ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Η σπουδαιότητα της γραφικής «προπόνησης» Η γραφική «προπόνηση» εξελίσσεται σε 4 επίπεδα: Εικονικό ιχνογράφημα Εκφράζει μια περισσότερο ή λιγότερο επιτυχημένη προσπάθεια του παιδιού να αναπαραστήσει μια νοητική εικόνα (π.χ. του σπιτιού ή της μαμάς ή ενός παιχνιδιού κτλ) Είναι ελεύθερο- εξαρτάται από τη συναισθηματική προδιάθεση του παιδιού, γιατί μέσα από αυτό επιτελείται η λειτουργία της έκφρασης Η προσωπική έκφραση αποτελεί ένδειξη της προσωπικότητας δίνει μια απόχρωση προσωπική στα ιχνογραφήματα των παιδιών Ενθάρρυνση όλων των παιδιών να παράγουν ποικίλες μορφές στα ιχνογραφήματά τους, ώστε να εμπλουτίσουν τις γραφικές τους ικανότητες

παρακολουθεί τις αυθόρμητες γραφικές παραγωγές των παιδιών 2. Τα γραφικά παιχνίδια Πρόκειται για ελεύθερα ή ημικατευθυνόμενα γραφικά παιχνίδια που βασίζονται σε μια οδηγία της/του νηπιαγωγού, η οποία όμως επιδέχεται ποικίλες ατομικές επιλύσεις Η/Ο νηπιαγωγός : παρέχει τα υλικά παρακολουθεί τις αυθόρμητες γραφικές παραγωγές των παιδιών τα ενθαρρύνει να τις αναπαράγουν πολλές φορές εκούσια επιδιώκει, μέσω της επανάληψης, μια κανονικότητα στην κίνηση αρχικά- γεγονός που θα συντελέσει και στη γραφική ομοιότητα και κανονικότητα

3. Γραφικές ασκήσεις Υπακούουν σε συγκεκριμένους διδακτικούς στόχους, για να επιτύχουν: συστηματοποίηση της κίνησης συγκεκριμένο προσανατολισμό συγκεκριμένο χώρο ρυθμικό και επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα στο γραφισμό Κατευθυνόμενα κινητικά παιχνίδια που ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες οδηγίες

4. Η συστηματική εκμάθηση της γραφής Κωδικοποιημένη δραστηριότητα- κατευθυνόμενες ενέργειες –εκμάθηση συγκεκριμένου κώδικα Μέσα από τη γραφική εξάσκηση το παιδί οδηγείται σταδιακά: Από τα όρια της ελευθερίας (ιχνογράφημα) στην πιστή εφαρμογή των κανόνων (εκμάθηση της γραφής) Από τη χρήση ενός τυχαίου προσωπικού εικονικού κώδικα στη χρήση ενός κοινωνικά αποδεκτού (αλφάβητο) Από την άναρχη χρήση του χώρου του χαρτιού στη δομημένη και ξεκάθαρα προσανατολισμένη χρήση του Από την τυχαία κίνηση όλου του σώματος στην οργανωμένη και σταδιακά ελαχιστοποιημένη κίνηση μόνο του καρπού και της παλάμης

Προσωπικοί ρυθμοί μάθησης στη γραφή Η συνθετότητα που παρουσιάζει η γραφή ως κίνηση προϋποθέτει αρχικά μια φυσιολογική ωρίμανση ολόκληρου του σώματος του παιδιού, αλλά και συγκεκριμένων μελών του, ώστε να μπορέσει να εκτελέσει τις κατάλληλες κινήσεις Η αντιγραφή δεν μπορεί να θεωρηθεί ως γραφική άσκηση σε ανθρώπους που δεν έχουν κατακτήσει το συγκεκριμένο γραφικό κώδικα Το να πυροδοτήσουμε τα στάδια ανάπτυξης του παιδιού θέτοντάς το νωρίτερα σε μια άχαρη αντιγραφή διαφόρων γραφισμών μπορεί να έχει απρόβλεπτες συνέπειες στη γενικότερη σχολική του επίδοση Η πλειονότητα των παιδιών κάτω από 6 ετών δεν μπορεί να αντιμετωπίσει εύκολα μια συστηματική εκμάθηση της γραφής Ανάπτυξη εσωτερικών κινήτρων στα παιδιά αυτής της ηλικίας και βοήθεια να κατακτήσουν με συστηματικό τρόπο τις βασικές προαπαιτούμενες ικανότητες

