Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

Ερευνητική εργασία (2ου τετραμήνου) των μαθητών του τμήματος ΑΥ (Οικονομίας και Διοίκησης) του 1ου ΕΠΑ.Λ. Ζωγράφου Υπεύθυνη καθηγήτρια: Φωτεινή Μπιστόλα (ΠΕ02 Φιλόλογος) Εργάστηκαν οι μαθητές: Βουτσάι Μελέκ, Γλύκης Αδαμάντιος, Διακομής Ευάγγελος, Καλουμένου Δέσποινα, Κούρτι Ενέα, Λόλη Θεανώ, Λύτρας Παύλος, Μακρής Ιωάννης, Μενελάου Πέτρος, Μιχαηλίδου Σοφία, Μούτσκο Κωνσταντίνα, Ράκου Λεωνίδας, Σαχάι Μελισόν, Σούλη Αγγελική, Τσολάκης Γεώργιος, Χαράπι Αλμπάν.

Περίγραμμα εργασίας Οικογενειακή ζωή, Σχολείο, Ενδυμασία και μόδα, Διατροφή, Ψυχαγωγία, Μοναχισμός

Η οικογενειακή ζωή

Γάμος Στη βυζαντινή κοινωνία ο γάμος επιτρεπόταν: Κορίτσια: από την ηλικία των 12 ετών Αγόρια: από την ηλικία των 14 ετών Διαδικασία: α) Αρραβώνας, β) υπογραφή συμβολαίου, γ) προίκα νύφης, δ) δώρα γαμπρού και ε) γαμήλιο γλέντι Διαζύγιο :Το Κράτος επέτρεπε (συναινετικό) διαζύγιο ενώ η Εκκλησία είχε αντίθετη άποψη

Γάμος Ο γάμος στους χριστιανούς γίνεται ανάμεσα σε έναν άντρα και μια γυναίκα που έχουν φτάσει κατάλληλη ηλικία. Αυτή είναι για έναν άντρα τα δεκαπέντε και για μια γυναίκα τα δεκατρία χρόνια. Αν το επιθυμούν και οι δύο και οι γονείς τους συμφωνούν, ο γάμος γίνεται με έγγραφο είτε με το λόγο. Εκλογή νόμων, έτος 726

γυναίκα

Δικαιώματα: δεν ήταν τα ίδια για τα δύο φύλα Δικαιώματα: δεν ήταν τα ίδια για τα δύο φύλα ΓΥΝΑΙΚΕΣ: Είχαν περιορισμένα δικαιώματα Είχαν περιορισμένη συμμετοχή στα κοινά Όμως, κυριαρχούσαν συνήθως στην οικογενειακή ζωή Όφειλαν να σκεπάζουν το πρόσωπό τους όταν έβγαιναν έξω) Δεν μετείχαν σε δημόσιες τελετές Οι πλούσιες έπρεπε να συνοδεύονται από ένα δούλο (έξω) Μετά τον 11ο αι. Παρά τους περιορισμούς, μπορούσαν να λάβουν μέρος στα κοινά και είχαν πρόσβαση στην Παιδεία

Οικογενειακή ζωή (από πηγές) «Όταν η σύζυγος αγανακτεί Φροντίζω το σπίτι και κάνω όλες τις δουλειές [...] Φροντίζω τα παιδιά καλύτερα ην καλύτερη παραμάνα. Υφαίνω μόνη η ρόμπα που φορώ [...] Φτιάχνω τα πουκάμισα και τα παντελόνια [...] Πότε μου αγόρασες μια φούστα; Ποτέ δεν είδα από τα σου πασχαλιάτικο δώρο. Άντεξα έντεκα χρόνια στερήσεων και μιζέριας κοντά σου και δεν πήρα από σένα ούτε ένα ζευγάρι κάλτσες. Ποτέ δεν είχα μια μεταξωτή ρόμπα, ποτέ ένα δακτυλίδι, ποτέ ένα βραχιόλι.» Το απόσπασμα περιγράφει μια κατάσταση που συμβαίνει σε όλες τις εποχές, είναι δείγμα της παιγνιώδους διάθεσης των βυζαντινών και, ασφαλώς, δεν είναι αντιπροσωπευτικό των συζυγικών σχέσεων στην βυζαντινή κοινωνία. Πηγή: «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο», εκδόσεις Παπαδήμας. Οι γυναίκες στο Βυζάντιο διακρίνονταν στο εμπόριο των υφασμάτων.

