσεις του προσώπου θεωρούνται κινητικά σημεία (kinemes), με αποκλειστικά δομική σημασία, ανάλογη της σημασίας που έχουν τα φωνήματα στη γλώσσα. Την πλήρη σημασία τους, ως κινητικά μορφήματα (kinemorphs), με σημασία ανάλογη των μορφημάτων της γλώσσας, την προσλαμβάνουν όταν συνδυάζονται με άλλες συστηματικές δομές συμπεριφοράς που προκύπτουν στις αλληλουχίες αλληλεπίδρασης Ύπαρξη διαπολιτισμικών και ενδοπολιτισμικών διαφορών στην έκφραση των συγκινήσεων, που οφείλονται σε διαφορετικά ερεθίσματα έκλυσης και συνεπώς στην ανάγκη να ανταλλαγούν διαφορετικά, πολιτισμικά καθορισμένα μηνύματα. Το χαμόγελο δεν αποτελεί μια μοναδική, φυσική μορφή έκφρασης, αλλά προσλαμβάνει διαφορετικές φυσικές μορφές και ποικίλες σημασίες και χρήσεις από τη μια κουλτούρα στην άλλη. Οι εκφράσεις του προσώπου -αλλά και άλλες φυσικές ή φυσιολογικές κινήσεις, όπως η στάση του σώματος, οι χειρονομίες, η προσωδία της φωνής - δεν είναι τίποτε άλλο από μη λεκτικούς όρους, συγκεκριμένοι για κάθε πολιτισμό

Η ΕΠΑΝΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ UNIVERSALS Ekman: Έρευνα σε 26 χώρες. Απόλυτη συμφωνία αναγνώρισης για χαρά, λύπη, θυμό. Μεγάλη συχνότητα αναγνώρισης για φόβο, έκπληξη, αηδία. Birdwhistell: Ομογενοποίηση των επικοινωνιακών σημάτων, λόγω της παγκόσμιας διάδοσης των επικοινωνιακών μέσων

Karl Heider (1969): Dani, Δυτική Νέα Γουϊνέα Ekman (1971): Fore-Νέα Γουϊνέα. Επιβεβαίωση των προηγούμενων ευρημάτων. Σύγχυση στην αναγνώριση μεταξύ φόβου και έκπληξης .

ΝΕΥΡΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Μόνο κατά το εξελικτικό παρελθόν οι συγκινησιακές εκφράσεις διέθεταν επικοινωνιακή λειτουργία. Μετά τη μορφολογική και νευρολογική τυποποίηση αδύνατη η αποτροπή ενεργοποίησης και αποστολής ώσεων στο προσωπικό νεύρο και αναπόδραστη η έκφραση των συγκινήσεων στο πρόσωπο. Αν και η μη λεκτική συμπεριφορά εμπλέκεται σε αλληλεπιδράσεις, οι συγκινησιακές εκφράσεις του προσώπου δεν έχουν την πρόθεση να επικοινωνήσουν και πολύ περισσότερο δεν είναι ανάλογες της λεκτικής συμπεριφοράς

ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ Αν λαμβάνω κάποιο μήνυμα, τότε κάποιος εκούσια έχει επιλέξει να το στείλει (καρδιακή προσβολή). Ότι γίνεται κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης αποτελεί σήμα (≠συμβολικές κινήσεις-κλείσιμο ματιού/σήματα ομιλίας-ανασήκωμα φρυδιών) Ύπαρξη έκφρασης, χωρίς συγκίνηση. Κανόνες Εκδήλωσης (Display Rules) Στηριζόμενος στα ευρήματα αυτά ο Ekman ενστερνίζεται την άποψη του Δαρβίνου ότι μόνο κατά το εξελικτικό παρελθόν οι συγκινησιακές εκφράσεις διέθεταν επικοινωνιακή λειτουργία. Μετά τη μορφολογική και νευρολογική τυποποίηση των συγκινησιακών αντιδράσεων είναι αδύνατη η αποτροπή ενεργοποίησης και αποστολής ώσεων στο προσωπικό νεύρο και αναπόδραστη η έκφραση των βασικών συγκινήσεων στο πρόσωπο. Υποστηρίζει δε ότι ο ισχυρισμός για την εκούσια φύση και την επικοινωνιακή λειτουργία των συγκινησιακών εκφράσεων στηρίζεται σε τρεις λανθασμένες πεποιθήσεις: Αν λαμβάνω κάποιο μήνυμα, τότε κάποιος εκούσια έχει επιλέξει να το στείλει. Όμως το πρόσωπο κάποιου που έχει πάθει καρδιακή προσβολή μας παρέχει πληροφορίες, χωρίς αυτό να γίνεται εκούσια Υπάρχουν εκφράσεις, χωρίς να συνοδεύονται απαραίτητα με τη βίωση της αντίστοιχης συγκίνησης. Ωστόσο, οι εκφράσεις δεν είναι αντανακλαστικά, ούτε όμως και λέξεις. Αν οι εκφράσεις των συγκινήσεων στο πρόσωπο ήταν εκούσιες δεν θα υπήρχε ανάγκη απόκρυψής τους, μέσω πολιτισμικών καθορισμένων κανόνων εκδήλωσης. Μας προτρέπει να αναλογιστούμε ότι η νικήτρια στα καλλιστεία συνήθως κλαίει αποφορτίζοντας την ένταση του ανταγωνισμού, ενώ οι υπόλοιπες διαγωνιζόμενες χαμογελούν αποκρύπτοντας την κοινωνικά κατακριτέα δυσαρέσκειά τους για την ανεπιτυχή έκβαση της προσπάθειάς τους. 3. Ότι γίνεται κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης αποτελεί σήμα και καθώς οι εκφράσεις εμφανίζονται παρουσία άλλων, δεν είναι συγκινησιακές αλλά σήματα επικοινωνίας. Όμως οι άνθρωποι έχουν συγκινησιακές εκφράσεις και όταν είναι μόνοι τους. Επίσης δεν αμφισβητείται ότι οι συγκινήσεις προκαλούνται από τις ενέργειες των άλλων και άρα προετοιμάζουν το άτομο να αντιμετωπίσει μια κατάσταση, διαπροσωπική, φυσική ή άλλη, σύμφωνα όμως πάντα με την εξελικτική και την προσωπική του ιστορία. Ο μόνος τρόπος που η κουλτούρα επενεργεί στην έκφραση των συγκινήσεων στο πρόσωπο κατά τον Ekman είναι η διαμόρφωση των κανόνων εκδήλωσής τους, προκειμένου να γίνει προσπάθεια τροποποίησης, καταστολής ή μίμησης ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο εμφάνισής τους. 8

ΝΕΥΡΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Εκούσιες κινήσεις που προσομοιώνουν εκφράσεις Ψεύτικες εκφράσεις (False expressions). Μας την υποδεικνύει η απουσία ενεργοποίησης των χαρακτηριστικών της έκφρασης μυών Αναφορικές εκφράσεις (Referential expressions). Όταν πραγματοποιούμε εκφράσεις με ενθύμηση κάποιου συγκινησιακού γεγονότος. Παραπλανητικές εκφράσεις (Mock expressions). Όταν το άτομο δείχνει την αντίθετη συγκίνηση από αυτή που βιώνει. Ενέργειες υποκριτικής συγκίνησης (ψυχανάλυση Krause): α. προσομοίωση συγκίνησης άλλου προσώπου με μίμηση και β. προσομοίωση συγκίνησης μέσω εμβίωσης της συγκίνησης του άλλου. Οι τελευταίες είναι πραγματικές εκφράσεις

Πληροφορίες που «επικοινωνούν» οι συγκινησιακές εκφράσεις Κάποιος την προσέβαλε/της επιτέθηκε (προγονικό συμβάν Ετοιμάζεται να επιτεθεί σε αυτό το άτομο (σχέδιο δράσης) Θυμάται την τελευταία φορά που κάποιος την προσέβαλε (ανάμνηση) Αισθάνεται μεγάλη ένταση (εσωτερική φυσική κατάσταση) Βράζει (μεταφορά) Πρόκειται να χτυπήσει κάποιον (τι πιθανότερα θα κάνει το άτομο Θέλει το άτομο που την προσέβαλε να σταματήσει να το κάνει (τι ο εκφραστής θέλει να κάνει ο παρατηρητής) Είναι θυμωμένη (όρος συγκίνησης)

ΝΕΥΡΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Ατομικές διαφορές Ιδιαιτερότητα (specifity):αδυναμία εμφάνισης όλων των εκφράσεων μιας οικογένειας (ευτυχίας-δυστυχίας) ή μιας συγκεκριμένης έκφρασης (π.χ. θυμός, αλλά όχι αηδία); Διαφοροποίηση της ουδούς (threshold) βίωσης της συγκίνησης Affect about affect: Αλλοίωση της γνήσιας έκφρασης από τη συγκίνηση που μας προκαλεί η βίωση της πρώτης συγκίνησης. Π.χ. νιώθω θυμωμένος, γιατί φοβήθηκα (Tomkins, McCarter, 1964).

ΝΕΥΡΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Έμφυτη νευρωνική δομή των εκφράσεων που διαφοροποιείται από τους Κανόνες Εκδήλωσης (Display rules) Βασικές συγκινησιακές εκφράσεις: χαρά, λύπη, φόβος, έκπληξη, θυμός, αηδία (περιφρόνηση-Ekman & Friesen, 1986). Ekman, Levenson & Friesen (1983): Facial Feedback Hypothesis (Υπόθεση Aνατροφοδότησης από το Πρόσωπο). Μέτρηση των αυτόνομων αντιδράσεων κατά την παραγωγή διαφόρων εκφράσεων στο πρόσωπο.

ΟΙ ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΑΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΩΣ ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΑΔΩΝ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗΣ Κάθε έκφραση που αναγνωρίζεται ως συγκινησιακή αποτελείται από έναν επαρκή και αναγκαίο αριθμό Μονάδων Ενεργοποίησης (Action Units) των μυών του προσώπου (Ekman & Friesen, 1978). Π.χ. Η έκφραση της χαράς: Η ιδέα ότι ερμηνεύουμε τις συγκινησιακές εκφράσεις του προσώπου με βάση τα πρωτογενή μορφολογικά τους χαρακτηριστικά, βρίσκει σε συμφωνία με την άποψη των Ekman & Friesen ότι κάθε συγκινησιακή έκφραση αναγνωρίζεται ως τέτοια λόγω της ενεργοποίησης διακριτών μονάδων μυών του προσώπου. Λόγου χάρη η έκφραση της χαράς εκφράζεται και αναγνωρίζεται ως τέτοια όταν εμφανίζεται ενεργοποίηση των μονάδων 6 και 12 και διακρίνεται από τις υπόλοιπες συγκινησιακές εκφράσεις λόγω της ταυτόχρονης ενεργοποίησης και των δύο αυτών μονάδων για τη συγκεκριμένη έκφραση και για καμία άλλη. Action Unit 6 = Χαμόγελο =Χαρά + Action Unit 12 13

Καθαρές φωτογραφίες των βασικών συγκινήσεων χαράς, λύπης, φόβου και έκπληξης, όπως διαμορφώθηκαν με το Facial Action Coding System των Ekman & Friesen (1978)

ΟΙ ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΑΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΥΡΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΕΚΜΑΝ Στην ψυχολογία η χρήση του όρου universals σπάνια χρησιμοποιείται για την εμφανή απλή ομοιότητα ανατομικών χαρακτηριστικών…αλλά για τον ισχυρισμό ύπαρξης βαθύτερων, αφηρημένων χαρακτηριστικών (Reber, A.S. Dictionary of Psychology) Αντιμετώπιση του εκφραστικού συστατικού της συγκίνησης ως αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της συγκίνησης (όπ.π.). Θα πρέπει ωστόσο να συμπληρώσουμε ότι στην ψυχολογία η χρήση του όρου universals, τα θεμελιώδη δηλαδή χαρακτηριστικά της ψυχολογικής διαμόρφωσης, του τρόπου σκέψης, δράσης και συγκίνησης που θεωρούνται κοινά μεταξύ των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τον παρατηρούμενο μεγάλο αριθμό διαφορετικών εκδηλώσεών τους, σπάνια χρησιμοποιείται για την εμφανή απλή ομοιότητα ανατομικών χαρακτηριστικών…αλλά για τον ισχυρισμό ύπαρξης βαθύτερων, αφηρημένων χαρακτηριστικών. Σε αντιστοιχία με την προηγούμενη παρατήρηση και ο Ekman αντιμετωπίζει τις συγκινησιακές εκφράσεις ως αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ίδιας της συγκίνησης. 15

ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΡΚΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΣΥΓΚΙΝΗΣΕΩΝ Διακριτή κατηγοριοποίηση: Διακριτά παγκόσμια σήματα: εκφράσεις προσώπου και προσωδία Ειδική κατά συγκίνηση φυσιολογία Διακριτή συγκινησιακή αντίδραση Καθολικά, διακριτά ως προς τη συγκίνηση, προγονικά συμβάντα (antecedent events). Εξελικτική προέλευση: Ύπαρξη αυτόματου μηχανισμού εκτίμησης Αυθόρμητη εμφάνιση Γρήγορη ενεργοποίηση Μικρή διάρκεια Παρουσία τους και σε άλλα πρωτεύοντα

ΑΥΤΟΜΑΤΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗΣ Δυο λειτουργικά διακριτοί, αλλά πιθανότατα φυσιολογικά κοινοί μηχανισμοί Η πρώτη συσκευή έχει τη μορφή μνήμης και αποθηκεύει πληροφόρηση για κατηγορίες ερεθίσματων που αναφέρονται σε προγονικά συμβάντα (antecedent events). Το δεύτερο σύστημα λαμβάνει αντιληπτική πληροφόρηση που συγκρίνει με το περιεχόμενο της «μνήμης» και καταλήγει σε τυποποιημένες γενικεύσεις για τη σημασία των αντιληπτικών χαρακτηριστικών. Δίνει ταχύτατες αντιδράσεις σε σημαντικά συμβάντα, πράγμα αδύνατον αν ήταν αναγκαίο να εκτιμηθεί όλη η δυνατή πληροφόρηση που εμπεριέχουν

Πρότυπα εδραιωμένης συμπεριφοράς ή μηχανισμός αποτύπωσης; Προγράμματα Εδραιωμένης Συμπεριφοράς: κλειστά γενετικά προγράμματα=ερέθισμα σήμα (π.χ. Φίδι) Αποτύπωση: ανοικτά γενετικά προγράμματα=μάθηση

Οι συγκινήσεις στο πλαίσιο της εξελικτικής ψυχολογίας

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ TOOBY & COSMIDES Ανθρώπινη Νοητική Αρχιτεκτονική Ο εγκέφαλος σχεδιάστηκε από την εξέλιξη για να χρησιμοποιεί πληροφορίες που εξάγονται από το περιβάλλον και το σώμα και να ρυθμίζει λειτουργικά τη συμπεριφορά και το σώμα μέσα στο περιβάλλον της εξελικτικής προσαρμοστικότητας: φύση και κοινωνική ζωή Multimodular: Μεγάλος αριθμός αρθρωτών προγραμμάτων επεξεργασίας πληροφοριών, λειτουργικά εξειδικευμένα για την επίλυση διαφορετικών προσαρμοστικών προβλημάτων Προτιμήσεις ή αποστροφή ή κανόνες για την εκτίμηση των συγκινήσεων από τις εκφράσεις του προσώπου- απέκτησαν μια ομάδα σχεδιαστικών χαρακτηριστικών έναντι κάποιων άλλων, επειδή τα διατηρημένα χαρακτηριστικά υπολόγιζαν καλύτερα τις λύσεις στα συγκεκριμένα προβλήματα επεξεργασίας πληροφοριών. EEA: Το στατιστικό σύνολο των εξελικτικών πιέσεων που είχε ως αποτέλεσμα τα γονίδια να ακολουθήσουν το σχεδιασμό μιας προσαρμογής με αύξηση της συχνότητάς τους, μέχρι να γίνουν τυπικά του είδους ή μόνιμα σταθερά. 20