Προσωπικοί ρυθμοί μάθησης στη γραφή Γραφή μπορεί να υπάρξει από τη στιγμή που κάποιος γνωρίζει το γραφικό κώδικα, τον έχει εσωτερικεύσει και έχει φτάσει στον αυτοματισμό της κίνησης, δηλαδή: χειρίζεται με ευκολία τα γραφικά εργαλεία ελέγχει το σώμα του και τα επιμέρους μέλη που συμμετέχουν γνωρίζει την κατεύθυνση των διαδρομών των γραμμάτων τα γράφει με ευκολία Για να γίνει αυτό, θα πρέπει κάθε παιδί να έχει διάθεση-επιθυμία να μάθει να γράφει- επιδεκτικότητα Αυτή είναι η καλύτερη στιγμή για αξιοποιήσουμε το δυναμικό του χωρίς πίεση

Προσωπικοί ρυθμοί μάθησης στη γραφή Αναγκαίο να έχει το παιδί θετική στάση για τη γραφή Κάθε προηγούμενο στάδιο θα πρέπει να έχει κατακτηθεί Κάθε νέο ερέθισμα να ανταποκρίνεται στις δυνατότητές του και σ’ αυτό που είναι ικανό να αφομοιώσει Τα στάδια και οι ρυθμοί ανάπτυξης του παιδιού αντιμετωπίζονται με σεβασμό Το παιδί μαθαίνει να γράφει χωρίς υπερβολική προσπάθεια και μάλιστα χωρίς καν το ίδιο να το συνειδητοποιεί «Ο πιο μεγάλος, ο πιο σημαντικός παιδαγωγικός κανόνας δεν είναι να κερδίσουμε χρόνο, αλλά το να χάσουμε χρόνο» (Rousseau)

Συνδυασμός των ελεύθερων δραστηριοτήτων, που αφήνουν ελεύθερο το παιδί να αναλάβει πρωτοβουλίες, και των οργανωμένων, οι οποίες περιορίζουν κατά κάποιο τρόπο το πεδίο δράσης του, αλλά ταυτόχρονα το βοηθούν να προσαρμοστεί στους αναπόφευκτους περιορισμούς που θέτει η γραφή ως κώδικας Η εκμάθηση της γραφής πραγματοποιείται μόνο με κατευθυνόμενες ενέργειες από το δάσκαλο και απαιτεί από το παιδί πιστή υπακοή στους κανόνες

Λειτουργίες και δεξιότητες απαραίτητες για τη γραφή «Η ψυχοκινητική ωρίμανση είναι σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της γραφής, διότι το παιδί βιώνει και κατακτά μέσω του σώματός του στο φυσικό χώρο βασικές έννοιες προτού χρειαστεί να τις χρησιμοποιήσει νοητικά, με σταδιακή μείωση της συμμετοχής του σώματος στην κίνηση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στη γραφή αντικατοπτρίζεται το επίπεδο της ψυχοκινητικής ανάπτυξης του παιδιού» (Κακανά & Τσολάκη, 1999)

Λειτουργίες και δεξιότητες απαραίτητες για τη γραφή Η συμβολική λειτουργία Η γραφή είναι κώδικας έκφρασης σκέψεων Για να καταλάβει το παιδί τη σχέση προφορικού και γραπτού λόγου πρέπει πρώτα απ’ όλα να έχει αναπτυχθεί η λειτουργία αυτή Ενδείξεις ότι έχει αναπτυχθεί η συμβολική λειτουργία και είναι ώριμο να αρχίσει τη γραφική εκπαίδευση «Θέλω να κάνω ένα σπίτι» Όταν ονομάζει αυτό που σχεδίασε