Οικογενειακή ζωή

Ενδυμασία (1/3) Τα ρούχα που φορούσαν οι Βυζαντινοί τα έχουμε όλοι δει σε εικόνες και τοιχογραφίες αγίων στις  εκκλησίες. Βέβαια, οι περισσότερες από τις σκηνές αυτές  διηγούνται τη ζωή του Χριστού που έζησε πολύ πριν το Βυζάντιο. Όμως, αφενός τις ζωγράφισαν άνθρωποι της Βυζαντινής εποχής (άρα είναι φυσικό να ζωγραφίζουν φορεσιές της εποχής τους) και αφετέρου στα πρώτα βυζαντινά χρόνια οι ενδυμασίες δεν διέφεραν πολύ από αυτές των Ρωμαίων. Βλέπουμε λοιπόν στις εικόνες τους άντρες με χιτώνες, σαν φουστάνια φαρδιά, με μια ζώνη σφιχτά δεμένη στη μέση τους, που φτάνει σε άλλους μέχρι τα γόνατα και σε άλλους μέχρι κάτω στον αστράγαλο. Το μήκος του χιτώνα εξαρτιόταν συχνά από την ασχολία του κάθε ανθρώπου. Έτσι, για παράδειγμα ο άγιος Γεώργιοςς που είναι πολεμιστής φοράει κοντό χιτώνα κάτω από τον μεταλλικό θώρακά του. Κοντό, μονόχρωμο χιτώνα, δεμένο με ένα σκοινί στη μέση, φοράνε και άλλες φιγούρες στις εικόνες· είναι απλοί άνθρωποι, αγρότες, που κάνουν διάφορες εργασίες και χρειάζονται άνετα ρούχα για να έχουν ελευθερία κινήσεων. Αντίθετα, οι περισσότεροι άγιοι φοράνε, μακρύ χιτώνα (ποδήρη, δηλαδή μέχρι κάτω στα άκρα των ποδιών), όπως φορούσαν οι Βυζαντινοί στις γιορτές ή όσοι ανήκαν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις ή οι κληρικοί. Χιτώνες φοράνε και οι γυναίκες, αλλά πάντα μακριούς, με επίσης μακριά, φαρδιά μανίκια που καλύπτουν τελείως τα χέρια, μια και την εποχή εκείνη η γυναίκα έπρεπε να κρύβει το σώμα της, αλλιώς θα τη θεωρούσαν «ανήθικη». Πάνω από τον χιτώνα φοράνε άλλα πρόσθετα κομμάτια ύφασμα που είτε πέφτουν ελεύθερα επάνω τους, όπως είναι ο μανδύας που στηρίζεται στους ώμους και στερεώνεται μπροστά με μια καρφίτσα (πόρπη), είτε είναι σαν μακρύ γιλέκο, είτε σαν παλτό.  Οι γυναίκες ρίχνουν επάνω τους εσάρπες και μακριές μαντήλες που πάντα καλύπτουν και το κεφάλι τους. Πολύ λίγες γυναικείες μορφές είναι με γυμνό κεφάλι («ασκεπείς») και λυτά μαλλιά, όπως είναι η Μαρία η Μαγδαληνή.

Ενδυμασία (2/3) Η κατασκευή των ρούχων εκείνη την εποχή ήταν εξαιρετικά δύσκολη και χρονοβόρα. Οι άνθρωποι τα φτιάχνανε τελείως μόνοι τους, ξεκινώντας από το πιο στοιχειώδες, την ίδια την κλωστή, που έπρεπε να την επεξεργαστούν (αν ήταν μπαμπάκι, μαλλί ή μετάξι), να την βάψουν με χρώματα που βρίσκανε στη φύση, και να υφάνουν τα υφάσματα στον αργαλειό. Μετά τα έραβαν στο χέρι με μικρές βελονιές, μια και δεν υπήρχαν τότε μηχανές ραπτικής. Βέβαια, ο Αυτοκράτορας, τα μέλη της οικογένειάς του και όλοι όσοι ήτανε μαζί του στο παλάτι (οι αυλικοί, δηλαδή αυτοί που ζούσαν στην «αυλή» του), διέθεταν τις πιο εντυπωσιακές ενδυμασίες. Μάλιστα, η χρήση μιας βαφής με βαθύ κόκκινο (ή κάπως βιολετί) χρώμα  που ονομάζεται πορφύρα , και την έβγαζαν από ένα είδος κοχυλιού, πολύ σπάνιου, ήταν προνόμιο μόνο του βασιλιά. Η λέξη Πορφυρογέννητος χρησιμοποιούνταν για να δείξουν ότι κάποιος είναι απόγονος βασιλιάδων και μάλιστα λένε ότι όταν η αυτοκράτειρα ετοιμαζόταν να γεννήσει μεταφερόταν σε ένα ειδικό δωμάτιο του παλατιού που το ονόμαζαν Πορφύρα.