Θεώρηση των συγκινήσεων μέσα από μια εξελικτική προοπτική Cognition: υποομάδα συστημάτων επεξεργασίας πληροφοριών. Αναφέρεται στην εκούσια, συνειδητή, το διανοητικό είδος σκέψης που κάποιος κάνει όταν π.χ. λύνει ένα μαθηματικό πρόβλημα ή παίζει σκάκι. Emotions: Ενδέχεται να επηρεάζουν προγράμματα συμπερασμού, αλλά δεν επηρεάζονται από αυτά. Μια συγκίνηση δεν είναι αναγώγιμη στα επιμέρους χαρακτηριστικά της –φυσιολογία, συμπεριφορά, συναισθηματική κατάσταση ή γνωστική εκτίμηση-, γιατί εμπεριέχει εξελικτικές οδηγίες για όλα αυτά. (Πρόγραμμα ανώτερης τάξης που συντονίζει τη λειτουργία προγραμμάτων κατώτερου επιπέδου). Διακριτό πρόγραμμα επεξεργασίας πληροφοριών για κάθε συγκίνηση

Παράγοντες της Συγκινησιακής Προσαρμογής Περιβάλλον (κατάσταση ή συνθήκη) Εξελικτικά επανεμφανιζόμενη (π.χ. αρπακτικό) Εγείρει προσαρμοστικό πρόβλημα (ύπνος ή φόβος) Έχει πλούσια και σταθερά επαναλαμβανόμενη δομή Ενδείξεις που σημαίνουν την παρουσία της κατάστασης Λάθος αντιμετώπιση=σημαντικό κόστος επιβίωσης Βιολογικοί μηχανισμοί Αλγόριθμοι εντοπισμού κατάστασης Αλγόριθμοι προσδιορισμού προτεραιότητας Ένα εσωτερικό επικοινωνιακό σύστημα Αλγόριθμοι που ρυθμίζουν το είδος της απάντησης σε κάθε συγκινησιακό σήμα

Προγράμματα που δραστηριοποιούν ή τροποποιούν οι Συγκινήσεις (φόβος) Μετακίνηση της ουδού ανιχνευτή σημάτων (ευαισθησία π.χ. σε ήχους που πριν δεν θα ακούγαμε) Αλλαγή της βαρύτητας των στόχων και κινήτρων. Απενεργοποίηση άλλων στόχων και αντίστοιχων υπολογιστικών υποσυστημάτων (π.χ. πείνα, δίψα, πόνος, ύπνος). Ο προγραμματισμός εντοπίζεται στο παρόν. Επαναπροσανατολισμός των προγραμμάτων συλλογής πληροφοριών (που είναι το μωρό μου, πού είναι αυτοί που μπορούν να με προστατεύσουν) Αλλαγή του εννοιολογικού πλαισίου («επικίνδυνη» βόλτα, «ασφαλής» ντουλάπα) Κατεύθυνση των μνημονικών διαδικασιών σε νέα έργα ανάσυρσης (που είναι το δέντρο που σκαρφάλωσα πριν;)

Προγράμματα που δραστηριοποιούν ή τροποποιούν οι Συγκινήσεις Αλλάζουν οι επικοινωνιακές επεξεργασίες (εκφράσεις προσώπου που σηματοδοτούν την κατάσταση και καλούν σε βοήθεια) Ενεργοποίηση εξειδικευμένου συστήματος συμπερασμού (π.χ. με είδε το λιοντάρι-ανίχνευση κατεύθυνσης του βλέμματος ή το λιοντάρι είναι πεινασμένο;-παρατήρηση συμπεριφοράς) Ενεργοποίηση εξειδικευμένου μηχανισμού μάθησης (όπως συμβαίνει π.χ. σε διαταραχές όπως η μετατραυματική διαταραχή άγχους) Φυσιολογικές αλλαγές (εξαρτώνται από το είδος της απειλής και την βέλτιστη συμπεριφορική επιλογή–fight or flight) Ενεργοποίηση κανόνων συμπεριφορικών αποφάσεων (fight-flight, ακινησία, αυτοάμυνα)

Η KΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ...

...ΚΑΙ Η ΠΡΟΝΟΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ MIT: KISMET