Το γνωστικό σχήμα του σώματος Ο προφορικός λόγος Μιλάμε πολύ με τα παιδιά, κάνουμε πολλές γλωσσικές ασκήσεις, γλωσσοδέτες, διαβάζουμε παραμύθια, ποιήματα, βοηθώντας έτσι και εκείνα που έχουν κάποιο γλωσσικό πρόβλημα Το γνωστικό σχήμα του σώματος Το παιδί δεν μπορεί να προχωρήσει στην ανακάλυψη της γραφής αν δεν αποκτήσει την εικόνα του σώματός του. Αυτό σημαίνει: να γνωρίζει καλά το σώμα του και να το χρησιμοποιεί να γνωρίζει τα μέλη του να τα έχει εντάξει στο σύνολο του σώματός του να ελέγχει την κίνησή τους

Η αμφιπλευρικότητα Η λεπτή κινητικότητα Η αντίληψη του χώρου Η κατάκτησή της συμβάλλει στη συνειδητοποίηση των δύο πλευρών του σώματος και στην υπεροχή της μιας από αυτές Η λεπτή κινητικότητα Προϊόν των λεπτομερειακών κινήσεων και αποτελεί προϋπόθεση για τη γραφή Η αντίληψη του χώρου Αφορά την κατανόηση των χωρικών εννοιών αλλά και την αντίληψη της θέσης που κατέχει το σώμα του και τα άλλα αντικείμενα σε αυτόν Η αντίληψη του χρόνου Αναφέρεται στη συνειδητοποίηση του χρόνου και διαδοχής των γεγονότων- η κατανόησή του γίνεται μέσα από το ρυθμό – αποκτούν ταυτόχρονα ρυθμό στην κίνησή τους

Μαθησιακές εμπειρίες γραφής παιδιών προσχολικής ηλικίας (Ελένη Μοσχοβάκη & Δέσποινα Παπούδη, 2010) Στο Γραφή και Γραφές στον 21ο αιώνα: Η πρόκληση για την εκπαίδευση (www.reena.ws/praktika2009.pdf) Πώς είναι ο περιβάλλων έντυπος λόγος στα νηπιαγωγεία της Χίου Τι είδους μαθησιακές εμπειρίες γραφής βιώνουν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας κατά τη διάρκεια των οργανωμένων και των αυθόρμητων δραστηριοτήτων Ποιες είναι οι αντιλήψεις των νηπιαγωγών για τις δεξιότητες που θεωρούν σημαντικές για την ανάπτυξη της γραφής στα παιδιά προσχολικής ηλικίας

Συμμετέχοντες 21 δημόσια νηπιαγωγεία της Χίου 42 συνεντεύξεις με νηπιαγωγούς (1-5 χρόνια 40,5% - 6-15 χρόνια 35,7% - 16+ 23,8%) Παρατηρήθηκαν 28 τάξεις από 19 σχολικές μονάδες και καταγράφηκε ο περιβάλλων έντυπος λόγος Συλλέχτηκαν 634 δείγματα γραφής από 32 προνήπια και 28 νήπια στα πλαίσια των οργανωμένων δραστηριοτήτων 262 δείγματα γραφής που πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια των ελεύθερων δραστηριοτήτων σε 32 τάξεις 25 Νηπιαγωγείων

Οργανωμένες δραστηριότητες γραφή Συνήθως καταγράφουν το περιεχόμενο των ζωγραφιών τους, την ατομική επαναδιήγηση ιστοριών, μηνύματα, εντυπώσεις και ιδέες των παιδιών Τα παιδιά γράφουν στον υπολογιστή, συμπληρώνουν καρτέλες με το όνομά τους ή τον τίτλο του βιβλίου που δανείστηκαν Λιγότεροι νηπιαγωγοί υιοθετούν τη διαδικασία της συμπλήρωσης του παρουσιολογίου από τα παιδιά