Ενδυμασία (3/3) Γενικά, όσο πιο μεγάλη κοινωνική θέση και χρήματα είχε κάποιος, τόσο πιο ωραίες φορεσιές διέθετε, με αποτέλεσμα η ενδυμασία στο Βυζάντιο να είναι διακριτικό σήμα της καταγωγής, του αξιώματος, της κοινωνικής τάξης, του επαγγέλματος και της ασχολίας του κάθε ανθρώπου. Τα χρώματα των ρούχων των Βυζαντινών ήταν ζωηρά, γαιώδη, μια και προέρχονταν από φυσικά υλικά, όπως: καφέ, ώχρα (κιτρινωπό – μουσταρδί), πράσινο, σταχτί. Το λευκό συμβόλιζε την αγνότητα, αλλά και τη σεμνότητα, συμβολισμός που έχει διατηρηθεί ως τις μέρες μας με το λευκό που φοράνε οι νύφες. Αντίθετα, το μαύρο ήταν χρώμα της στενοχώριας· το φορούσαν οι γυναίκες και οι άντρες όταν είχαν χάσει δικό τους αγαπημένο άνθρωπο, καθώς και οι κληρικοί και όσοι είχαν επιλέξει τον μοναχικό βίο (καλόγριες, καλόγεροι) επειδή πενθούσαν για τις αμαρτίες του κόσμου, αλλά και επειδή είχαν αφιερωθεί στον Θεό και είχαν απαρνηθεί τις χαρές των κοσμικών (αυτών που ζούσαν μέσα στον κόσμο, σε αντίθεση με αυτούς που είχαν αποτραβηχτεί). Βιβλιογραφία 1. Coulson M., Αποκαλύπτοντας τα ενδύματα: Η ένδυση ως θεολογία, 2002 2. Κεκεριοπούλου Α., Προσεγγίσεις της Ενδυμασίας στο πλαίσιο των μαθημάτων της Οικιακής Οικονομίας στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση 3. Κουκουλές, Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Αθήνα, 1948 4. ‘Τα εν οίκω...εν δήμω’, Ψηφίδες του Βυζαντίου 5. 4000 Years of Hellenic Costume, http://www.fhw.gr/exhibitions/hellenic_costume/index.html 6. Πορφύρα-Χρωστική, http://elwikipedia/wiki/πορφύρα-(χρωστική)

Η εμφάνιση των βυζαντινών γυναικών Οι βυζαντινές περιποιούνταν τον εαυτό τους και πρόσεχαν ιδιαίτερα την εμφάνισή τους. Φορούσαν μακριά πολύχρωμα μεταξωτά φορέματα, ζωσμένα με χάρη στη μέση, με ζώνη απλή ή χρυσοκέντητη. Οι νεότερες άφηναν τα μαλλιά τους μακριά «να πέφτουν στους ώμους σκιρτούν στον άνεμο». Οι μεγαλύτερες τα έπλεκαν και τα συγκρατούσαν με ελεφάντινα χτένια και χρυσές ή ασημένιες στέκες. Οι πιο πολλές στολίζονταν με χρυσά και αργυρά κοσμήματα κι έβαφαν τα φρύδια και τα μαλλιά τους με φυσικά χρώματα, που έφτιαναν μόνες τους. Και όλες σχεδόν χρησιμοποιούσαν αρώματα που παρασκεύαζαν από βότανα και άνθη. Πηγή: Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός Οι γυναίκες ασχολούνται με την κατασκευή υφασμάτων και κεντημάτων.

Το σχολείο

Τα παιδιά Η γέννηση Ευχάριστο γεγονός Το όνομα Το δικό τους και του πατέρα τους σε πτώση γενική Το επώνυμο και καθιερώθηκε αργότερα στις αριστοκρατικές οικογένειες Φροντίδα παιδιών Οικογένεια και κυρίως η μητέρα  ηθική και χριστιανική διαπαιδαγώγηση Υποστήριξη Ευνοούνταν από την νομοθεσία

Παιχνίδι και παιδιά Οι χώροι που έπαιζαν τα παιδιά, συνήθως τα αγόρια, ήταν οι αυλές και οι αλάνες. Αντίθετα, τα κορίτσια έμεναν κυρίως στο σπίτι και έπαιζαν με κέρινες, πήλινες ή γύψινες κούκλες, τα νινία ή πλαγγόνες. Ωστόσο, ο ποιητής των Ιουστινιάνειων χρόνων Αγαθίας, παριστάνει ένα κορίτσι να παραπονιέται, διότι τα αγόρια επιτρέπεται να παίζουν στους δρόμους, ενώ τα κορίτσια είναι αναγκασμένα να μένουν σπίτι και να ασχολούνται με ανιαρές δουλειές. Παιχνίδια: Το τσέρκι  ήταν μια κατασκευή για παιδιά, προσπαθούσαν να κυλήσουν έναν τροχό από ξύλο ή μέταλλο με τα χέρια ή χτυπώντας τον με ένα ξύλο. Κέρδιζε το παιδί που θα έφτανε πρώτο στο προκαθορισμένο σημείο Το σείστρο είναι το κλασσικό παιδικό παιχνίδι. Πρόκειται για πανάρχαιο κρουστό όργανο, από ξύλο, μέταλλο, πηλό ή συνδυασμό τους, με ποικίλο, διαπεραστικό και ακαθόριστο ήχο  Η σβούρα ή σβούρος, γυριστάρι, στρουφουλίδα ή συστριπάνι ήταν παιδικό παιχνίδι σε σχήμα κώνου Ομαδικό παιχνίδι ήταν η αμπάρα ή αμπάριζα ή αμπάρτζα

Βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα Το βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα, τόσο στη δομή όσο και στην οργάνωσή του, κληρονόμησε και συνέχισε την ελληνιστική παράδοση σχεδόν χωρίς διαφοροποιήσεις. Καθ' όλη τη μακρά διάρκεια του Βυζαντίου παρέμεινε περίπου το ίδιο, αναδεικνύοντας βέβαια η εκπαίδευση και τα τοπικά της χαρακτηριστικά. Αποτελείτο από τρεις κύκλους σπουδών: Την προπαιδεία ή ιερά γράμματα (στοιχειώδη εκπαίδευση), την οποία αναλάμβανε κυρίως η Εκκλησία διδάσκοντας από μικρή ηλικία στα παιδιά τα ιερά γράμματα κι έχοντας ως βάση τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση, έχοντας όμως σημαντικό ρόλο και στις άλλες βαθμίδες της εκπαίδευσης. Την εγκύκλιο παιδεία (μέση εκπαίδευση), για την οποία ενδιαφερόταν περισσότερο η Πολιτεία, αφού από εκεί θα έβγαιναν καταρτισμένα στελέχη για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης του κράτους. Την ανώτερη εκπαίδευση, για την οποία μεριμνούσαν και την ενίσχυαν οικονομικά η Εκκλησία και η Πολιτεία. Ο αυτοκράτορας είχε άμεσο έλεγχο των λειτουργιών του πανεπιστημίου τόσο όσον αφορά την υλικοτεχνική υποδομή όσο και τα θέματα προσωπικού και φοιτητών.

Η εκπαίδευση στα Βυζαντινά χρόνια Η εκπαίδευση στα Βυζαντινά χρόνια Χειρόγραφο της Ιλιάδας των αρχών του 6ου αιώνα με σκηνή μάχης Αχαιών και Τρώων. Ως αναγνωστικά χρησιμοποιούσαν τα Ομηρικά έπη και  κυρίως την Ιλιάδα

Η Στοιχειώδης Εκπαίδευση Η προπαιδεία αντιστοιχούσε στο σημερινό δημοτικό και διαρκούσε τρία ως τέσσερα χρόνια. Τα παιδιά συνήθως πήγαιναν στο σχολείο ανάμεσα στα έξι και τα οχτώ χρόνια . Παρακολουθούσαν το πρόγραμμα διδασκαλίας από το πρωί μέχρι το απόγευμα. Το Ψαλτήρι αποτελούσε βασικό βιβλίο διδασκαλίας. Διδάσκονταν Ανάγνωση, Γραφή, Γραμματική ή «το ελληνίζειν την γλώσσαν» και Αριθμητική από το Γραμματιστή, δηλαδή το δάσκαλο των πρώτων γραμμάτων, ο οποίος δε διέθετε αρκετά τυπικά προσόντα. Μαζί του τα παιδιά μάθαιναν να διαβάζουν συλλαβές και σιγά – σιγά κείμενα που θα έπρεπε να τα γράφουν ασφαλτί, δηλαδή χωρίς λάθη. Παροιμιώδης ήταν η αυστηρότητα του δασκάλου και οι ατέλειωτες επαναλήψεις και αποστηθίσεις (Mango C., 1988). Από τα χρόνια της αρχαιότητας έως και τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες επικρατούσε η μεγαλογράμματη γραφή: κεφαλαία γράμματα, χαραγμένα ή γραμμένα ξεχωριστά το ένα από το άλλο, χωρίς τόνους, πνεύματα και σημεία στίξης. Στα τέλη όμως του 8ου αιώνα εμφανίζεται η μικρογράμματη γραφή, η οποία χρειάζεται λιγότερο χώρο, κι έτσι τα βιβλία έγιναν μικρότερα και πιο ευκολοδιάβαστα. Εξέλιξη της μικρογράμματης γραφής αποτελεί η γραφή που χρησιμοποιούμε σήμερα. Στην αριθμητική μετρούσαν με τα δάχτυλά τους ή χρησιμοποιούσαν μικρές πέτρες, για να κάνουν τις τέσσερις πράξεις: επισώρευσιν (πρόσθεση), αφαίρεσιν, πολλαπλασιασμόν και επιμερισμόν (διαίρεση). Τα σχολικά προγράμματα και οι σχολικές μέθοδοι έμειναν αμετάβλητα σε ολόκληρη τη βυζαντινή περίοδο. Ως αίθουσες διδασκαλίας χρησίμευαν δωμάτια που βρίσκονταν κοντά σε ναούς, όπως επίσης και οικήματα κοντά σε μοναστήρια.