Ζητούν από τα παιδιά να αντιγράφουν λέξεις (54,8%) και ευχές από πρότυπα συμβατικής γραφής (59,5%) Λίγες ενθαρρύνουν την αυτόνομη γραφή Υπάρχει ένα ποσοστό 30-35% που χρησιμοποιεί και τους δύο τρόπους (αντιγραφή πριν τα Χριστούγεννα- μετά αφήνουν τα παιδιά να γράψουν όπως μπορούν) Αποστολή μηνύματος- επιτέπουν στα παιδιά να γράφουν όπως μπορούν

Ένα υψηλό ποσοστό νηπιαγωγών (81%) αναθέτει δραστηριότητες γραφής με μεμονωμένα γράμματα του αλφάβητου 31% (φωτοτυπίες από διάφορα βιβλία)- 22% (δικά τους φύλλα εργασιών)- 28% (δικά τους και του εμπορίου) Το 19% των νηπιαγωγών δηλώνει ότι δε δουλεύει φύλλα εργασιών για την ξεχωριστή εκμάθηση των γραμμάτων

Γραφή νηπίων κατά τη διάρκεια των αυθόρμητων δραστηριοτήτων Περιβάλλων έντυπος λόγος (αντιγραφή από): Πίνακες αναφοράς Ημερολόγια Καρτέλες με λέξεις (κουτί των λέξεων) Αλφαβήτα- αριθμοί Γλωσσοδέτες Συσκευασίες Γραφή σε ζωγραφιές (αντιγραφή και δική τους γραφή): Το όνομά τους Ονόματα φίλων τους Τίτλοι Λέξεις ή κείμενο σε σχέση με τη ζωγραφιά Ημερομηνία

Γραφή κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού (αντιγραφή και δική τους γραφή): Λίστα για ψώνια- Συνταγή γιατρού Πρόσκληση για πάρτι Καταγραφή σκορ σε επιτραπέζια παιχνίδια Γραφή σε πίνακα σε παιχνίδι ρόλων δασκάλας-παιδιών Παιχνίδι ρόλων με πρωταγωνιστές της τηλεόρασης και μίμηση σκηνών που αυτοί γράφουν (π.χ. Μαρία η άσχημη) Γραφή στη βιβλιοθήκη της τάξης (αντιγραφή) Τίτλοι βιβλίων Κείμενα από βιβλία- Περιοδικά Αποστολή μηνυμάτων (δική τους γραφή) Μηνύματα αγάπης στους γονείς- στην εκπαιδευτικό Έκφραση παραπόνων Ευχές

Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών για τις δεξιότητες που θεωρούν σημαντικές για την κατάκτηση της γραφής

Η έννοια του όρου λέξη στο παιδί και η απόκτησή της Την πρώτη περίοδο ανάπτυξης, το παιδί δεν είναι ακόμη ικανό να κάνει τη λέξη και τις σχέσεις των λέξεων ένα αντικείμενο στοχασμού Γενικά, στα μικρά παιδιά η παράσταση της λέξης είναι ασαφής και δύσκολη στην απομόνωσή της, όταν εγκλείεται ανάμεσα σε άλλες, παρά το χωρισμό τους. Επιπλέον, όταν παρουσιάζεται μεμονωμένη, δε λαμβάνονται υπόψη όλα τα γράμματά της. Φαίνεται ότι το μικρό παιδί επεξεργάζεται τη λέξη ως ένα φυσικό αντικείμενο Η λέξη αναγνωρίζεται από το μικρό παιδί χάρη σε αυθαίρετους συνδυασμούς γραφικών χαρακτηριστικών της Οι συνδυασμοί αυτοί δεν είναι γενικοί και σταθεροί σε όλα τα παιδιά για μια δεδομένη λέξη, αλλά ειδικοί, καθόσον κάθε παιδί μπορεί να κάνει διαφορετικούς συνδυασμούς

Η πλήρης απόκτηση της έννοιας της λέξης προϋποθέτει τρία πράγματα: Την κατοχή της λέξης ως γλωσσικής μονάδας Την κατοχή της ως αφηρημένου φωνολογικού σήματος Την κατανόηση του μεταφωνολογικού όρου «λέξη» Ο χειρισμός του γραπτού απαιτεί ένα συνειδητό και σκόπιμο έλεγχο τόσο σε επίπεδο λέξης και μικρότερων μονάδων όσο και σε μονάδες μεγαλύτερες από τις λέξεις Καμία όμως από τις συνθήκες αυτές δεν είναι σαφώς κατακτημένη ικανότητα πριν την ηλικία των 7 ετών