Εγκύκλιος Παιδεία Η εγκύκλιος παιδεία αντιστοιχούσε με το σημερινό γυμνάσιο και λύκειο. Παρείχετο κυρίως από ιδιωτικούς δασκάλους, οι οποίοι διατηρούσαν και σχολεία. Διαρκούσε τουλάχιστον τέσσερα χρόνια και χωριζόταν σε δύο κύκλους. (α) η γραμματική, η ρητορική και η φιλοσοφία – η τριττύς των μαθημάτων (β) η αριθμητική, η μουσική, η γεωμετρία και η αστρονομία: η τετρακτύς. Η εκπαιδευτική αυτή αντίληψη ανάγεται στην κλασική Ελλάδα, καθώς και τα επτά αυτά μαθήματα απαριθμούνται ως τα ενδιαφέροντα του σοφιστή Ιππία (τέλη 5ου π. Χ. αιώνα). Αλλά και ο Πλάτων στην Πολιτεία (βιβλίο VI 521), απαριθμεί τις τέσσερις επιστήμες της τετρακτύος. Δηλαδή, γράφει «η φρούρηση της Πόλεως γίνεται από εκείνους που έχουν εκπαιδευτεί πολύ καλά δια της μουσικής, αριθμητικής, γεωμετρίας και αστρονομίας» (Μιχαήλ Α., 1999).

Η Ανώτερη Εκπαίδευση Την ανώτερη εκπαίδευση την παρείχαν ρήτορες ή σοφιστές αλλά μόνο στις μεγάλες πόλεις. Ο ρήτορας ή σοφιστής κατείχε μια καθιερωμένη έδρα και διοριζόταν από την τοπική βουλή, απ’ όπου και αμειβόταν, ή εργαζόταν ιδιωτικά και ζούσε από τα δίδακτρα. Οι περισσότεροι σπουδαστές προέρχονταν από ευκατάστατες οικογένειες, αφού οι νέοι που επεδίωκαν να σπουδάσουν έπρεπε να ταξιδέψουν πολύ και να δαπανήσουν πολλά χρήματα γι’ αυτόν το σκοπό (Mango C., 1988). Ο κύκλος σπουδών στην ανώτερη εκπαίδευση διαρκούσε περίπου πέντε χρόνια. Η Πατριαρχική Σχολή και το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, το Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας και η ίδρυση τρίτου Πανεπιστημίου στην Κωνσταντινούπολη φανερώνουν ακόμη την πνευματική άνθηση του Βυζαντίου. Το «Πανδιδακτήριο» της Κωνσταντινούπολης ήταν το πρώτο κρατικό Πανεπιστήμιο. Το ίδρυσε το έτος 425, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ ο Μικρός. Στο Πανδιδακτήριο διδάσκονταν η φιλολογία, η ρητορική και το ρωμαϊκό δίκαιο, η γραμματική και η φιλοσοφία, όχι όμως και η Θεολογία, η οποία διδασκόταν στην Πατριαρχική Σχολή. Το Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας ήταν το πνευματικό ίδρυμα που πήρε το όνομά του από τα ανάκτορα της Μαγναύρας, όπου εγκαταστάθηκε. Σπουδαίες πνευματικές μορφές της εποχής συνδέθηκαν με το ίδρυμα αυτό, όπως ο Λέων ο μαθηματικός και φιλόσοφος, που διετέλεσε διευθυντής του, ο Πατριάρχης Φώτιος που -πιθανότατα- δίδαξε εκεί και ο Κωνσταντίνος Κύριλλος - απόστολος των Σλάβων.

Η μόρφωση των γυναικών στο Βυζάντιο Τα σχολεία στο Βυζάντιο δεν ήταν μεικτά, απαγορευόταν να φοιτούν μαζί αγόρια και κορίτσια. Κατά κανόνα τα κορίτσια δεν είχαν την ίδια εκπαίδευση με τα αγόρια, αφού σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς δεν υπήρχαν σχολεία γυναικών. Συνήθως όμως τα κορίτσια, όπως άλλωστε και τα αγόρια των πλουσίων οικογενειών, διδάσκονταν στο σπίτι, από ιδιωτικούς δασκάλους. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάνε σε Πανεπιστήμιο. Παρ’ όλες αυτές τις δυσκολίες, συναντούμε πολλές φωτισμένες γυναίκες με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια όπως: Η Υπατία (370-415 μ.Χ.) στην Αλεξάνδρεια, φαινόμενο μοναδικό πανεπιστήμονος γυναίκας, η Πουλχερία, η αδερφή του Θεοδοσίου Β΄, και η σύζυγός του Αθηναΐδα-Ευδοκία, κόρη του Αθηναίου φιλοσόφου Λεοντίου (Ε΄ αιώνος), η οποία είχε σπουδάσει όλες τις επιστήμες, έγραφε ποιήματα και έβγαζε λόγους, συνετέλεσε δε και στη σύνταξη των νόμων του, η ποιήτρια Κασσιανή (Θ΄ αιώνα), σπουδαία υμνωδός της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που η απάντησή της της κόστισε ένα θρόνο, η μεγάλη ιστορικός Άννα η Κομνηνή, συγγραφέας του ιστορικού έργου «Αλεξιάς», όπου περιγράφει την αρχή της βυζαντινής παρακμής και τη γένεση του νεότερου ελληνισμού, ενώ ταυτόχρονα καταδεικνύει τις βαθύτατες σχέσεις του ύστερου Βυζαντίου με την αρχαία ελληνική παράδοση. Ήταν ερασιτέχνης γιατρός που γνώριζε τόσα πολλά για την ιατρική, όσα κι ένας επαγγελματίας γιατρός. Υπήρχαν βέβαια και άλλες γυναίκες με επιστημονική κατάρτιση που εργάζονταν καταξιωμένες δίπλα στους άνδρες συναδέλφους τους.

Η κοινωνική πρόνοια-τα νοσοκομεία στο Βυζάντιο

Γιατροί και νοσοκομεία στο Βυζάντιο Η κοινωνική πολιτική στο Βυζάντιο ασκήθηκε από την Εκκλησία, την κοσμική εξουσία, τους ιδιώτες και τα μοναστήρια.  Από την οργάνωση των νοσοκομείων, το επίπεδο της ιατρικής και τη λειτουργία των κοινωφελών ιδρυμάτων, φαίνεται καθαρά ότι η οργανωμένη φιλανθρωπία - παρά τις αντιφάσεις της εποχής της - είχε ως κύρια φροντίδα την περίθαλψη των ασθενών, των πτωχών και γενικά των ατόμων με ειδικές ανάγκες, που δεν μπορούσαν, εξαιτίας της κατάστασής τους, να συντηρηθούν. Η βυζαντινή έννοια της φιλανθρωπίας ως πολιτική ιδιότητα κληρονομήθηκε από τον κόσμο της ελληνιστικής σκέψης. Οι γιατροί στο Βυζάντιο αμείβονταν για τις υπηρεσίες του είτε από τους ασθενείς τους, είτε - εάν υπηρετούσαν σε νοσοκομεία - από το κράτος, την κοινότητα ή το ευαγές ίδρυμα. Οι γιατροί των κοινοτήτων και ιδρυμάτων έπαιρναν χρηματική αμοιβή - ρόγα - καθώς και τρόφιμα. Επίσης, έπαιρναν φιλοδωρήματα από τους ασθενείς τους, που τα έλεγαν "αγάπες". Στο Τυπικό της Μονής του Παντοκράτορος, ο αυτοκράτωρ Ιωάννης Κομνηνός ορίζει με πολλές λεπτομέρειες τις αμοιβές, σε χρήματα και σε είδος, των γιατρών και του βοηθητικού προσωπικού των νοσοκομείων. Τη λαμπρή νοσοκομειακή παράδοση των Κομνηνών συνέχισαν αργότερα και οι Παλαιολόγοι.

Γνωστά Νοσοκομεία-Ιδρύματα Η Βασιλειάδα του Μεγάλου Βασιλείου, όπου υπήρχε πτωχοκομείο, νοσοκομείο, ορφανοτροφείο και ξενώνας για τους ταξιδιώτες. Σε ξεχωριστό οίκημα ήταν το λεπροκομείο και σε άλλο οίκημα μακριά από το προηγούμενο διδακτήριο για φτωχά και ορφανά παιδιά καθώς και εργαστήριο βιοτεχνίας για να μαθαίνουν τέχνες και επαγγέλματα. Πάρα πολλά άλλα ιδρύματα είναι γνωστά με το ονόματα των ιδρυτών τους π.χ. «Τα του Φλωρεντίου» (γηροκομείο που ιδρύθηκε από τον πατρίκιο Φλωρέντιο), «τα Ανθεμίου και Ισιδώρου» (γηροκομεία που ίδρυσαν οι αρχιτέκτονες της Αγίας Σοφίας), Το Κοσμίδιο συγκρότημα, στην εποχή του Ιουστινιανού, το οποίο περιελάμβανε μία εκκλησία, έναν ξενώνα και ένα βαλανείο (λουτρό - μπάνιο), με κατάλληλο προσωπικό. Η βυζαντινή μονή ήταν αφιερωμένη στους δύο ιατρούς Κοσμά και Δαμιανό, οι οποίοι θεράπευαν δια θαυμάτων και ονομάστηκαν « Άγιοι Ανάργυροι», γιατί δεν έπαιρναν αμοιβές για τις θεραπείες που προσέφεραν. Στην Κωνσταντινούπολη συναντούμε τον «Σαμψών τον ξενοδόχο», που ήταν ιατρός και ζούσε σε ένα φτωχικό σπίτι, το οποίο χρησιμοποιούσε σαν ιατρείο και κατάλυμα για τους φτωχούς. Σε αυτόν απευθύνθηκε κάποτε για να θεραπευθεί ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός, ο οποίος μετά τη θεραπεία του ικανοποίησε την επιθυμία του Σαμψών να κτίσει μεγαλοπρεπές νοσοκομείο σε κεντρικό σημείο της Κωνσταντινουπόλεως κοντά στην Αγία Σοφία. Σε αυτό το οποίο ανεδείχθη «περίδοξον ιατρείον», πήγαιναν ασθενείς για θεραπεία εκ «πολυειδών» νοσημάτων, ιδίως για οφθαλμικές παθήσεις. Ο ξενώνας  του Παντοκράτορος (το νοσοκομείο της Μονής του Παντοκράτορος)