Παρατηρήσεις- εμπειρικές έρευνες Πριν την έναρξη της τυπικής μάθησης της ανάγνωσης και γραφής, τα παιδιά έχουν κάποια γνώση της σκοπιμότητας και των κυριότερων συμβάσεων του γραπτού λόγου όπως: της κατεύθυνσης της φοράς γραφής και ανάγνωσης γνωρίζουν ορισμένα γράμματα και τα ονομάζουν διακρίνουν αναμεταξύ τους μια λέξη, ένα γράμμα κι έναν αριθμό που παρουσιάζονται γραπτώς μπορούν να αναγνωρίζουν ορισμένες λέξεις, όταν παρουσιάζονται σε οικείο περιβάλλον Αυτή η γνώση των γενικών χαρακτηριστικών του γραπτού λόγου και η απαρχή της κατάκτησης των γραφημικών χαρακτηριστικών θεωρούνται παράγοντες διευκολυντικοί στη μεταγενέστερη μάθηση της γραφής και της ανάγνωσης

5 κατηγορίες γνώσεων και δεξιοτήτων που αποκαλύπτονται από την εκτέλεση έργων/ασκήσεων από παιδιά ηλικίας 3-7 ετών (Βάμβουκας, 2009) Γνώση των γενικών χαρακτηριστικών του γραπτού λόγου Σκοπιμότητα του γραπτού λόγου Διάκριση μεταξύ γραφής και ιχνογραφήματος Διάκριση μεταξύ διαβάζω και βλέπω Διάκριση μεταξύ μιας λέξης και μιας φράσης Γνώση της κατεύθυνσης της κίνησης γραφής και ανάγνωσης Αναγνώριση λέξεων εντός περιβαλλοντολογικού συγκείμενου

2. Γραφημική κατοχή Αναγνώριση ενός γράμματος που παρουσιάζεται μόνο του γραπτώς Αναγνώριση ενός γράμματος που παρουσιάζεται σε ένα σύνολο γραμμάτων Αναγνώριση ενός γράμματος που παρουσιάζεται γραπτά σε ένα σύνολο γραμμάτων σε τέσσερις διαφορετικούς προσανατολισμούς (π.χ. Σ, W, Μ, Λ, Δ ή ε, θ, 3, δ, β, ω, m) Αναγνώριση μιας λέξης σε ένα γραπτό κατάλογο 3. Φωνημική κατοχή Σύζευξη εικόνων με βάση το αρχικό ή τελικό φώνημα των ονομάτων των παριστανόμενων αντικειμένων Διάκριση λέξεων που δε διαφέρουν παρά σε ένα φώνημα (π.χ. βίδα- γίδα)

4. Γνώση της γραφοφωνημικής αντιστοιχίας Ανάγνωση κεφαλαίων γραμμάτων Ανάγνωση πεζών γραμμάτων Σύζευξη εικόνων με βάση το αρχικό γράμμα του ονόματος των παριστανόμενων αντικειμένων Ανάγνωση λέξεων, μετά από προφορική παρουσίαση λέξεων που διαφέρουν μόνο σε ένα σύμφωνο και στις οποίες έχει υποκαταστηθεί ένα γράφημα Αυστηρή ιεραρχία: οι γνώσεις των γενικών χαρακτηριστικών του γραπτού λόγου βρίσκονται υψηλότερα από τη γραφημική κατοχή και αυτή πάλι πιο υψηλά από τη φωνημική κατοχή ΓΓΧΓ ΓΡΑΦ.ΚΑΤΟΧΗ ΦΩΝ.ΚΑΤΟΧΗ ΓΓΦΑ>61% στην ανάγνωση