Νοσοκομεία στο Βυζάντιο  Κάτοψη του ξενώνος της Μονής του Παντοκράτορος στη Βασιλεύουσα, σχέδιο του Α.Κ. Ορλάνδου

Η κατοικία

Η κατοικία στην πόλη ΕΥΚΑΤΑΣΤΑΤΟΙ: Τα σπίτια οικοδομούνταν γύρω από μια κεντρική αίθουσα που την χρησιμοποιούσαν για υποδοχή. Στο ισόγειο, τα σπίτια διέθεταν δωμάτιο με τζάκι, κουζίνα, πλυσταριό, λουτρό και ένα εικονοστάσιο ή παρεκκλήσι. Κολώνες πέτρινες ή ξύλινες στήριζαν τον επόμενο όροφο, όπου βρίσκονταν τα υπόλοιπα δωμάτια. ΦΤΩΧΟΙ: Ζούσαν σε άθλιες κατοικίες με ελάχιστες έως ανύπαρκτες ανέσεις.

Η κατοικία στο χωριό ΜΕΓΑΛΟΚΤΗΜΑΤΙΕΣ: ζούσαν στην επαρχία κι έμεναν μακριά από τα χωριά σε πολυτελείς επαύλεις με εσωτερικούς κήπους και στοές. ΕΥΚΑΤΑΣΤΑΤΟΙ: ζούσαν σε διώροφα σπίτια. Το ισόγειο χρησίμευε για κοτέτσι, στάβλος και αποθήκες, ενώ στον πάνω όροφο βρίσκονταν τα δωμάτια της οικογένειας. ΦΤΩΧΟΙ: Σε παρόμοιες τραγικές συνθήκες ζούσαν και οι χωρικοί. Τα σπίτια τους ήταν μικρά και αποτελούνταν από ένα μοναδικό στεγασμένο χώρο, που μερικές φορές ήταν διαιρεμένος σε δύο δωμάτια.

Εικόνες Κατοικίας Τοιχογραφία. Βέροια, Βυζαντινό Μουσείο, Αναπαράσταση βυζαντινού σπιτιού. (©Φωτογραφικό αρχείο της 11ης ΕΒΑ) Μικρογραφία σε χειρόγραφο.  Αναπαράσταση βυζαντινού σπιτιού. (©Σύνοψις Ιστοριών Ιωάννου Σκυλίτζη, Ισπανία, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη)

Η διατροφή

Τροφές και συνήθειες (1/2) Η ποικιλία αλλά και η ποιότητα της διατροφής στο Βυζάντιο εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή κάθε περιοχής, αλλά και από την οικονομική κατάσταση κάθε οικογένειας. Οι περισσότεροι Βυζαντινοί φαίνεται ότι έτρωγαν δύο φορές την ημέρα, το μεσημέρι και το βράδυ, χωρίς να απουσιάζουν οι αναφορές σε συμπληρωματικά γεύματα το πρωί και το απόγευμα.   Βασικά στοιχεία της καθημερινής διατροφής των Βυζαντινών ήταν το λάδι, οι ελιές και το ψωμί, που παρασκευάζονταν στο σπίτι αλλά και μαζικά και διακρίνονταν από μεγάλη ποικιλία στην ποιότητά τους. Ιδιαίτερα διαδεδομένη ήταν η καλλιέργεια του αμπελιού, γι’ αυτό ίσως το κρασί σπάνια έλειπε από το τραπέζι των Βυζαντινών. Ανάλογα με τη γεύση του το κρασί διακρινόταν σε παχύ, λεπτό, στυφό ή γλυκίζον.  Το κρέας δεν καταναλωνόταν με μεγάλη συχνότητα· ιδιαίτερα για τα κατώτερα στρώματα θα αποτελούσε πολυτέλεια. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα οικόσιτα ζώα εκτρέφονταν κυρίως για τα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα αυγά τους και όχι τόσο για το κρέας τους. Αντίθετα, η κατανάλωση ψαριού ήταν διαδεδομένη σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού και κυρίως στους κληρικούς και τα μοναστήρια. Τα μεγάλα και ακριβά ψάρια τα απολάμβαναν μόνο οι πλούσιοι, τα θαλασσινά όμως, όπως τσίροι, σαρδέλες, χταπόδια, καλαμάρια, σουπιές, και τα παστά ψάρια ήταν προσιτά σε όλους.

Τροφές και συνήθειες (2/2) Τα τυριά αποτελούσαν ένα ακόμα βασικό είδος διατροφής για τους Βυζαντινούς και παρουσίαζαν επίσης μεγάλη ποικιλία. Εκλεκτά τυριά θεωρούνταν το βλάχικο και το κρητικό και κακής ποιότητας το ασβεστότυρο. Τα λαχανικά και τα όσπρια υπήρξαν από τα σημαντικότερα συμπληρώματα των γευμάτων, αποτελώντας ταυτόχρονα κανονικά γεύματα για τους φτωχούς. Τα λαχανικά, που καλλιεργούνταν σε πολλά νοικοκυριά, καταναλώνονταν ωμά ή τουρσί. Μεγάλη κατανάλωση είχαν τα μαρούλια, τα λάχανα, το σπανάκι και τα κρεμμύδια, ενώ από όσπρια προτιμούσαν τα φασόλια, τις φακές, τα ρεβίθια και τα κουκιά. Όσον αφορά τα επιδόρπια φτιάχνονταν με κύριο συστατικό το μέλι και τους ξηρούς καρπούς, ενώ τον ίδιο ρόλο στο βυζαντινό τραπέζι είχαν τα φρούτα και ιδιαίτερα τα μήλα, τα αχλάδια, τα σύκα, τα μούσμουλα, τα κυδώνια, τα πεπόνια και τα σταφύλια. Αν και οι Βυζαντινοί έτρωγαν απλά, η χρήση καρυκευμάτων (αλάτι, πιπέρι, κανέλα, γαρίφαλο, ξίδι, σκόρδο) και αρωματικών (άνηθος, μάραθος, δεντρολίβανο, ρίγανη, κάπαρη) έδιναν γεύση στα φαγητά τους. Η πιο διαδεδομένη πάντως σάλτσα τους, ο γάρος, που παρασκευαζόταν από ψάρια και εντόσθια ψαριών, αλάτι και παλιό κρασί,  φαίνεται ότι αποτελούσε το κύριο μέσο για να νοστιμίσουν όλων των ειδών τα φαγητά.

Η διατροφή σε … εικόνες Σκεύη που αφορούν για την διατροφή Σκεύη που αφορούν για την διατροφή Βυζαντινοί γευματίζουν. Μικρογραφία χειρογράφου.

Ο μοναχισμός

. ΜΕΓΑΛΑ ΜΟΝΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ Ο μοναχισμός ΟΡΙΣΜΟΣ Αναχώρηση σε κάποια έρημο ή κάποιο ακατοίκητο μέρος μακριά από τους άλλους ανθρώπους και τα εγκόσμια. ΟΝΟΜΑΣΙΑ Μοναχοί, αναχωρητές, ερημίτες ή ασκητές, αφού υπέβαλλαν το σώμα τους σε δοκιμασίες, όπως νηστεία, συνεχή προσευχή, αϋπνία. 4ος αι. ΜΟΡΦΕΣ Αίγυπτος, μοναχικό κίνημα. Μορφές μοναχικού κινήματος: α) μοναχική (πρότυπο: Άγιος Αντώνιος) β) κοινοβιακή (ιδρυτής: Παχώμιος) ΕΞΑΠΛΩΣΗ Στην Εγγύς Ανατολή και σε όλο το χριστιανικό κόσμο, προσαρμοζόμενος στις τοπικές συνθήκες ΙΔΡΥΣΗ Ο κοινοβιακός μοναχισμός οργανώθηκε καλύτερα με την ίδρυση μοναστηριών. ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ Ο κοινοβιακός μοναχισμός οργανώθηκε καλύτερα με την ίδρυση μοναστηριών.Ο επικεφαλής του μοναστηριού  υπεύθυνος για την τήρηση των κανόνων, τους οποίους οι μοναχοί πρέπει να τηρούν με μεγάλη ευλάβεια. ΜΕΓΑΛΗ ΑΚΜΗ( 9ος αι.) Μετά την αναστήλωση των εικόνων, οπότε αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των μοναστηριών . ΜΕΓΑΛΑ ΜΟΝΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ Όλυμπος Βιθυνίας, Καππαδοκία, Άγιο Όρος: 9ος αι. -μοναχική κοινότητα  μοναστική πολιτεία και χάρη στα προνόμια που παραχώρησαν ο Βασίλειος Α', ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Ιωάννης Τζιμισκής και άλλοι βυζαντινοί αυτοκράτορες.

Πηγές Ο όσιος Συμεών ο Στυλίτης. Μικρογραφία από Ευαγγελιστάριο της Μονής Διονυσίου, Άγιο Όρος. Υπήρχαν μοναχοί που περνούσαν χρόνια στην κορυφή μιας κολόνας (στυλίτες), άλλοι προσεύχονταν με τα χέρια σηκωμένα ψηλά παρακολουθώντας τον ήλιο από την ανατολή μέχρι τη δύση και άλλοι έκλαιγαν συνεχώς καθώς προσεύχονταν.

Καππαδοκία