Αναγνώριση λέξεων Οι γραπτές λέξεις αφομοιώνονται προοδευτικά με τη συνειδητοποίηση ενός ολοένα αυξανόμενου αριθμού οπτικών δεικτών που προέρχονται από τα γράμματα Η εξέλιξη της παράστασης μιας λέξης από το παιδί προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας διέρχεται χονδρικά από τρεις φάσεις Το παιδί ταυτοποιεί μια λέξη της οποίας γνωρίζει το νόημα από την παρουσία ενός ή μερικών γραμμάτων και κυρίως του αρχικού ή των ακραίων, αρχικού και τελικού (Μπορεί να αναγνωρίζει τη λέξη /γάλα/ από τα δύο πρώτα γράμματα γα**, /ψωμί/> ψ***. γάτα από το αρχικό και τελικό γράμμα (γάλα, γάζα..) ψωμί από το αρχικό (ψάρι, ψέμα, ψήνω, ψίχα…)

2. Η λέξη θεωρείται ως το σύνολο όλων των γραμμάτων της, χωρίς η τάξη/σειρά τους να είναι η κατάλληλη (το σύνολο των γραμμάτων <ωιμψ> ή <μψωι> ή <ιμψω> μπορεί να δηλώνει ψωμί για ένα παιδί, γιατί έχει τα γράμματα που έχει η λέξη /ψωμί/) 3. Η λέξη θεωρείται ως μια ακολουθία συντεταγμένων γραμμάτων σε μια ορισμένη τάξη Η ανάγκη να διακρίνει το παιδί λέξεις των οποίων το νόημα του είναι γνωστό, το παρωθεί να λαμβάνει υπόψη του ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό γραμμάτων και την τάξη/σειρά διαδοχής τους Οι τρεις αυτές φάσεις έχουν διάρκεια μικρή ή μεγάλη ανάλογα με το παιδί Για τα παιδιά που εκτίθενται συχνά στο γραπτό λόγο, η περίοδος δόμησης της έννοιας της λέξης μπορεί να είναι εξαιρετικά σύντομη ή να φαίνεται σχεδόν ανύπαρκτη

Η γνώση του παιδιού για την τάξη των χαρακτήρων/γραμμάτων Η γνώση ότι η τάξη των χαρακτήρων/γραμμάτων του ιδιαίτερου αντικειμένου που είναι η λέξη είναι μια γνώση καθοριστική για τη μάθηση του γραπτού λόγου, ανάγνωσης και γραφής, γιατί σε αυτή θεμελιώνεται η κατάκτηση της γραφοφωνολογικής αντιστοιχίας Μερικά παιδιά αρχίζουν τη μάθηση της φωνογραφημικής αντιστοιχίας χωρίς να έχουν ακόμη καταλάβει ότι η τάξη των γραμμάτων είναι απολύτως αναγκαία, ως συναφής της έννοιας της λέξης (εκδηλώνουν δυσκολίες στη γραφή και την ανάγνωση) Η κατοχή της γνώσης αυτής αν και αναγκαία δεν είναι επαρκής για το έργο της γραφοφωνολογικής αντιστοιχίας, καθώς επιβάλλεται διπλός συντονισμός: Της σειράς/τάξης γραμμάτων ή συμπλεγμάτων Της σειράς/τάξης πραγμάτευσης φωνημάτων

Η τάξη των φωνημάτων είναι φευγαλέα και πρέπει να απομνημονεύεται Η διαδρομή της τάξης των γραμμάτων είναι πιο εύκολη επειδή η γραπτή λέξη μένει σταθερή Η τάξη των φωνημάτων είναι φευγαλέα και πρέπει να απομνημονεύεται Δύσκολή διεργασία για το μικρό παιδί- οφείλει να διαχειρίζεται ταυτόχρονα τις δύο ακολουθίες Η απόκτηση του γνωστικού αυτού εργαλείου γίνεται γύρω στην ηλικία των 6 ετών Τα παιδιά που πρόκειται να διδαχθούν συστηματικά ανάγνωση και γραφή πρέπει να κατέχουν τη γνώση ότι η σειρά/τάξη των γραμμάτων είναι απαραίτητη, αλλά και ότι είναι ικανά να πραγματώνουν μια διπλή διαδρομή τάξης φθόγγων και γραμμάτων.